अनिश्चयको युगमा ट्रम्प

निवर्तमान अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले राष्ट्रपति निर्वाचनको दौरान रिपब्लिकन पार्टीका उम्मेदवार डोनाल्ड ट्रम्प अमेरिका र विश्वकै लागि खतरा रहेको बताएका थिए । अझ अगाडि गएर उनले ट्रम्पले विजय हासिल गरे भने त्यो दुर्भाग्यपूर्ण हुने बताएका थिए र ट्रम्प अमेरिकी सेनाको सेनापति हुनसमेत अयोग्य रहेको दाबी गरेका थिए ।

तर, निर्वाचनको परिणामले अर्बपति व्यापारी र रियालिटी टीभी सोका तारा ट्रम्प अमेरिकाको ४५औं राष्ट्रपति भएका छन् । विश्व जनमत र लोकप्रिय मतमा अगाडि डेमोक्रेटिक पार्टीकी हिलारी क्लिन्टन पराजित भइन् । यसले धेरैलाई संसारभर आश्चर्यचकित तुल्यायो । निर्वाचनलगत्तै अमेरिकाका विभिन्न सहरमा ट्रम्पविरोधी प्रदर्शन भए । अमेरिकी समाज विभाजित भयो ।

धेरैले यो निर्वाचन परिणामलाई स्वीकार्न सकेनन् । तर, राजनीतिमा कहिल्यै अनुभव नभएका डोनाल्ड ट्रम्प इलेक्टोरल कलेजको गणनामा विजयी घोषित भए । यसलाई 'ट्रम्प क्रान्ति' पनि भनिएको छ । सन् ८० को दशकमा रिपब्लिकन पार्टीका रोनाल्ड रेगनजस्तै ट्रम्पले चर्चित महत्त्वपूर्ण विजय हासिल गरे । निर्वाचन अभियानका दौरान सबैबाट खिल्ली उडाइएका हाँसोका पात्र ट्रम्पलाई मूर्खसम्म भनियो । तर, ट्रम्प आफ्नो अडानमा कायम रहे । उनी भद्दा, यौनवादी, महिलाविरोधी र आप्रवासीका लागि त्रास र दुश्चिन्ताका विषय थिए ।

अनुभवी र विश्वसम्पर्क भएकी हिलारी क्लिन्टनले विजय हासिल गर्न नसक्नुलाई टिप्पणीकारले उनले अमेरिकी जनताको मनोविज्ञान बुझ्न नसक्नु बताएका छन् । कामदार वर्गप्रति उदार र सहानुभूतिशील बर्नी स्यान्डर्सले उम्मेदवारी पाएको भए उनले ट्रम्पलाई पराजित गर्नसक्ने अनुमान अहिले गरिएको छ । किनभने निर्वाचन अभियानको दौरान दुई हप्ता अघिदेखि ट्रम्पले कामदार वर्ग, सेता अमेरिकी र विपन्नमा रहेका जनतालाई व्यापक रूपमा 'वर्किङ क्लास' भनेर सम्बोधन थालिसकेका थिए ।

तर, हिलारीले 'वर्किङ क्लास' भनेर सम्बोधन गरिनन् । निर्वाचन अभियानका दौरान ट्रम्पले हिलारीलाई ईमेल प्रकरणमा छानबिन गरी कारबाही गरिने बताएका थिए । अहिले त्यो भनाइलाई फिर्ता लिएका छन् । ट्रम्पको विजय के हो त ? धेरै टिप्पणीकारले ट्रम्पको विजयलाई गोराहरूको जातिवादी अहं, आप्रवासी विरोधी, मुस्लिमप्रति असहिष्णु र बाह्य संसारतिर फर्केर अमेरिका अन्तरमुखी भएको टिप्पणी गरेका छन् ।

