कोहेनको त्यो अन्तिम पत्र

दुई साताअघि (नोभेम्बर ७) क्यानेडियन गायक लियोनार्ड कोहेन यस धर्तीबाट बिदा भए । ८२ वर्षमा बितेका कोहेन मृत्युका तीन महिना अघिसम्म आफ्नो एल्बमको प्रोमो गर्दै थिए- लस एन्जल्स महानगरीमा जहाँ उनले आफू अब धेरै नबाँच्ने घोषणा गरेका थिए ।
 
मजस्तै धेरैको 'फेबरेट' गायक लियोनार्ड कोहेन पनि बिते । उनी बितेको मैले एकाबिहानै सुन्नुपर्‌यो, केन्याको नैरोबीमा । त्यो खबर सुन्दा म उपनिवेशको चंगुलबाट अफ्रिकालाई स्वाधीनता दिलाउने हिरो, अफ्रिकी नेताहरूलाई साठीको दशकतिर आतिथ्य गरेको दावा गर्ने होटेल सारापोभा पान-अफ्रिकामा थिएँ । होटेलको कोठा नम्बर ६२४ मा जहाँ झिसमिसै ब्युँझिएर मोबाइल खोल्दा 'द गार्जियन'को एप्सले यो अपडेट छोड्या रैछ ।

त्यो ७ नोभेम्बर भो झुर नोभेम्बर । अंग्रेजले मान्लान सात अंकलाई 'लक्की नम्बर सेभेन' । झोकमा 'द ब्लडी सेभेन' भन्दै मैले ओछ्यान त्याग गरेँ ।

नाता न गोताका विदेशी बित्दा दिल दुखेका मेरा थोरै अवसर छन् । जस्तै पृथक् अनुहारकी नोबेल विजेता अमेरिकी अर्थशास्त्री एलिनोर ओस्ट्रम बित्दा । तिनले त बरू मलाई दिलोज्यानले कुनैबेला सघाएकी थिइन् । स्नातकोत्तरको थेसिस गर्दा इमेलबाट परिचय भएथ्यो । त्यतिखेर विश्वविद्यालयमा गोल्डमेडलका लागि लड्दै थिएँ । 'झन्डै आधा धोक्रो अनुसन्धानमा आधारित किताबहरू हुलाकबाट पठाएको छु, थेसिसका लागि अल द बेस्ट' भनेर खबर पाउँदा म अवाक् भएँ ।

त्यसपछि एलिनोरसँगको दोस्ती सधैं लहरायो । नर्वेमा बर्गेन विश्वविद्यालय पढ्न बस्दा म पढ्ने विभाग निक्कै प्रख्यात थियो । उनको आतेजाते हुने रहेछ । झनै हामी झ्याम्मियौं । तिनको प्राज्ञिक टावर जति अल्गो, सानालाई हेर्ने नजर त्योभन्दा अल्गो परेछ । यसले मलाई सर्लक्कै जित्यो । तीनको सूर्यास्त अनपेक्षित रूपमा जुन १२, २०१२ मा भो । यो खबर मैले कोलकातामा दुःखका साथ स्वीकारें ।

कोहेनसँग मेरो कुनै हैसियतको गोरुबेचे साइनो थिएन । तर, मेरो सानो घर उसको 'फ्यान क्लब' थियो । त्यस क्लवमा थियौं- स्वयं म, गितारको सौखिन छोरो सौरभ र दिल्ली विश्वविद्यालयकी अर्थशास्त्रकी तेज विद्यार्थी छोरी श्रद्धा । मेरी अर्धांगिनी सरिताबाहेक सप्पै ।

हामी तीनैजना कहिले जोन लेननको फ्यान, त कहिले 'प्यासेन्जर'को फ्यान बन्यौं । कहिले कासी लि मुसग्रेभ्सको फ्यान, त कहिले पल योंगको फ्यान भयौं, सँगसँगै । तर, कोहेनको फ्यान सधैं रह्यौँ । हाम्रो रुचिलाई उमेरले छेकेन । पुस्तान्तरको पर्खालले छेकेन । हालांकी उसको गीतसँगको मेरो संगत लामो हुँदै होइन ।

