एउटा सम्बन्धको दुःखान्त

मेरा पनि मीत थिए ।
मेरो जीवनको सामाजिक सम्बन्धको सुरुमा मेरा मीत थिए । पारिवारिक नातागोता अथवा इष्टमित्रबाहेक मेरो सामाजिक सम्बन्धको सुरुवात यहीँबाट भएको थियो । तर यो सुरुवात मेरा निम्ति दीर्घकालीन थिएन । त्यो सुरु भएको पत्तै नपाइकन सिद्धिएको सम्बन्ध थियो । मनपेटभरि पनि अनुभूति गर्न नसक्ने गरी मेरो मितेरी सम्बन्ध नजाने किन धुलीधुवाँ भएको थियो, सचेत भएदेखि यो प्रश्नको उत्तर खोजेको मैले, सत्य पाएको पनि छु । तैपनि कोट्याइरहन मन लाग्छ- मनपेटभरि गाँस्न नपाइकन मेरो मितेरी सम्बन्ध किन 'थियो' मा परिणत भयो ?

मीतको अनुहार राम्ररी याद छैन, नाम याद पनि छैन । वर्ण कालो थियो, आँखा थोरै राता थिए याद छ । अरू केही याद नभए पनि हृदयको कुनै कुनामा चहकिलो अक्षरमा लेखिएको एउटा पद छ-मीत । सम्झँदा, आँखामा यतिमात्रै आउँछ । हो, त्यही छानामुनि मेरा मीत थिए । जीवनले घरको आँगनलाई कुल्चिएर बाहिर निस्किने प्रयासमा लाग्दा भेटिएका मीत थिए मेरा ।

मन भरंग हुन्छ, यतिमात्रै सम्झिँदा पनि । आफ्नो स्मृति केन्द्रको पुछारमा पुग्दा मैले आफैंले निर्माण गरेको सम्बन्धको पहिलो नम्बरमा त्यही पद लेखिएको छ-मीत । मेरो जीवनको इतिहासमा मेरा व्यक्तिगत सम्बन्धहरूको अध्याय यहाँभन्दा परतिर पुगेको पनि याद छैन । तर त्यो बेनामी मान्छेसँगको मेरो सम्बन्ध कुनै सांस्कारिक हिसाबले गाँसिएको थिएन । म बाँचेको समाजमा उनको र मेरो जात एउटै थिएन त्यसकारण पनि उनीसँग मेरो संस्कारगत सम्बन्ध केही थिएन ।

म बाँचेको युगको सांस्कृतिक विधानले मलाई माथिल्लो क्रममा राखेको थियो, मेरामीत त्यो क्रमको सबैभन्दा पुछारमा थिए । तैपनि कहाँबाट कसरी गाँसियो कुन्नि यो नाता हामी एकअर्कोलाई 'मित' भनी सम्बोधन गथ्र्यौँ र 'तिमी' आदरार्थी प्रयोग गथ्र्यौँ ।

मीतको ठूलाठूला टायलको उबडखाबड छानो भएको घरको सामान्य बुनोेट याद छ । त्यो पनि उनीहरूको आफ्नो थिएन । त्यो कसैले प्रयोगमा नल्याएको गोठ थियो । मीतबाले ढल्के टोपी र इस्टकोट लगाएको, मीत आमाको दुब्लो शरीर र कालो अनुहार राम्रै याद छ शायद किशोर भएपछि पनि देखेकोले होला । मीतबाले लुगा सिउने कल चलाउँदा यसबाट आएको खटखट आवाज, कलबाट आउने अनौठो गन्ध, नयाँ कपडाको बासना अझै पनि कल्पनामा आभासित भइरहेझैं लाग्छ ।

अनि सियो चलाउँदा मीतआमाको औंलामा लगाइएको सेतो बेरुवा औँठी टल्किएको पनि याद छ । तर मीत....मीतका फुटेका कालागाला र राता धर्सा कोरिएका आँखा हो कि हो कि झैँ याद छ । सबैभन्दा बढी मीतको परिचय, स्मृति वा सम्झना त्यो शब्दको न्यानोपनमा मात्रै छ ।