यसलाई उनीहरूले दक्षिणपन्थी जातिवादको विजय पनि मानेका छन् । ट्रम्प विजयलगत्तै राजधानी वासिङ्टन डीसीमा नवनाजीहरूले विजय उत्सव मनाए र गोराहरू अमेरिकामा अल्पमतमा पर्दै गएकाले आफ्नो जातीय गौरवका लागि एक हुनुपर्ने बताए । यसले पश्चिमी समाज र प्रजातन्त्रको संकटलाई दर्शाउँछ ।

सन् ९० को दशकमा साम्यवादी सोभियत संघको पतन र पूर्वी युरोपबाट साम्यवादी शासनप्रणालीहरूको असफलताबाट विजयी भएको अमेरिका विगत अढाई दशकमा विश्वको एक्लो महाशक्ति भयो । नवउदारवाद कार्यक्रममार्फत प्रजातन्त्रको विस्तार, खुला व्यापार र भूमण्डलीकरणका योजना कार्यान्वयन गरिरहेको अमेरिका अचानक राष्ट्रवादी, सांस्कृतिक पहिचानवादी र जातिवादी हुँदै आन्तरिक राष्ट्रमा खुम्चिन पुगेको धेरैले अनुमान गरेका छन् ।

यस्तो हो भने प्रसिद्ध राजनीतिक विचारक फ्रान्सिस फुकुयामाको इतिहासको अन्त्य अवधारणाले फेल खाएको छ । इतिहास विचारधाराहरूको लडाइँ हो भने अमेरिका उग्र अनुदारवाद र दक्षिणपन्थीतर्फ लागेको छ । यही नै फेरि इतिहासको सुरुआत भयो ।

विवादास्पद नियुक्तिहरू

ट्रम्पको विजयसँगै उनले ह्वाइट हाउस प्रशासनका केही उच्च पदमा नियुक्तिहरू गरेका छन् जुन विवादस्पद छ । उनका नियुक्तिहरू गोरा जातिवादी र विवादास्पदले पाएका छन् । दी न्युयोर्क टाइम्सका स्तम्भकार निकोलस डी. क्रिस्टोफले यस नियुक्तिले ट्रम्प र राष्ट्रलाई नै अप्ठ्यारो र ग्लानियुक्त बनाएको टिप्पणी गरेका छन् । उनले राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकारमा नियुक्ति पाएका लेफ्टिनेन्ट जनरल माइकल फिलन विशेषगरी खतरा रहेको बताएका छन् ।

इराक र अफगानिस्तानमा लामो कार्यकाल बिताएका फिलन इस्लामलाई क्यान्सर बताउँछन् । उनलाई रुसबाट पैसा लिएर रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिन उपस्थित एउटा कार्यक्रममा भाग लिएको तथा टर्कीबाट पनि पैसा लिएको आरोप छ । त्यस्तै महान्यायाधिवक्ता नियुक्ति गरिएका सिनेटर जेफ सिसियंन जो संघीय न्यायाधीशका लागि सन् १९९६ मा रिपब्लिकन बहुमत भएको सिनेटबाट अस्वीकृत व्यक्ति हुन् ।

किनभने उनको इतिहास जातिवादी वक्तव्य दिने चरित्रले भरिएको छ । यो पनि अनुमान गरिँदैछ, अमेरिकाको सर्वोच्च अदालत अनुदारवादी दक्षिणपन्थी न्यायाधीशहरूले भरिनेछ । यो किन चिन्ताजनक छ भने अमेरिकी सर्वोच्च अदालतले नागरिक अधिकार, धार्मिक स्वतन्त्रता र गर्भपतनसम्बन्धी विषयमा आफ्नो राय र निर्णय दिनुपर्ने हुन्छ । ह्वाइट हाउस प्रमुख राजनीतिकारमा नियुक्ति पाएका अर्का स्टिभ बानोन पनि विवादास्पद मानिन्छन् ।

