जहाँ बूढो भायोलिन समर पर्खिरहेछ

नेदरल्यान्ड्सको दक्षिणी टुप्पोमा रहेको पुरानो सहर मास्त्रिख्तका प्राचीन साँघुरा गल्लीहरू आजपर्यन्त यहाँको विशिष्ट परम्परा जोगाएर सुतेका छन् । ती गल्लीहरूमा हिँडिरहँदा आफैं पनि प्राचीन समयको एउटा हिस्सा हँजस्तो लागिरहन्छ । ढाडमा समयको सुई बोकेर आफैं इतिहास बनेजस्तो लाग्छ ।

साँझको ८ बजे ट्रेनबाट ओर्लेर स्टेसनबाहिर निस्कँदा मास्त्रिख्तको आकाशमा घाम हाँसिरहेको हुन्छ । राति १० बजेसम्म उज्यालो रहने यहाँको समर साँझ पहेँलो किरणले रहस्यमय भइदिन्छ । लामो हवाईयात्रापछि साढे दुई घन्टाको रेलयात्राले थकित शरीर बोकेर लगेज गुडाउँदै बिनाअन्दाज, बिनानक्सा हिँडिरहेको हुन्छु । सायद म अलमलिएको देखेर एकजना गोरा मानिस रेस्टुरेन्टबाट उठेर आई कुनै सहयोग गर्न सक्छु कि भनी सोध्छन् । नजिक कतै अलि सस्तो होटल पाइन्छ कि, म सोध्छु । उनी टिस्यु पेपरमा नक्सा कोरिदिन्छन् । आम्सट्रदामदेखि आएका पर्यटक रहेछन् उनी । नौलो सहरमा अपरिचितको आत्मीयताले ढाडस दिन्छ ।

टिस्यु पेपरमा कोरिएको त्यही नक्साको भरमा होटल खोज्छु । होटलको बेडमा थकित शरीर बिसाउँछु । आँखामा सहृदयी अनुहार खेल्छन् । टिस्यु पेपरमा नक्सा कोरिदिने यी गोरा मानिसजस्तै सहृदयी भेटिएका थिए विमानमा पनि ।

इस्तानबुलबाट आम्सट्रदामसम्म विमानमा सँगै यात्रा गरेका अग्ला न अग्ला डच नागरिक थिए ती । नेपाल र नेपालीबारे साथीबाट सुनेका ती मानिसले मलाई नेपाली भएकैले स्नेहपूर्ण व्यवहार गरेका थिए । विमानबाट हामी अध्यागमन विभागसम्म सँगै आएका थियौं । अध्यागमनको छुट्टै लाइनमा जानुपर्ने भएकाले उनीसँग बिदा भएको थिएँ ।

झन्डै डेढ घन्टामा अध्यागमन पार गरेर बाहिर निस्कँदा उनी भने अराइभल लाउन्जमा मलाई कुरिबसेका थिए । परिवारलाई बाहिर कुराइराखेर उनले मलाई विमानस्थलको अर्को कुनामा रहेको ट्रेनस्टेसनसम्म पुर्‌याएका थिए । मास्त्रिख्तसम्मको टिकट काटिदिएर ट्रेन चढ्ने तरिका ट्रेन फेर्नुपर्ने स्थानबारे बताएर मसँग हात मिलाई बिदा भएका थिए । उनैले मेरो विश्वविद्यालय रहेको नेदरल्यान्डको मात्रिख्त सहरको इतिहास, कला, संस्कृति, भाषा, मानिसबारे प्रशस्तै बताएका थिए ।

