देवता र मानवबीचको 'इगो'

शिल्पी थिएटर, बत्तीसपुतलीमा अभि सुवेदी लिखित नाटक 'चिरिएका साँझहरू' मञ्चन भइरहेको छ । भक्तपुरमा हरेक वर्ष वैशाख १ गते मनाइने बिस्केट जात्राको प्राचीन मिथकलाई आधार बनाएर लेखिएको सांस्कृतिक नाटक हो यो । निरंकुश र सर्वशक्तिमान ठान्नेहरूमाथि स्वतन्त्र सामान्य मानिसको विजयको कथा नाटकको मूल विषय हो ।

राजकुमारी मयजु (इनेसा भट्टराई) को हरेक दिन विवाह हुन्छ र बिहान उज्यालो हुदा उनी विधवा हुन्छिन् । राजा (दिवेन कार्की) ले आफ्नी छोरीलाई विधवा हुन नदिन हरेक दिन अर्को विवाह गराउँछन् । मयजुको शरीरबाट निस्कने नागहरू (सुलभ पाण्डे र सञ्जु पराजुली) ले प्रणयलीलाका बेला दुलाहालाई डसेर मार्छन् र उनी विधवा हुन्छिन् ।

राजकुमारीको दुःख र नवविवाहित युवकको मृत्युको कारण भद्रकाली (पवित्रा खड्का) र भैरप (सुरेशका जीसी) को अहम् हो । तर, एकदिन ठेगाना नखुलेका 'आउटसाइडर' व्यापरी युवक (सविन कट्टेल)ले तरबार र पुस्तकको सहयोगमा नागलाई मारी मयजुलाई विधवा हुन र सहरका अन्य युवकलाई मर्नबाट जोगाउँछन् ।

युवकको मयजुसँगको विवाह 'ड्रामाटिक आइरोनी' हो । दर्शक अनिश्चित र अनिर्णित धारमा आउने दुर्घटना वा विजयको अपेक्षा गरिरहेका हुन्छन् जुन कुरा त्यस व्यापारी युवकलाई पत्तो हुँदैन । उसले सारा लगानी गरेर किनेको पुस्तक र तरबार भद्रकालीको रिस समाप्त गरी सहरको समस्या अन्त्य गर्न र मयजुको दुःख अन्त्य गर्दै उनका पिताको चाहना पूरा गर्न प्रयोग भएका छन् ।

मिथक भए पनि आलंकारिक रूपमा हामीले बाँचिरहेको समय हो यो । आम समाजमा शक्तिशाली भन्नेहरूका अहम्का कारण नरनारीले अनायासै दुःख पाएको हामीले भोग्दै आएका छौं । हरेक सत्ता परिवर्तनका शृंखला चलिरहन्छन् तर पनि निहत्था जनताको पीडा र दुःख रोकिएको छैन । जनताले दुःख पाएको उनीहरूकै कारणले होइन बरु सत्ताधारीको जुँगाको लडाइँको कारण हो । सत्ताधारीहरू जनताको दुःखभन्दा आफ्नो स्वार्थलाई केन्द्रमा राख्छन् ।

नाटकले नरनारीको पीडालाई भजाएर कोकोहोलो मच्चाएको छैन, बरु आम नरनारीको शक्ति देखेर इश्वर पनि डराउँछन् भन्ने तर्क प्रस्तुत गर्दै वर्तमानमा शासक बन्न खोज्नेहरूलाई सचेत गराउँछ । शक्तिको घमण्ड गर्ने भद्रकाली र भैरवलाई साधारण मानिसले खोपिभित्र बन्द गरिदिन्छन् ।

भक्तपुरमा हरेक वर्ष सहरको पुनर्ताजगीका लागि मिथकका भिन्नभिन्न घटनाक्रमलाई बिस्केट जात्राको दिन पुनः प्रचार गरिन्छ । यो रीति अर्थात् 'रिचुअल' सारा ब्रम्हाण्डको सृष्टिसँग सम्बन्धित छ । नयाँ वर्षको अघिल्लो दिन बिस्केटजात्रामा ठड्याइने लिंगो अर्थात् 'विश्व वृक्ष' ब्रम्हाण्डको सिर्जना गर्न भएको आकाश र पृथ्वी मिलनको प्रतीक हो । लिंगो ठड्याइसकेपछि भक्तपुरका लौकिक अवयवहरूको पुनर्ताजकी हुने विश्वास गरिन्छ ।