गोरा जातिवादी रहेका बानोन 'इस्लामोफोविक' मानिएका छन् । उनले गरेका अन्य नियुक्तिमा चिफ अफ स्टाफ रिन्स प्रिबुस र सीआईएका प्रमुख माइक फोम्पियोलाई उचित र योग्य व्यक्तिहरू भएको बताइएको छ । यसैबीच ट्रम्पले संयुक्त राष्ट्रसंघस्थित राजदूतमा गभर्नर निकी हेलीलाई नियुक्ति गरेका छन् जसलाई उचित भनिएको छ । भारतीय मूलकी हेली साउथ क्यारोलिना राज्यकी गर्भनर हुन् । ट्रम्पले कुनै एउटा उच्च नियुक्ति आफ्नो एकजना छोरालाई पनि दिने कुरा चर्चामा छ जसले ट्रम्प प्रशासनमा नातावाद-कृपावादले स्थान पाउने आशंका गरिँदैछ ।

गलत साबित भएको मिडिया

सन् २०१६ को अमेरिकी मिडिया राष्ट्रपति निर्वाचनले भरिएको थियो । प्रारम्भैदेखि ट्रम्पले अत्यधिक स्थान मिडियाहरूमा पाउन थालेका थिए । तर, निर्वाचनको अन्तिम चरणमा आइपुग्दा अत्यधिक मतसर्वेक्षण गलत साबित भए । दी न्युयोर्क टाइम्स, बुलम्भवर्ग र सीएनएनले ट्रम्पभन्दा हिलारी क्लिन्टन मतसर्वेक्षणमा अगाडि भएको बताएका थिए । जब मत परिणाम आउन थाल्यो तब प्रायः अमेरिकी मिडिया गलत साबित हुन थाले ।

किनकि ट्रम्पलाई कामदार, विपन्न र ग्रामीण क्षेत्रका मतदाताले मत हालेका थिए, जसलाई अमेरिकी मिडियाले बेवास्ता गरेका थिए । मिडियाहरूले त्यो वर्गको मनोविज्ञान बुझ्ने प्रयत्नै गरेनन् । हिलारी क्लिन्टन एलिट, कर्पोरेट हाउस र शिक्षितहरूका बीच लोकप्रिय थिइन् । यसर्थ मूलप्रवाहका मिडियाहरू यसपटक आफ्नो सर्वेक्षणमा असफल भए । तर फेसबुकमा फैलाइएको गल्ती सूचनाहरूले ट्रम्पलाई नै फाइदा पुग्यो । जस्तो, पोपले ट्रम्पलाई समर्थन गरे भन्ने समाचार ।

तर, फेसबुकका मालिक मार्क जुकरबर्ग त्यस्तो समाचारले व्यापक निर्वाचनमा कुनै असर नपारेको भन्दै पन्छिए । जे भए पनि विभिन्न दृष्टिकोणबाट रोचक अमेरिकी निर्वाचनमा मिडियाहरूमा ट्रम्प आलोचित र बदनाम भए पनि निर्वाचनमा सफल भए । यसले मिडिया पण्डितहरूलाई सोच्न बाध्य बनाएको छ ।

विदेशनीतिमा प्रभाव

यी पंक्ति लेखुन्जेल ट्रम्पले विदेशमन्त्री नियुक्त गरिसकेका छैनन् । विदेशमन्त्रीमा न्युयोर्कका पूर्वमेयर रुडी जुलियानी र मिट रोम्नीको चर्चा छ । ट्रम्पको विजयलाई जसरी अमेरिकाभित्र लिइएको छ; त्योभन्दा बढी उत्सुकता, आशंका र त्रासले बाहिरी संसारले हेरिरहेको छ । अमेरिकाका सहयोगी राष्ट्र र शत्रु राष्ट्र सबैतिर उत्सुकता छ । निर्वाचन अभियानका क्रममा ट्रम्पले रुसका राष्ट्रपति पुटिनको प्रशंसा गरेका थिए र उनीसँग काम गर्न सकिने बताएका थिए ।