र, मीतसँग जोडिएको सबैभन्दा चहकिलो सम्झना मीतका सपरिवार गाउँ छोडी मधेस हिँडेको बेलाको मात्रै छ ।
तिनताका म स्कुल जान थालिसकेको थिइनँ । मेरा समय कसरी बित्थे थाहा छैन । बिजुली चम्किएका बेलामा हजुरआमाको खोकिलामा घुस्रिएको बाहेक त्यो बेलाको केही याद छैन । बरु मीतसँग उनका घर अघिल्तिरको साँघुरोे बाटोमा रबरको हरियो बल खेलेको स्मृति हो कि होइन झैं भएर आउन खोज्छ ।

मेरो कल्पनामात्रै बोलेको हो कि अथवा मेरो चेतन मनले नै यसलाई अहिलेसम्म स्मृतिपटमा राखिरहेछ थाहा छैन । तर मीतबाले कल चलाइरहेको दृश्य र त्यसबाट आउने एकनासको खटखट आवाज मुग्ध भएर सुनिबसे जस्तो पनि लाग्छ । अनेक किसिमका रंगीबिरंगी कपडाका मसिना टुक्राटाक्रीहरू लोभिएर हातमा खेलाउँदै नयाँ कपडा र कलबाट आउने फरकफरक किसिमको गन्धको मिश्रणलाई श्वासभरिभरि निलुझैंको अवस्थामा धेरैबेर लिइबसे जस्तो लाग्छ र घरबाट आमा अथवा हजुरआमाले बोलाएपछि कमिजको खल्तीमा कपडाका टुक्रा कोचेर घरतिर दौडिएजस्तो पनि लाग्छ ।

तर सबै यस्ता स्मृतिहरू 'जस्तो लाग्छ' को अवस्थामा आभासित हुने गर्छन् मेरो वर्तमानमा । यी मेरा कल्पनाशक्तिमा बाँचे अथवा यथार्थमा मैले भोगेँ म यसै भन्न सक्दिनँ । तर यी कुराहरूको बीचमा एउटा सत्यचाहिँ अझै मेरो अन्तरमनमा आलोकित भइरहन्छ कि मेरा मीत थिए कसैले सम्बन्धमा अनौपचारिकरूपमा बाँधिदिएता पनि ।

तर त्यो दिनको मलाई राम्रो सम्झना छ जुन दिन मेरा मीत आफ्ना बाआमासँग हिँडेका थिए । उनीहरू मधेस बसाइँ जाँदैछन् भन्ने घरमा घुइँरो-घुइँरो सुनेको थिएँ । मधेस भनेको कहाँ हो कति टाढाको हो मेरो सानो दिमागले कल्पनासमेत गर्न नसक्ने कुरा थियो । मीतआमाले डोकोमा केही पोका पुन्तरा बोकेकी थिइन्, एउटा हातमा झोला बोकेका मीत बा मीतलाई डोहोर्‌याएर हिँडिरहेका थिए । म तिनीहरूको पछिपछि कुदेको थिएँ ।

तिनीहरू घरमुन्तिरको पानी घट्टको पछिल्तिरको सानो बाटोबाट तेर्सिए । त्यो असजिलो बाटो मैले कुन उद्वेगले पछ्याएको थिएँ, अहिले त्यो अनुभूति गर्न सक्दिन । तर आमा भन्नुहुन्छ त्यतिखेर म एकनासले उनीहरूलाई पछ्याइरहेको थिएँ अरे । आमा मेरो पछि पछि दगुर्दै आउनुभएको थियो । सायद मीतआमाबाट मलाई फर्किएर जान भनिएको थियो । पर एउटा असजिलो साँघुको डिलमा पुगेपछि मलाई मीतबाले एक रुपैयाँको नोट दिनुभएको भने प्रष्टै याद छ ।