०००

बिहानै होटेल रिसेप्सनबाट प्राप्त सिटी गाइड बुक लिएर निस्कन्छु । बिहानी घाममा हल्का पहेँलो रङमा रंगिएको हुन्छ सहर । सडकमा साइकलको भीड देखेर दंग पर्छु । चिया पिउन जाँदासमेत पेट्रोल बाइक चढेर हिँड्ने गरिब देशबाट आएको मानिस भएकाले यस्तो दृश्यले रमाइलो गराउँछ । वातावरण र स्वास्थ्य जोगाउनु आफ्नो कर्तव्य ठान्ने भएकाले हरेक मानिस सजग रहेछन् यस सहरमा । त्यसैले विश्वकै उच्च आय भएको देशमध्येको एक यो देशमा विद्यार्थी, प्राध्यापक, कामदार सबैले साइकल चढ्ने संस्कृति बनेको छ ।

प्रधानमन्त्रीसमेत साइकल चढेर कार्यालय जान्छन् यहाँ । काम खोज्न जाँदा साइकल छ÷छैन भनी सोध्ने चलन रहेछ । सोच्छु, सामाजिक असमानता धेरै भएको समाजमा मात्र मानिस आफ्नो हैसियतको प्रदर्शन गर्ने उपक्रम खोज्दो रहेछ र त्यसको असर मानिसको स्वास्थ्य, सामाजिक प्रतिष्ठालगायतका आयाममा पर्दो रहेछ ।

हरेक युरोपेली बालबालिकाको किताबमा अटाएको छ यो सहर । उत्तिकै जीवित छ इतिहासका पानामा पनि । युरोपियन युनियनको गठन, युरोपियन सिटिजनसिपको सन्धि तथा युरोपियन एकल मुद्रा 'युरो'को सम्झौताजस्ता ऐतिहासिक क्षणको साक्षी बनेको छ यो सहर ।

बिहानको कलिलो घाममा मास्त्रिख्त वास्तवमै सुन्दर देखिन्छ । सबै गोराहरूको बीचमा ममात्र कैलो छालाको मानिस हुन पुग्छु । सायद, त्यसैले सबैले मप्रति विशेष ध्यान दिएको भान पर्छ । एकाध वृद्धवृद्धा हाँस्दै 'हाई' भन्दै मुस्कुराउँदै जान्छन् ।

सयौं वर्ष पुराना कलात्मक घरहरू इतिहासलाई छानामा ओढेर शानसँग उभिएका हुन्छन् । सम्पदा सूचीमा रहेको यो सहरमा तेह्रौँ शताब्दीमा बनेको गिर्जाघर उस्तै शानका साथ उभिइरहेको छ । त्यहाँका घन्टहरूले सहरलाई उसैगरी समयको चालमा दौडाइरहेका छन् । नेदरल्यान्ड्सको दक्षिणी टुप्पोमा रहेको पुरानो सहर मास्त्रिख्तका प्राचीन साँगुरा गल्लीहरू आजपर्यन्त यहाँको विशिष्ट परम्परा जोगाएर सुतेका छन् । ती गल्लीहरूमा हिँडिरहँदा आफैं पनि प्राचीन समयको एउटा हिस्सा हँजस्तो लागिरहन्छ । ढाडमा समयको सुई बोकेर आफैं इतिहास बनेजस्तो लाग्छ । गर्मी मौसम भएकाले मानिसहरू बिहानै घरबाट निस्कने रहेछन् । पर्यटकीय दृष्टिले महत्त्वपूर्ण समय रहेछ यो ।

हरेक बिहान घुम्न निस्कनु दैनिकी बन्छ । बिहानै सहरको मध्य भागमा एउटा बूढो भायोलिन रेट्दै गीत गाइरहेको देखिन्छ । गीतमा मास नदीको पुलमा उदास, जीवनदेखि थकित, एक्ली भेटिएकी एक काली केटीको वर्णन पाइन्छ । त्यो केटी बूढोको पहिलो प्रेम थिई सायद । त्यही केटी नै थिई उसको बाँच्नुको पयार्य । विडम्बना ! आज बूढो एक्लो छ र बाँच्ने बहाना खोजिरहेछ । मानिसहरू उसलाई सुन्छन् । एकाध सिक्का उसको अगाडि राखिदिन्छन् । पीडा संसारमा सबैभन्दा सजिलै बिक्ने चिज रहेछ । युरोपेली यो बिरानो सहरमा पुगेपछि एउटा नयाँ दर्शन जन्मिन्छ आफ्नै मनमा । लाग्यो, मानिसको दर्शन समयको लयसँगै फेरिने रहेछ ।