तर, राष्ट्रपति निर्वाचित भइसकेपछि ट्रम्पको खास विदेश नीति वक्तव्य आएको छैन । क्रिमियालाई आफ्नो भूभागका गाभेपछि रुस र पश्चिमको सम्बन्ध चिसिएको छ । पश्चिमले रुसमाथि आर्थिक नाकाबन्दी लगाएको छ र रुस-अमेरिका सम्बन्ध तनावपूर्ण छ । यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय मामलाका जानिफकारले नयाँ शीतयुद्धको संज्ञा दिएका छन् । अमेरिकाले उत्तर एटलान्टिक सन्धि संगठन (नाटो) मार्फत बाल्टिक र पूर्वी युरोपमा सैन्य गतिविधि बढाएपछि रुस तर्सिएको छ ।

उता भने बाल्टिकदेखि पोल्यान्डसम्म रुसी सैन्य कारबाहीबाट त्रसित छन् । ट्रम्पले निर्वाचन अभियानका क्रममा नाटोको सान्दर्भिकता र औचित्यमाथि प्रश्न उठाएपछि त्यस क्षेत्रमा असुरक्षाको भावना बढ्दो छ । के ट्रम्प शीतयुद्धको विजेता नाटोलाई भंग गर्न चाहन्छन् ? यो अहिलेलाई अचिन्तनीय कुरो हो । त्यसो त ट्रम्प विदेश मामला र अन्तर्राष्ट्रिय मामलामा अनुभवहीन र अज्ञानी नै छन् । तर, उनले राष्ट्रपति भएलगत्तै ट्रान्स प्यासिफिक पार्टनरसिप नामक व्यापारिक गठबन्धन विघटनको घोषणा गरे । चीनबाहेकका प्यासिफिक र पूर्वी एसियाली राष्ट्रहरूको गठबन्धन यस संगठनको विघटनबाट चीनलाई फाइदा पुगेको छ ।

उनले निर्वाचन अभियानका दौरान चीनलाई मुद्रा चलखेल गर्ने र अमेरिकामा बेरोजगार सिर्जना गर्ने राष्ट्रको आरोप लगाएका थिए । के अब अमेरिका-चीनबीच व्यापारिक युद्ध होला ? र, नछुट्टिने गरी गाँसिएको चीन-अमेरिका सम्बन्ध दक्षिण-चीन समुद्रको विवादमा ट्रम्प प्रशासनको नीतिले पनि निर्धारण हुन्छ । त्यस्तै भारतसँगको नीति पनि महत्त्वपूर्ण हुन्छ । उनले भारतसँग मिलेर कार्य गर्ने बताएका छन् ।

निर्वाचन अभियानका क्रममा दक्षिण कोरिया र जापानले आफ्नो सुरक्षा आफैं गर्ने भन्ने उनको भनाइलाई आश्चर्यको रूपमा लिएको थियो । ट्रम्पसँग जापानी प्रधानमन्त्री सिन्जो आवेले भेट गरिसकेका छन् । उत्तर कोरियाको आणविक परीक्षणबाट त्रसित यी दुई राष्ट्र अमेरिकाका एसियाली सहयोगी हुन् । इरानसँगको आणविक सम्झौता पनि ट्रम्पले पुनर्विचार गर्ने बताएका छन् । यी यस्ता पेचिला र जटिल अन्तर्राष्ट्रिय मुद्दा हुन् जसलाई सनक र हठका भरमा व्यवहार गर्न मिल्दैन ।