अलिकति लज्जाजस्तो, अलिकति अन्योलताजस्तो असजिलोले क्याप्पै समातेको थियो । त्यसैले मैले उनलाई आँखाले देख्ने आशा मात्रै गरिबसेँ, तर मीतआमासित उनको बारेमा सोधिनँ ।

उनीहरू साँघु तरेर पारी पुगे, तर म साँघुको मुखको खुड्किलोसम्म पनि उक्लिनँ । अब जानु हुँदैन भन्ने मेरो चेतनाले हो अथवा केटाकेटीहरूका निमित एक सुकी नै पर्याप्त हुने त्यो समयमा एक रुपैयाँ पाउनुको अप्रत्यासित घटनाले हो मलाई आज्ञाकारी बनाइदिएको थियो । त, उनीहरू साँघु तरेर पारी पुगे, मीतमीत बाको काँधमाथि थिए । तिनले मलाई फर्की हेरे कि हेरेनन् थाहा छैन । तर त्योबेला मलाई पछ्याउँदै मेरो पछिपछि आइपुगेकी मेरी आमा पछिसम्म पनि भन्ने गर्नुहुन्थ्यो मैले त्यतिखेर जोडले एकपटक 'मीत' भनी बोलाएको थिएँ अरे ।

मीत गए, मेरा निम्ति खेल्ने साथी अर्को भएन तत्कालको लागि । मीतबिना मैले रबरको त्यो सानो बल कोसित खेलेँ हुँला अथवा नयाँ साथीको खोजी कसरी गरेँ त्यो कुरा मेरा निमित्त विस्मृतप्रायः भइसकेको छ । पछि स्कुल जान थालेँ, नयाँनयाँ साथी बनाएँ, उमेर पनि बढ्दै गयो र बिर्सिँदै गएँ मीतलाई ।

लगभग स्कुल जान थालेपछि पनि बलचाहिँ सुरक्षित नै थियो । तर पछि त्यो पनि हराएपछि अब मेरा निम्ति मीतको सम्झना अतीत .समेत बनेन । एउटा मित्रता एउटा अव्यक्त आत्मीय सम्बन्ध कता बिलायो कता कुनै पदचिन्ह .समेत नराखेर मेरो मितेरी हरायो ।

तर, जीवन सपाट रहेनछ बक्र रहेछ । घुम्दै-फिर्दै आउँदोरहेछ मान्छे, अब कहिल्यै फर्कन्न नि भनेर मुन्टो फर्काएका बिन्दुहरूमा । जानेर होस् अथवा नजानेर हृदयले पचाइसकेका पुराना दिनहरू सम्झनामा मात्र होइन यथार्थमा पनि उगेल्दोरहेछ मनले । त्यस्तै भयो । सम्बन्धको गहिराइमा नपुग्दै कता-कता बिरानो प्रदेशतिर लागेको मेरो मितेरी सम्झना धेरै वर्षपछि टुप्लुक्क आइपुग्यो मेरै घरको छेउमा ।

त्यो सानो घरमा होइन (त्यो त भत्किसकेको थियो) नजिकैको एउटा घरको छिँडीको कोठामा । त्यो नआएको भए आमा अथवा बुबाका सम्झनाहरूमा मात्रै हुने थियो मेरो मितेरी सम्बन्ध । तर मेरो जीवनको दुःस्वप्नजस्तो बनेर त्यो कुनै दिन आयो । मैले नगरेको गल्तीको सजाय दियो र मेरो कोमलतामा अलिकति चिमोटियो ।