मञ्चलाई डबलीको आकारमा सजाइएको छ । हाकुपटासिका लामा तान झुन्ड्याइएका छन् । दरबारको दृश्य, ढुंगेधारा आदि निर्माण गरिएको छ । ब्रम्हाण्डको सृष्टि अर्थात् प्रकृति र पुरुषको सम्मि श्रणको रूपक हो लिंगो । नाटकले मिथकीय र वर्तमान समयको विलय गराएझैं लाग्छ । तर, मञ्च भित्रैबाट भद्रकालीलाई गुबाजुले 'हामी तपार्इंका लागि जात्रा निकाल्छौं' भनेपछि दर्शक फेरि जिन्दगितिर फर्कन्छ ।

सुन्दर नाटकीय स्थान अर्थात् 'ड्रामाटिक स्पेस' सिर्जना गरेका छन् निर्देशकले । लोक-कथा, मिथकलाई विषय बनाई प्राचीन पूर्वीय थिएटरको गैरभौतिक प्रविधि यसमा अपनाइएको छ । ब्रेख्तियन शैलीको काव्यिक नाटक 'इपिक थिएटर'को भान पार्छ यसले । 'एलियनेसन इफेक्ट'का प्रशस्त उदाहरण छन् नाटकमा ।

सूत्रधार गुवाजुहरू (झकेन्द्र बीसी र संगीत पोख्रेल) ले दर्शकलाई स्वतन्त्र मानिसको शक्ति र सामथ्र्यको क्षमता बोध गराउँछन् । गुवाजुहरू देवतासँग पनि हार खाँदैनन् बरु उनीहरूलाई आफ्नो सर्तमा बाँध्छन् र नियमित आइलागेको बिपत्तिबाट समाजलाई सहज अवतरण गराउँछन् । 'पावर अव द कमन म्यान'को उदाहरण हो यो । शक्तिशाली भनाउँदालाई सामान्य मानिसले तह लगाउने दिन नजिकिएको उद्घोष गर्छ नाटकले । कुनै पनि कुराको सीमा हुन्छ, सहने र पर्खने पनि । सीमा र आधार भत्किसकेपछि बिस्केट जात्राको अघिल्लो दिन अस्तव्यस्तता आउँछ र त्यसको अन्त्य अवश्यंभावी छ भन्ने नाटकले देखाउँछ ।

भिजुवल दमदार छ नाटकमा । अधिकांश नयाँ कलाकारलाई मञ्चमा उतारेका निर्देशक घिमिरे युवराजले 'चिरिएका साँझहरू'जस्तो गहन नाटकलाई न्याय गरेका छन् । कलाकारहरूले 'डयलग डेलिभरि'मा मेहनत गर्नुपर्ने देखिन्छ । अन्य कलाकार- विवेक तिवारी, सन्दीप थपलिया, कुलशेखर लुइँटेलको अभिनय राम्रो छ ।

मयजु, भद्रकाली, सर्प र युवकको कथा कला र वस्तुगत संसारको समग्र दृष्टान्त 'एलेगोरी' हो । आर्ट र काल्पनिकता अनि काल्पनिकता र यथार्थको समागमको रूपमा युवकले आफ्नो सिरिखुरीसँग साटेको हो- तरबार र किताब । युवकले नागहरूलाई सिध्याएर मयजुको उद्दार गरेको, सारा सहरका युवालाई आईपर्ने दुर्घटनाबाट बचाएको घटना आर्ट र कल्पनाको सम्बन्ध 'अलायन्स'को रूपक हो ।

बारम्बार मञ्चन गरिने यस्ता प्राचीन 'रिचुअल्स र सेरेमोनिज' अर्थात् शास्त्रोक्त विधि र उत्सवले मानव र देवताबीचको सम्बन्धलाई नाटकका माध्यमले अनुकूल बनाइदिने मान्यता राख्छन् विद्वानहरू । प्राचीन इजिप्टमा रिचुअल्सले जिजस क्राइस्टसम्बन्धी प्यासन प्लेहरूमा अविदोस भन्ने ठाउँको हेब—सेब जात्रामा इसिज र ओसिरिसजस्तो उत्सवमा प्र श्रय पाउँथे । यसैगरी ग्रिक नाटकहरू पहिलोपटक वार्षिक धार्मिक उत्सवमा भगवान् डायनिससलाई समर्पित गरेर मञ्चन गरिएको थियो ।