सिरियाको गृहयुद्ध र त्यहाँ उत्पन्न मानवीय संकट, आईएसको आतंक, इराकको सामान्यीकरण र अफगानिस्तानको शान्ति यस्ता साझा अन्तर्राष्ट्रिय जल्दाबल्दा मुद्दा हुन् जसबाट विश्व ट्रम्प प्रशासनका नीतिहरू जान्ने उत्सुकतामा छ । तर, धेरै जानिफकार ट्रम्प सिस्टमबाट चल्नुपर्ने भएकाले उनको नीति व्यावहारिक हुनसक्ने बताउँछन् । यसबारे पूर्वविदेशमन्त्री हेनरी किसिन्जर पनि सहमत छन् । यतिसम्म भन्न सकिन्छ, वर्तमान विश्वमा ट्रम्प प्रशासनबाट विश्व व्यवस्थालाई खलबल पार्ने खालका निर्णय सम्भव नहुनुपर्ने हो । तर, अनिश्चयको वर्तमान युगमा ट्रम्पजस्ता भरोसा गर्न नसकिने र अकस्मात् राजनीतिमा प्रवेश गरेका व्यक्तिका ससाना निर्णय र भनाइले विश्वमा व्यापक असर पार्छ ।

अनिश्चयको युग

अहिलेको युगलाई इतिहासकारहरूले अनिश्चयको युग मानेका छन् । शीतयुद्धसम्म विचारधाराको नाममा विभाजित विश्वमा अहिले विचारधारा छैन । लामो समय एकधु्रवीय रहेको विश्व अहिले बहुध्रुवीय बनिरहेको छ ।

हार्वडका प्राध्यापक स्यामुयल हन्टिङ्टनले विचारधाराको युग सकिएपछि संसार विश्व सभ्यताका आधारमा बाँडिने र यहाँ सभ्यताको नाममा द्वन्द्व हुने विचार व्यक्त गरे । यही विचारधाराको अभावमा राष्ट्रहरू पुनः राष्ट्रवादी बन्ने, सांस्कृतिक पहिचान र सभ्यताको अहंमा सञ्चालन हुन थालेको आभास मिलेको छ । चीनको सभ्यतागत राष्ट्रहरूको अवधारणा वा चिनियाँ सपनाको नारा यस्तै हो । भारतमा हिन्दु अतिवादीहरूको शासन, जापानमा राष्ट्रवादी र युरोपमा फेरि एकपल्ट संकुचित राष्ट्रवादको लहर चलेको छ ।

फ्रान्सका राष्ट्रवादी मेरली पेन हुनु वा बेलायतका नाइल फराज सबैले ट्रम्पसँग आफ्नो मस्तिष्कको केमेस्ट्री मिल्ने बताएका छन् । निकट भविष्यमा चुनाव हुने नेदरल्यान्ड वा जर्मनीमा मात्र होइन अस्ट्रियामा पनि यो लहर छ । यस बेला सबैले सोच्नुपर्ने भएकोे छ, भूमण्डलीकरण वा एउटा विश्वको अवधारणा किन असफल भयो ?

बेलायत युरोपियन युनियनबाट अलग हुनु र ट्रम्पको विजय हुनु- यी दुवैमा भूमण्डलीकरण र आप्रवासी समस्याबाट पीडित रैथानेहरूको हात छ । विश्व व्यवस्थालाई नै चुनौती दिँदै अगाडि बढिरहेको चीन नै अब अमेरिकापछिको महाशक्ति हो । विश्व अब उत्तर अमेरिकी भइसकेको कुरा सीएनएनका प्रस्तोता र अन्तर्राष्ट्रिय मामलाका विज्ञ फरिद जाकरियाले लेखिसकेका छन् । यो अनिश्चयले भरिएको उत्तर अमेरिकी संसारमा ट्रम्पले कस्तो नेतृत्व दिने ? उनी समाधानकर्ता बन्ने हुन् कि समस्याको अंग बन्ने हुन् ? पश्चिम अहिले संकटमा छ ।