म बाँचेको समाज, यसले उचालेको सांस्कृतिक सत्ताको ध्वजा अनि यसको सञ्चालनका लागि कति हो कतिऔँ युग अगाडिका पुर्खाले बनाइदिएका घोषित अघोषित नियम-विनियम...यी सबैको ऐतिहासिक गल्तीको सजाय मभित्रको मान्छेले पायो र मलाई आफू बाँचेको जीवनको दुर्बलता पहिलो पटक आफैंले अनुभूत गर्ने मौका मिल्यो । ओहो म त मान्छे कम 'बिष्ट' बढी रहेछु । कस्तो अचम्म । थोरै किताबी ज्ञानको भरमा पृथक् जीवन बाँच्ने आदर्श मोह एकै घटनाले धुजाधुजा पारेर पातलो कागज च्यातेझैँ च्यातिदियो ।

त्यतिखेर म विद्यालयको पढाइ सकेर क्याम्पस जान थालिसकेको थिएँ । त्यही क्रममा एकदिन थाहा भयो मेरा मीतका सपरिवार फेरि फर्की आए । आमाका मुखबाट पुरानो स्मृतिलाई किञ्चित कोट्याइएपछि मन ढक्क फुल्यो । हिजोको त्यो सम्बन्ध आज लामो अन्तरालपछि एकैपटक ठूलो भएर पुनस्मृति गर्दा मनमा कताकता धक लागेजस्तो भयो । झन् मीतआमा मैंलाई खोज्दै घरमा आएपछि त कताकता लज्जाबोध पनि भयो ।

मीतआमाको मायालु स्वरमा आफैंप्रतिको जिज्ञासु रहर देखेपछि भावुक मनमा कस्तो-कस्तो आँधी चल्यो । मीतआमासँगको सामान्य बोलिचालीमै पुरानो आत्मीयता फेरि जागेर आयो । मनमा फुटेका काला गालामाथि राता धर्सा कोरिएका आँखा भएको त्यो मान्छेको बढी सम्झना आयो । मीतआमासँग सोध्न सकिन, कताकति लाज लागेजस्तो पनि भयो । तर जिज्ञासाहरू धेरै थिए मीतका बारेमा ।

त्यतिखेर मैले आफैंलाई सम्झिनँ, म बाँचेको समाज र यसको सांस्कृतिक सत्ताका चरित्रहरूलाई सम्झिन सकिनँ । बरु धेरै सम्भव-असम्भव भावुकताले नजाने के-के कुरा पो सम्झिरहेँ । तर मीतलाई भेट्न जान भने सकिन । किनभने मैले गरेजस्तै अनुभूति उनले गरेका नहुन पनि सक्छन् भन्नेचाहिँ मनमा थियो । फेरि पनि किशोर भावुकताको एउटा आवेगले मीतको घरछेउ पुर्‌याइदियो ।

मीत आमा बाहिर बसेर केही सिइरहनुभएको थियो । सामान्य भलाकुसारी गरेँ । मीतआमाले अनुहारभरि अघिपछिको जस्तै खुसीले उज्यालिइएको थियो । उहाँसित कुराकानी गर्दा गर्दै मैले बेलाबेलमा भित्रतिर चियाएर हेरि पनि रहेको थियो । मलाई कसैलाई हेर्न मन थियो, अनि गफिन मन थियो । म घरिघरि मीत बाको बारेमा कुरा गरिरहेको थिएँ । तर मीतको बारेमा सोध्न चाहिँ मलाई आइरहेको थिएन ।

अलिकति लज्जाजस्तो, अलिकति अन्योलताजस्तो असजिलोले क्याप्पै समातेको थियो । त्यसैले मैले उनलाई आँखाले देख्ने आशा मात्रै गरिबसेँ, तर मीतआमासित उनको बारेमा सोधिनँ । आखिर कुराकानीकै सन्दर्भमा मीतआमाले भित्री कोठातिर च्याउन खोज्दै हकार्नुभयो- 'ए कति भित्र बस्छस् । ह्याँ बाहिर आ त मीत आ'छन् ।'

मन ढक्क फुल्यो । एउटा आवेगको लहर मेरो हृदयकेन्द्रबाट हुन्हुनाउँदै अनुहारभरि पोतरियो । म अल्मलिएँ र हड्बडाएँ । कस्ता होलान् मेरा मीत ? तिन्ले मलाई सम्झेका त छन् के ? ती मसँग बोल्लान् ?