कोहेन चिनाउने कोलकाता

एकदिन भारतीय मूलकी फ्रेन्च उपन्यासकार तान्या मेन्दोजा कोलकाता आएको मौका थियो । करिबन दस÷पन्ध्र जनाको साहित्यिक रोगीहरूलाई निम्त्याइएको रहेछ । उनको पछिल्लो उपन्यास 'द बुक अफ जोसुवा'माथि चर्चा गर्न ।

कोलकाताको नामी होटेल ताज बंगालको धुरीमा भेला भएका हामी गफ्फिरहेका थियौं । अलि पर गमक्क उभिएको औपनिवेशिक अस्तित्व भिक्टोरिया प्यालेस, एसियाकै सुरुसुरुको रेसकोर्स दावा गर्ने मैदान र बाजी मार्न त्यहाँ दौडिरहेका घोडाहरूलाई बेवास्ता गर्दै । कोलकातामै जन्मिएकी मेन्दोजाको सुनको जिब्रो रहेछ, बोलीले मन्त्रमुग्ध पारिन् । बीचबीचमा लामो श्वास लिँदै लियोनार्ड कोहेनको गीत सुन्नुको आनन्द सुनाइन् । कहिल्यै नसुनेको कोहेनलाई कतिबेला सुन्नु ? दिनभर अधैर्य भएँ म ।

त्यसैदिन बेलुका म नछुनेजस्तो भएर पर बसेँ । टीभी र श्रीमतीबाट । मैले पनि कोहेनका एक भारी गीत बटुलेको थिएँ । हाल्लेलुजा, सुजाने, डान्स मी टु द एन्ड अफ लभ, सो लंग मेरियाने, यु वान्ट इट डार्कर, बर्ड अन द वायर, आइ एम योर मेन र त्यस्तै अरूअरू गीतहरू । हरेक गीतका हरफ खँदिला कविता थिए । कुनै टनेलझैं मेहनत गरेर बनाइएका । हरेक हरफहरू बाक्ला फ्रेस जुसजस्ता रसिला थिए ।

कतै सुफी अन्दाजका गीतझैं लाग्ने ! कतै मेडिटेरियन सागर किनारातिर गुञ्जिने स्थानीय गीतझैं लाग्ने ! कतै जाज संगीतझैं लाग्ने ! कतै पूर्वीय धुनझैं लाग्ने ! एकाउस्टिक गितारमा बजाउने रमाउने कोहेनको रुचि मजस्तालाई लठ्ठाउने रहेछ । तिघ्रे हुन्जेल गितार बजाउन उनलाई आउँदैनथियो । एकपल्ट एउटा फिरंगी स्पेनिसले सिकाइदिएपछि उनले गितार पूरै टिपे ।

बराला कोहेन

पचासको प्रारम्भमै केनेडाको म्याकगिल विश्वविद्यालय छिर्नु चानचुने कुरो थिएन । त्यसैगरी पचासको दशक बीचोबीच अमेरिकाकै गर्विलो बोस्टन विश्वविद्यालय पढ्न पुग्नु मामुली कुरो थिएन । यसैबीच उनले पढाइ हापे । 'मासुबिनाको चाहना, उत्कर्ष बिनाको प्रेम'जस्तो पढाइ भन्दै लत्याएर हिँडे ।

गोजीमा पैसा जब सुको परेन, लोकभाकाको गीत गाएर जीविका गर्न कोहेन सन् १९६७ मा केनेडाबाट न्युयोर्क छिरे । त्यही साल 'सुजाने'जस्तो एल्बम निकालेका उनलाई बजारले गन्दै गनेन । त्यो पनि निक्कै पछिसम्म । जबकि उनीभन्दा झन्डै सात वर्षले कान्छा बब डिलन त्यतिखेर नै खुरुखुरु नाम र दाम छाप्दै थिए । अरू त अरू धेरैपछिका छिमलका माइकल ज्याक्सन र मेडोनाहरूले संसार पिट्न थालिसकेका थिए ।

सन् १९८४ सम्म ओझेलमा परेका कोहेनलाई संगीत दुनियाँले बल्ल अलि भाउ दिन थाल्यो । यो देख्दा नेपालमा कुनै दह्रो गुटमा नछिर्दा वा आफूलाई जुरुक्क उचाल्ने मिडिया साथमा नहुँदा अलपत्र परेका गायक वा लेखकहरूको झझल्को आउँछ । यस्तै दुर्गति कोहेनको भएको थियो ।