नेदरल्यान्ड्सकै अग्लो ठाउँ भएकाले यहाँ अन्य सहरबाट पनि बिदा मनाउन आउने रहेछन् । समतल र होचो देश भएकाले अन्यत्र पहाड रहेनछ । नेदरल्यान्ड्सकै अग्लो पहाड माउन्ट सेन्ट पिटर यही सहरमा उभिन्छ । त्यसैले पहाड हेर्नमात्र भए पनि मास्त्रिख्त आउँदारहेछन् डचहरू ।

गर्मी याममा भीडभाडमा हुने मास्त्रिख्त सहरका सडकगल्लीहरूमा म भने एक्लैएक्लै हिँडिरहेको हुन्छु ।
जर्मनी र बेल्जियम बीचको यो सहर भौगोलिक र सामरिक हिसाबले अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण स्थानमा रहेकाले दोस्रो विश्वयुद्धमा हिटलरको विशेष रुचि थियो । ब्रसेल्स, पेरिस, लन्डन र जर्मनीका मुख्य सहरहरूबाट धेरै नजिकको यो एउटा प्रमुख नाका भएकाले हिटलर यो सहर आफ्नो कब्जामा राख्न चाहन्थे । यो सहरको मुख्य केन्द्रमा अझै पनि घरमुनि बंकरहरू छन् भन्छन् ज्याक गोसेन्स ।

यी डच नागरिक नेपाल र भारतमा लामै समय बिताएका मानिस रहेछन् । यिनलाई नेपालको हिमाल विशेष मन पर्दो रहेछ । यिनलाई वाइल्ड लाइफमा पनि विशेष रुचि रहेछ । नेपाललाई माया गर्ने ज्याकले एक दिन मास खोलाको किनारमा बसेर भने, 'तिम्रो देशका विकासे नीतिनिर्माताहरूमा मैले कुनै बौद्धिकता देखिनँ । युरोपदेखि मानिस तिम्रो देशमा अग्ला भवन हेर्न जाँदैन । काठमाडौं, भक्तपुर, ललितपुरजस्ता प्राचीन सहरलाई पुरानै अवस्थामा राखेर निर्माण गरेको भए पर्यटकहरू धेरै जान्थे ।

तिम्रो देशका मानिसमा सम्पदा सहर बनाउने सोच किन आउँदैन ? ' हाम्रो देशका प्राचीन मठमन्दिर र वास्तुकलामा यिनले अद्भुत सौन्दर्य देखेर आएछन् । तर कसरी भनूँ, हाम्रो देशको शासकहरूमा नयाँ बनाउन पुरानो ध्वंस गर्नैपर्ने चिन्तन छ भनेर ! हाम्रा विकासे आँखामा ती प्राचीन कलाले कुनै उत्तेजना पैदा गर्दैन भनेर खै कसरी बुझाऊँ ? म चुपचाप सुनिमात्रै रहन्छु ।

०००

नेदरल्यान्ड्सको लिम्बर्ग प्रान्तमा रहेको मास्त्रिख्त सहर युरोपकै पुरानो र प्रसिद्ध सहरमध्ये एक हो । यो सहर सालिकहरूका लागि प्रख्यात छ । सडक, चोकहरूमा सजाइएका सालिकहरूले सहरको सौन्दर्यमा निखार थपेका छन् । धेरै घरहरूमा सानाठूला मर्ति कुँद्ने चलन रहेछ । म्युजियमहरूका लागि पनि यो सहर उत्तिकै प्रख्यात छ । कला संस्कृतिमा धनी मास्त्रिख्त सहरले युरोपकै सांस्कृतिक सहरको परिचय बनाएको छ । रोमन साम्राज्यको पालामै निर्माण गरिएकोले यस सहरको सौन्दर्य कला रोमनहरूबाट प्रभावित छ ।