मनमा एकैपटक यस्ता जिज्ञासाका धेरैवटा फाँकीहरू छरिए । तर यिनका उत्तर मसँग थिएनन् । अब भने मैले त्यो भित्री कोठातिर हेर्न पनि सकिनँ । टाउको निहुर्‌याएर केही क्षण त्यो प्रिय आहटको प्रतीक्षा गरिबसेँ । तर अहँ, भित्रबाट कोही बाहिर आएको त के चल्मलाएको आभाससमेत आएन ।

मीतआमाले तीनचार पटक हकार्नुभयो । तर कोही निस्किएन ।

मैले मीतसँग कति चित्त दुखाइन् । किनभने मीतले मसँग भेट्ने उत्साह देखाउन नसक्नुको एउटा मर्मलाई मैले राम्ररी नै बुझेको थिएँ । म बाँचेको सामाजिक सांस्कृतिक जीवनको पुछारमा थिए ती, ती मलाई टुलुटुलु माथितिर हेरिरहेथे ।

अनि मतिर हेरेर उहाँले प्रतिक्रिया दिनुभयो- 'अलि कस्तो कस्तो छ के यो ।' उहाँले यसलाई सामान्य रूपमा लिनुभयो ।
म फिस्स हाँसेँ मात्र । तत्काललाई कुनै प्रतिक्रिया दिइनँ । एक्कासि मनमा नरमाइलो अनुभूति छायो । म नआएको भए पनि हुने यहाँ- थकथकी पनि लाग्यो ।

अनि भावुकताको एउटा लहर जसलाई हृदयभरि अटेसमटेस बोकेर लगेथेँ त्यसलाई मीतआमाकै चौकटमा छाडेर म फर्किएँ । मेरो मनको कुनै कुनामा बाँचेको एउटा कोमल भावुकताको अन्तिम पटाक्षेप थियो त्यो ।

हिजोसम्म भावुकता थियो । मनको कोमल पत्रमा एउटा अस्पष्ट र बांगोटिंगो रेखामा कुनै मानवाकृति कोरिएर त्यसको तल्तिर लेखिएको चहकिलो 'मीत' शब्द थियो । तर आज त्यो नजाने किन हो अथवा कसरी हो एकै झिमिकमा लगभग मेटिएजस्तै थियो । कस्तो अचम्म । अब म कसैको 'मीत' होइन, 'बिष्ट' बनिसकेको थिएँ । जातीय व्यवस्थाको कुचक्रमा परेर मेरो मितेरी हराइसकेको थियो ।

तर मैले मीतसँग कति चित्त दुखाइनँ । किनभने मीतले मसँग भेट्ने उत्साह देखाउन नसक्नुको एउटा मर्मलाई मैले राम्ररी नै बुझेको थिएँ । म बाँचेको सामाजिक सांस्कृतिक जीवनको पुछारमा थिए ती, ती मलाई टुलुटुलु माथितिर हेरिरहेथे । अनि त्यो खुड्किलाको सबैभन्दा माथिल्लो भागमा म थिएँ, तिनलाई हेरिबसेथेँ । बीचमा बाधक के थिए कुन्नि मेरो जात, मेरो उनको भन्दा थोरै सम्पन्न जीवन अथवा मेरो पढाइ........? न उनी खुड्किलो उक्लेर आउन सके, न म झरेर आउन अथवा हात दिएर तान्न नैँ सकेँ उनलाई ।

कठै, सभ्य समाजको आवरणमा जातीय व्यवस्थाको जाँतोमा पिसिएर कति मितेरीहरू छुटिएका होलान्, यो नारकीय सामाजिक सांस्कृतिक व्यवस्थामा बसेर सुस्केरा हाल्नुबाहेक मैले पनि अरू गर्नै सकेँ के र ।