कवि र उपन्यासकार बन्ने सपना गोड्दै पचासको दशक अन्तदेखि नै ग्रिसतिर बरालिएर हिँडे, कोहेन । उपन्यास, गीत र कविता ठेलीका ठेली लेखिभ्याएका थिए । किताब लेख्नु, छाप्नु र नचल्नुको लफडामा जिन्दगी नराम्ररी जिल्लिँदै थियो । त्यसो त यहुदी समुदायको खातापिता मध्यमस्तरीय परिवारमा जन्मिएका कोहेनलाई नपुग्दो केही थिएन । यसो त लेखनको भूत चढेका अधिकांशमा यो भूत टिकाउ हुँदैन । आफैं ओर्लन्छ । तर, कोहेनमाथि चढेको भूत कडा खाल्को परेछ ! त्यो केही गर्दा पनि ओर्लिएन । आखिरमा उनलाई गीत÷संगीतले नै ठूलो र लोकप्रिय संग्रहालय बनायो ।

कोहेनका 'म्युज'हरू

लेखनमा 'फ्लप' भएका बेला कोमल अंग मन झनै कोमल बन्छ । उनको हालत यस्तै थियो । केटी फेर्दै हिँड्दा अरू बिग्रिन्छन् । उनलाई चाहिँ यो कुलत लाभदायक रह्यो । जीवनको विभिन्न मोडमा जो-जो आए, सबैले उनलाई गीत÷कविताको रचनामा औधी सघाए । अर्थात तिनीहरू 'म्युज' वा प्रेरणा स्रोत बनेर यसरी ठडिए, उनले एकोहोरो लेखिरहन पाए ।

निकै युवा उमेरमा कोहेन आफ्नै थलो मन्ट्रियलकी सुजाने नाम गरेकी केटीबाट भुतुक्कै भएका थिए । उनीहरूबीच कुनै गहिरो पिरती थिएन तर गीतहरूमा सुजाने छताछुल्ल भएर पोखिई । जब यो गीत मान्छेले सुने, सुरुसुरुका समयमा स्टेजमा आउन नमान्ने डरछेरुवा उनलाई भीडले 'कोहेन कोहेन' भन्दै स्टेजमा उकास्न थाले । एक बाजी यस्तै क्षणमा लागूऔषधको सहयोग लिएर पनि स्टेजमा सुजानेका गीतहरू जमेर गाएका थिए ।

'सुजानेले तिम्लाई तल नदीछेउ उनको ठाउँतिर लैजान्छे
तिमी तिम्रै छेउबाट बहिरहेको डुंगा सुन्न सक्छौ
तिम्ले सिंगै रात उनको छेउ बिताउन सक्छौ
र थाहा पाउन सक्छौ कि उनी अर्ध सिल्ली छिन् त्यसैले त तिमी त्यहाँ पुग्न चाहान्छौ ।'
(सुजाने गीतबाट)

मार्च १९६० मा लन्डनको झरी छल्न ग्रिस पुगेका कोहेनको जीवनमा फेरि अर्को मोड आयो । मेडिटेरियन टापु हाइड्रा उपनगरीमा उनको भेट मेरियाने इलेन नाम गरेकी समवयी नर्वेजियन सुन्दरीसँग भयो । मेरियने खासमा कोहेनसँग त्यहीँ चिनाजानी भएका एक नर्वेजियन लेखककी श्रीमती थिई ।

खैरो कपाल गरेकी मेरियनेसँग उनको चार आँखा हुँदा भर्खरै लोग्ने अर्की केटीसँग सल्किएको सुनेर ऊ आगो भएकी थिई । काखे छोरो थियो उसको । एउटा सार्वजनिक थलोमा गीत गाएर बसेको कोहेनले देख्नासाथ मेरियनेलाई निकै आदरपूर्वक बोलाए । मेरियने भन्छिन्- कोहेनलाई देख्नासाथै उसको शरीरमा करेन्ट दौडिएथ्यो ।