जब बिस्तारै तापक्रम शून्यभन्दा तल झर्दै जान्छ तब हरियो सहर बिस्तारै पहेँलो हँदै खैरो बन्छ । जब नीलो आकाश खैरो–कालो हँदै रुन्चे बन्छ र छिनछिनमै रोइदिन्छ; जब मास नदीको पानी छोएर आएको शीतल बतासमा ठिही मिसिन्छ तब सौन्दर्यभित्रका रहस्यहरू खुल्न थाल्छन् । खैरा रूखहरूबिना पात उदास उभिइरहन्छन् नोभेम्बरका चिसा दिनहरूमा हिउँदे चिसो र हिउँ पर्खेर ।

हरेक युरोपेली बालबालिकाको किताबमा अटाएको छ यो सहर । उत्तिकै जीवित छ इतिहासका पानामा पनि । युरोपियन युनियनको गठन, युरोपियन सिटिजनसिपको सन्धि तथा युरोपियन एकल मुद्रा 'युरो'को सम्झौताजस्ता ऐतिहासिक क्षणको साक्षी बनेको छ यो सहर । यही सहरसँग छ, नेपोलियनको दम्भको कथा । लडेका थिए उनी यहाँ र लागेका थिए बाँकी विश्वमा यहीँबाट ।

इतिहासभर विश्वको नक्सामा यो सहर यताउता भइरहेको छ । कहिले फ्रान्सको नक्सामा भेटिन्छ, कहिले बेल्जियमकोमा त कहिले बेलायतको कब्जामा रहन पुग्छ यो सहर । ऐतिहासिक कलाले भरिपूर्ण यो सहरमा युद्धका घाउहरू जीवन्त भेटिन्छन् । दोस्रो विश्वयुद्धमा यहाँ ज्यान गुमाएका अमेरिकी सेनाको समाधिस्थल अमेरिकी सिमेट्री युद्धको ध्वंस बताउन बसेको छ ।
रोमन साम्राज्यले बनाएको सेन्ट सर्भासिस पुल अझै चल्तीमा छ । योसहित अन्य दुई पुल दोस्रो विश्वयुद्धमा जर्मन सेनाले भत्काएर मास्त्रिख्त सहरमा रहेका यहुदीहरूको कत्लेआम गरेको थियो । युद्धपछि पुरानै ढाँचामा पुनर्निर्माण गरिएको यो पुलले त्यो कत्लेआम सम्झनामा राखेको छ ।

०००

मास नदीले दुई भागमा बाँडेको यो सहरको मुख्य आकर्षण यही नदी पनि हो । फ्रान्स, बेल्जियम र नेदरल्यासलाई जोड्छ यो नदीले । गर्मीमा यो नदीमा रमाउनेको घुइँचो लाग्छ । नदी किनारका रेस्टुरेन्टहरूमा गज्जबको भीड लाग्छ । ज्यादै माया गर्छन् यहाँका मानिसहरू मास नदीलाई । गर्मीको घुर्मैलो साँझ मास नदीको किनारमा चिसो बताससँगै उभिएर म एकाएक काठमाडौं सम्झिन पुग्छु ।

सम्झिन्छु, विष्णुमती र बाग्मतीको हरकलाई । हामीले दुर्गन्धित पारेका ती कुनै बेलाका कञ्चन नदीहरूलाई । नदीले पनि निधारमा भाग्य बोकेर आउँदो रैछ । युद्धको पीडा बोकेको मास नदी आजपर्यन्त कञ्चन छ । सभ्यताको साक्षी बोकेको बाग्मती सहरजस्तै धमिलिएको छ । भित्रभित्रै खुम्चिन्छु यो नदीको पवित्रता र सौन्दर्य देखेर । हामी कस्तो सांस्कृतिक धरातलमा उभिएका छौं ? कस्तो परम्परा सन्तानहरूलाई सिकाइरहेका छौं ? मेरो देशको पानीलाई कुरूप पारेर यो पराई नदीको सौन्दर्यमा कसरी दंग पर्न सक्छु ?