सोफोक्लिजजस्ता प्राचीन नाटककारले 'इडिपस रेक्स' र 'एन्टिगोन' जस्ता नाटक मानव र भगवानका इच्छाबीचको अन्तरंगलाई प्रधान बनाएर लेखेका थिए । अक्सरगरी यी नाटक नरनारीको कारुणिक सन्दर्भ भन्दा इश्वरको इच्छालाई प्रमुख बनाएर लेखिन्थे । पूर्वीय परम्परामा पनि देवताहरूले दधिचि, दशरथजस्ता मानिससँग सहयोग मागेका थुप्रै प्रमाण छन् । ग्रिकका निम्ति मानिस र भगवानबीचको सामाजिक चेतना र सम्बन्धको व्याख्या गर्न थिएटर अत्यधिक महत्त्वपूर्ण थियो ।

नाटकले मानिस निरीह र विचरा छैन, ऊ त सर्वशक्तिमान भनिने दवीसँग पनि लड्न तयार छ भनेको छ । नाटकले 'सवाल्टर्न'का सम्बन्धमा आवाज उठाएको छ । मानिसले नै शक्तिको केन्द्र र समाज परिवर्तनका मियो हो भन्छ नाटक । समाजमा व्याप्त विभिन्न विचारबीचको द्वन्द्वलाई देवता र मानवबीचको 'इगो'ले देखाउँछ । द्वन्द्वले मानव र देवताबीचको सम्बन्धमा छाया पार्छ । र, अन्त्यमा विजय 'कमनम्यान'कै हुन्छ ।

सुवेदीले नाटकलाई मानवका आधुनिक जीवनका भोगाइमा आइपर्ने कठिनाइ अभिव्यक्त गर्ने माध्यम बनाएका छन् । नाटकमा प्रयोग गरिएको संगीतले त्यो रहस्यलाई अझ गाढा बनाउँछ । चर्या र अन्य क्लासिकल नाचमा बजाइने ध्वनि आफैंमा 'मिस्टिक' छ । मञ्चन शैलीले नेपाल मण्डलको स्थानीय लोककथा, प्राचीन संगीत र नृत्यबीचको पारस्परिक परिपूरकको सम्बन्ध स्थापित गरेको छ । 'रिचुअल प्रोसेस'ले समय र स्थानको अवधारणालाई भत्काएर कलाकार र दर्शकलाई एकैसाथ उतार्न सफल भएको छ ।

व्यक्तिगत र सामाजिक तहमा अनुभव गरिने 'लिमिनालिटी' अथवा सामाजिक संरचनाको दैनिक भोगाइमा आउने उल्झन 'एन्टिथेसिस' हो । समाजका विभिन्न तहमा आईपर्ने यस्ता घटनाक्रमले सामाजिक रीति अथवा संस्कार अघि र पछि दैनिक व्यवहारमा आइपर्ने समानता, पवित्रता, र दैविक शक्तिबीचको सम्बन्धलाई देखाउँछ । नागहरू नकारात्मक प्रवृत्तिका शक्तिका प्रतीक अथवा देवताद्वारा प्रक्षेपण गरिएका सुनियोजित अस्त्र हुन् भनी नाटकले देखाउँछ ।

महिलालाई सामाजिक परीक्षामा उभ्याइएको छ । परीक्षामा खरो उत्रिन्छिन् मयजु । महिलाले मात्र परीक्षाको कसीमा उभिनु परिवार र पूरै समाजलाई चुनौती हो । यो सर्वव्यापी महिला हिंसाविरोधी अभियानको एउटा उदाहरण हो । तर, लेखकले यसलाई सहज अवतरण गराएर साधारण महिलाको विजय 'आउटसाइडर'को माध्यमले सुनिश्चित गराएका छन् ।

के 'आउटसाइडर' नै समस्या समाधानका स्रोत हुन् ? नेपाल मण्डलको इतिहासमा शाहवंशले राज गरेयता यहाँको सम्पदा, कला, संस्कृति र सम्पन्नतामा के कस्ता परिवर्तन आए ? नेपाल मण्डललाई 'आउटसाइडर'ले सपारेका छन् कि बिगारेका छन् ? नाटकले प्रश्नहरू छोडेको छ ।