उनीहरू साठीको पूरै दशक लिभिंग टुगेदरमा बसे । कोहेनका कैयन हिट र मूल्यवान् गीतहरू त्यही समयमा तयार भयो । उनीहरूले जीवनको त्यो चोक्टालाई ग्रिस, केनेडा, नर्वे र अन्य ठाउँमा घुमिघुमी बिताए । यद्यपि ग्रिसमा बिताएका थुप्रै वर्ष निकै प्रेमिल र उत्पादनमूलक रह्यो । भनिन्छ, मेरियने नभएको भए सायद कोहेनबाट ती गीत जन्मिने थिएनन् ।

एकाबिहानै मेरियने झ्यालनेर उभिएर बाहिर हेर्दै थिइन् । टांगिएको बिजुलीको तारमा चरा बसेको देख्दा मेरियनेले कोहेनलाई बोलाएर गीत लेख्न मीठो 'थिम' दिलाइन् । यसरी लेखिएको 'बर्ड अन द वायर (तारमा बसेको चरो)' बोलको गीतले निकै धमाका मच्चायो ।

'तारमा बसेको एउटा चरोजस्तो
आधारातको सामूहिक गीतमा एउटा जँड्याहाजस्तो
मैले मेरो हिसापले मुक्त हुने कोसिस गरेँ
बल्छीमा उनिएको गँड्यौलो जस्तो.........'
(तारमा बसेको चरो गीतबाट)

आखिर कोहेनले के गाए, के पाए ?
एकथरी मान्छे भन्छन्, कोहेनले खाली मान्छेको व्यथा गाए । भित्रभित्रै मान्छे रित्तिएको-खोक्रिएको गीत गाए । मान्छे थाकेको-गलेको कथा गाए । हालाँकि उनीसँग आफ्नै साह्रै बलिया तर्क छन् । मान्छे रोएपछि शरीरबाट ट्युमर झिकेजस्तो हलुका हुन्छ । खासमा उनी मान्छेको मुटुसम्म पुग्ने गायक थिए । मुटुमा गुम्सेको पीर उतार्ने जादुगर हुन् । मुटुको भल्भ रोकिएको चिरफार औषधि विज्ञानले गर्छ । तर, पनि औषधि विज्ञानले अझै सफलता पाउन बाँकी छ । उनले आफ्ना लाखौं-करोडौं श्रोताहरूको पीर झारे । यहाँनेर हाम्रा नारायणगोपाल उनको नजिक छन् क्यार !

यसो त राजनीतिक गीत कोहेनले मनग्गै गाए । यसै पनि सत्तरीको दशकदेखि राजनीतिक होली खेल्न पश्चिमा संगीत सिपालु र तन्नेरी भइसकेको थियो । आम मान्छेको निराशा र आक्रोश व्यक्त गर्न गीतसंगीत सजिलो वाहन बनिसकेको थियो ।
जोआन अफ आर्क (१९७१), डान्स मी टु द एन्ड अफ लभ (१९८४), इफ इट वी योर विल (१९८४), फर्स्ट वी टेक मेनहट्टन (१९८७), एभ्रिबडी नोज (१९८८), डेमोक्रेसी (१९९०), द फ्युचर (१९९०), अन दाट डे (२००४), अमेन (२०१२), अलमस्ट लाइक द ब्लुज (२०१४) र अ स्ट्रिट (२०१४) यसका बलिया उदाहरण हुन् । यी गीतहरूमार्फत उनले दुनियाँलाई मनग्गै सन्देश दिए ।

मेरियने एकाबिहानै झ्यालनेर उभिएकी थिइन् । बिजुलीको तारमा चरा बसेको देख्दा मेरियनेले कोहेनलाई बोलाएर गीत लेख्न मीठो 'थिम' दिलाइन् । यसरी लेखिएको 'बर्ड अन द वायर (तारमा बसेको चरो)' बोलको गीतले निकै धमाका मच्चायो ।

महिला स्वतन्त्र नहुन्जेल लोग्ने मान्छे पनि स्वतन्त्र हुन्न भने । नाजीले दमन गर्न चलाएको होलोकास्ट गलत थियो भने । आतंकवाद र अतिवादविरुद्ध गीत बुने । 'डेमोक्रेसी' बोलको गीतमा उनले बर्लिनको पर्खाल ढलेकोमा रमाइरहेका मान्छेहरूमाथि ठाडै शंका गरे । अमेरिकालाई संकेत गर्दै प्रजातन्त्र तिमीतिर आउँदैछ भन्ने म मान्दिनँ भन्ने तिखो अभिव्यक्ति पोखे । उनलाई टिप्पणीकार केविन गोजतोला एक 'दुःखी आदर्शवादी' मान्छन् ।