आफ्नै देशको विडम्बना सम्झेर उदास बनेको मेरो मनलाई मास नदीको पवित्र पानी छोएर आएको चिसो बतासले उडाइदिन्छ । यो नदीले मानिसलाई दिएको असीम आनन्द देखेर मन प्रफुल्लित हुन्छ ।

०००

बस्दै जाँदा बुझ्दै जान्छु, यो सहर गोराहरूका लागि मात्रै हो । इतर गोराहरू नगन्य भेटिन्छन् । यहाँका मानिसहरू बाहिरियासँग खासै घुलमिल गर्दैनन् । परम्परावादी सोच राख्छन् र आफ्नो पहिचानमा घमण्ड गर्छन् । नजिकका गाउँमा जाँदा उक्त भाव प्रस्टै अनुभव हुन्छ । भाषा र पहिचान यिनीहरूलाई प्रिय छ । हामीजस्तो कैलो छाला भएका सबै मानिसलाई यिनीहरू मध्यपूर्वका शरणार्थी सोचेर व्यवहार गर्छन् । म अनुसन्धानरत कलेजका प्रोफेसरले भनेजस्तो नेदरल्यान्ड्समा पनि डोनल्ड ट्रम्पको जस्तो राष्ट्रवादी धार पछ्याउने राजनीति सुरु भएको छ ।

यहाँ रहेको सामाजिक सौन्दर्य हराउँदो छ । प्रोफेसरका अनुसार यहाँ पनि गोरो राष्ट्रवादको वकालत गर्ने मानिसहरूको संख्या बढिरहेको छ । गैरयुरोपेली देशबाट आएका मानिसमाथि नाम वा छालाको रंगका आधारमा भेदभावको सम्भावना बढिरहेछ ।

दोस्रो विश्वयुद्धमा त्यही विभेदको सिकार बनेको सहर आज आफैं विभेदकारी बनिरहेछ भन्ने थाहा पाउँदा नरमाइलो लाग्छ । मानिसका कला, कौशल र सौन्दर्यचेत बोकेका भव्य प्राचीन संरचनाले पनि मानिसमा रहेको अहं र दम्भ घटाउन नसक्दा रहेछन् । आफू राम्रो र अरू नराम्रो भन्ने चिन्तन विकास भएपछि मानिस आँखैअगाडिको सौन्दर्य देख्न अक्षम हुँदो रहेछ ।

०००

रहँदाबस्दा बिस्तारै रहस्य खुल्दै जान्छन् । हरियो समरमा यहाँको सौन्दर्यले सम्पूर्ण रहस्य छोपिदिन्छ । जब बिस्तारै तापक्रम शून्यभन्दा तल झर्दै जान्छ तब हरियो सहर बिस्तारै पहेँलो हँदै खैरो बन्छ । जब नीलो आकाश खैरो–कालो हँदै रुन्चे बन्छ र छिनछिनमै रोइदिन्छ; जब मास नदीको पानी छोएर आएको शीतल बतासमा ठिही मिसिन्छ तब सौन्दर्यभित्रका रहस्यहरू खुल्न थाल्छन् । खैरा रुखहरू बिनापात उदास उभिइरहन्छन् नोभेम्बरका चिसा दिनहरूमा हिउँदे चिसो र हिउँ पर्खेर ।

अर्को समरको पखाईमा छ मास्त्रिख्त । रहस्य छोपेर त्यही हरियो सौन्दर्य फेरि खुल्नेछ । तर, यति बेला भने मास नदीको किनारमा बसेर कफी पिउँदै बूढो भायोलिनवादक आफ्नी प्रेमिकाको यादमा पग्लँदैछ- बरफको टुक्रा पानीमा घुलेसरी । र, आउने समरका लागि नयाँ धुनको रचना गर्दैछ ।