उनको सबैभन्दा ठूलो योगदान कवितालाई गीतमार्फत जनप्रिय बनाउनु नै हो । जसरी बब डिलनले यो मार्ग पक्रिए, कोहेनले श्रवण गर्न कवितालाई घरघरमा पुर्‌याए । केहीले त डिलनलाई वर्ष २०१६ का लागि नोबेल पुरस्कार दिएको घोषणा सुन्दा अब कोहेनको पालो भन्न पनि भ्याए ।

जे होस, ८२ वर्षमा बितेको कोहेनले उमेरको पूरापूर उपयोग गरे । मृत्युभन्दा तीन महिना अघिसम्म आफ्नो एल्बमको प्रोमो गर्दै थिए- लस एन्जल्स महानगरीमा । जहाँ उनले आफू अरू धेरै नबाँच्ने घोषणा गर्न छुटाएनन् ।

माउन्ट एभरेस्टलाई मेडल

यसै साल अमेरिकी गायक बब डिलनलाई साहित्यतर्फको नोबेल पुरस्कार दिने घोषणा भयो, कवितालाई गीतमा उत्कृष्ट फ्युजन गरेबापत ।

त्यसपछि लगत्तै डिलन नोबेल पुरस्कार कमिटीको सम्पर्कमा नआएको विषय पुरस्कारभन्दा ठूलो समाचार बन्यो । जति कोसिस गर्दा पनि डिलाले कुनै प्रतिक्रिया नजनाएपछि नोबेल कमिटीको पसिना छुट्यो । त्यो पुरस्कारको इज्जत-प्रतिष्ठा जुवामा परेजस्तै भयो । कतिपयले डिलनको यो गुप्तवासलाई अहंकार भने । डिलनका पुराना साथी कोहेनले भनिदिए, डिलनलाई यो पुरस्कार दिनु 'माउन्ट एभरेस्टलाई सर्वोच्च चुचुरा भयौ' भनेर मेडल लगाई दिएजस्तै हो । बजारमा उनको यो टिप्पणीलाई अलग-अलग तरिकाले व्याख्या गरियो ।

कोहेनका दोस्ती

कोहेनका केही ख्यातिप्राप्त आइकनहरूसँगको मित्रता कतिपयका लागि अझै खुल्दुलीको विषय बनेको छ । खासगरी कत्तिले बिट्स कवि एलेन गिन्सबर्ग, ज्याक केरोअक, बब डिलन र केही अन्यसँगको उनको लसपस अझै खोतल्दै छन् ।

कोहेनको एल्बम 'डेथ अफ अ लेडिज मेन' सन् १९७७ मा निक्लियो । यसको रेकर्डिङमा गिन्सबर्ग र डिलनले साथ दिएका थिए । ती दुवैले त्यसबेला एउटा गीतमा पृष्ठस्वर पनि भरेका थिए । त्यसैगरी, डिलनको कैयन स्टेज शोमा कोहेन भेटिन्थे । गिन्सबर्गले कोहेनको प्रशंसामा एकफेर गरेको तुलना सुन्नलायक छ- 'डिलनले हरेकको दिमाग उडाउँछ, कोहेनको बाहेक ।'

कोहेन र डिलनबीचका संवाद बेलाबेलामा देख्नेहरू भन्छन् त्यो चुम्बकीय हुने गथ्र्यो । ग्रिसेली गायिका नाना मुस्कोरी उनीहरूलाई संवादरत हेर्न पाउनु अद्भुत चेस खेल हेर्नुजस्तै हुने गरेको बताउँछिन् ।

विवादको घेरामा

कोहेन विवादमुक्त थिए भनियो भने सायद उनलाई अन्याय हुनेछ । एकबाजी लडाइँको बेला इजरायलमा गरेको सांगीतिक सहभागिता निकै विवादित भयो । सन् १९७३ मा साइनाइमा इजरायलले हमला गरेको समय थियो । युद्धरत इजरायली सैनिकलाई संगीत सुनाउन मैदानमा उनी अघि सरे । सायद उनको यहुदी पहिचानले उनलाई उरालेर त्यहाँ पुर्‌याएको हुनुपर्छ । पछि सन् १९७५ मा र पछिल्लोपल्ट २००९ मा पनि उनले इजरायलमा संगीत प्रस्तुत गरे । त्यसबेला पनि तिनले आलोचना खेपे ।

निकैअघि उनको ग्रिस बसाइ-दौरान उनले 'फ्लावर फर हिटलर' लेखेका थिए । सन् १९६४ मा त्यो कवितासंग्रह बजारमा आउँदा विवादमा उनी लतारिए । त्यस्तै जुत्ताझैं केटी फेर्न माहिर कोहेन यसका लागि पनि आलोचित बने । ग्रिस बसाइमा नर्वेली लेखककी स्वास्नी मेरियनेलाई तिकडम लगाएर हत्याएको दोष पनि बोके ।

अन्तिम प्रेमपत्र

अर्को जन्ममा मान्छेको नवीकरण हुन्छ हुँदैन ? कसैलाई थाहा छैन । यद्यपि धेरै वर्षअघि झन्डै आठ वर्ष लामो लिभिंग टुगेदर 'ब्रेकअप' गरेका कोहेनले मेरियनेलाई चटक्क माया मार्न सकेनन् । केनेडा र नर्वेबीच करिब ६ हजार किलोमिटर टाढा रहँदा रँदै पनि ! उनीहरूलाई विशाल आन्द्र महासागरले वारिपारि राख्दा पनि !

ब्रेकअपपछि सामान्यतः पाँडे-गाली गर्ने चलन छ । यो विपरीत उनीहरूबीच भावनात्मक मायाको संक्रमण बढ्यो । सायद यही नै थियो ग्रिसेलीहरूले व्याख्या गर्न खोजेको 'प्लुटोनिक प्रेम' ! अर्थात्, शरीरको खातिर होइन, मानसिक रूपले समर्पित प्रेम !

धेरै-धेरै वर्षपछि तिनै मेरियने ल्युकोमियाको अन्तिम सास गिन्दै थिइन् । कसैले यो खबर कोहेनको कानमा पारिदिए । त्यसबेला उनले मेरियनेलाई भावपूर्ण अन्तिम पत्र लेखे । त्यो अन्तिम पत्र अहिले जताततै भाइरल भएको छ-

मेरियने

यसबेला हामी ज्यादै वृद्ध भएका छौं र हाम्रा शरीर अलगथलग भएका छन् । म ठान्दछु, म पनि निकै चाँडो तिमीलाई पछ्याउँदैछु । मलाई थाहा छ, म तिम्रो पछाडि यति नजिक छु कि तिमीले हात तन्काएमा मलाई लाग्छ तिमी मसम्म आइपुग्ने छौ । र, तिमीलाई थाहा छ कि मैले तिम्रो सौन्दर्य र विवेकका लागि सधैं तिम्लाई माया गरेँ....तर अहिले म तिम्लाई केवल शुभयात्रा भन्न चाहन्छु । गुडबाई मेरो पुरानो साथी ! मेरो अनन्त प्रेम ! उँधो बाटामा कतै भेटौला !

कोहेन

कोहेनको पत्र सुनेर मात्र मेरियनले गएको जुलाई २०१६ मा सदाका निमित्त आँखा चिम्लिन् । संयोगै भनौं, त्यसको तीनै महिनामा कोहेनको पनि चोला उठ्यो । सायद तल बाटोमा मेरियन कतै पर्खदै थिइन् ।

कोहेनलाई उनकै मर्जीअनुसार मन्ट्रियलनेर आफ्ना बुवाआमा हजुरबुवा हजुरआमाहरू छेउ दफनाइयो । अहिले चिरनिद्रामा लीन छन् उनी । उनको 'एन्थम' शीर्षकको अर्को गीतबाट तलको पंक्ति याद आउँछ-

'त्यहाँ प्वाल परेको छ, हरेक कुरामा प्वाल छ
यसरी नै प्वालबाट किरण छिर्ने गर्छ
यसरी नै प्वालबाट किरण छिर्ने गर्छ
यसरी नै प्वालबाट किरण छिर्ने गर्छ'

कविता र गीतको दुनियाँमा यत्तिखेर प्वाल हैन, एउटा ठूलो भ्वांग परेको छ ।