साम्राज्यको विनिर्माण

विश्वको सबैभन्दा ठूलो आर्थिक सैन्य र राजनीतिक शक्ति अमेरिकालाई फेरि एकपल्ट महान् बनाउनुपर्ने नारा ट्रम्पले चुनावमा दिए । यसको अर्थ पहिले अमरिका महान् थियो, अहिले छैन । त्यसलाई फेरि महान् बनाउनुपर्छ । वामपन्थी चिन्तकहरूको नजरमा साम्राज्य भनिएको अमेरिकाको विनिर्माण गर्न चाहन्छन् ट्रम्प । साधनस्रोत सम्पन्न, रोजगारपूर्ण समाज, सुखी र वैभवशाली अमरिकी ट्रम्पको चाहना हो ।

यसमा ट्रम्पको गोरा जातिवादी र सांस्कृतिक श्रेष्ठताको अहम लुकेको छ । अमेरिका एक्लो राष्ट्रमात्र होइन, यो पश्चिमको नेता पनि हो । सांस्कृतिक र धार्मिक पहिचान व्याप्त भएको वर्तमान विश्वमा ट्रम्पको यो नाराले अमेरिकाको वर्चस्व र उसले थाम्दै आएको विश्व व्यवस्था सधैंभरि उस्तै रहँदैन । यसमा परिवर्तन आवश्यक छ । तर, अराजकतावादी वामपन्थी तथा भाषाशास्त्री नोम चम्स्की भन्छन्- अमेरिकी संस्कृति संसारको सबैभन्दा पुनरुत्थानवादी संस्कृति हो ।

साम्राज्यको विनिर्माणमा लागेका ट्रम्प आफ्नो राष्ट्रपति कार्यकालमा दुर्घटनामा पनि पर्न सक्छन् । एक राष्ट्रपतीय इतिहासकार ट्रम्पलाई आफ्नो कार्यकालमा महाअभियोग पनि लाग्नसक्ने बताउँछन् । तर, यो पनि भन्न सकिन्छ- अत्यधिक लोकप्रिय मत डेकोक्रेटिक पार्टीलाई गएको हुँदा ट्रम्पविरुद्ध बलियो जनमत पनि अमरिकामै छ ।

जे होस्, सन् २०१६ को राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा निर्वाचित ट्रम्प एक यस्तो अनिश्चय व्यक्ति हुन् जो अनिश्चयको युगमा विश्वको नेता बन्न पुगेका छन् । स्वतन्त्रता, सम्पन्नता, सुरक्षा र सुखी जीवनको पर्याय बनेको अमेरिकाभित्रै केही गल्ती र कमीकमजोरी रहेको संकेत यस निर्वाचनले दिएको छ । जर्ज बुसको प्रशासनमा नियोकन्जरभेटिभहरूले विदेशनीति अपहरण गरेका थिए । उनीहरूले प्रजातन्त्र र स्वतन्त्रताको विस्तार र सैन्य शक्तिमा जोड दिए । यसर्थ इराकमाथिको आक्रमण सम्भव भयो । इराक र अफगानिस्तानको सैन्य कारबाहीमा ट्रिलियन डलर खर्च गरेर साम्राज्य आर्थिक रूपमा कमजोर बन्न पुगेको छ ।

अमेरिकाले आतंकवादविरुद्धको लडाइँमा इस्लाम उग्रवादीहरूलाई निशाना साँधेर शत्रु निर्माण गर्न खोज्यो । अब ऊसँग त्यस्तो शत्रु पनि विश्वव्यापी रूपमा छैन । शीतयुद्धको बेला साम्यवादी सोभियत र साम्यवाद विस्तार उसको शत्रु थियो । सर्वसत्तावादी र सैन्य तानाशाहविरुद्ध स्वतन्त्रता र प्रजातन्त्र आकर्षक नारा थियो । मानवअधिकारको दार्शनिक आकर्षण थियो ।

अब त्यस्तो विश्व ट्रम्पले पाउनेछैनन् । गोरा जातिवादमा देखिएको नाजीवादी अंश र साम्राज्यलाई महान् बनाउने ट्रम्पका अगाडि युरोप, एसिया र मध्यपूर्वमा जटिल भूराजनीतिक द्वन्द्व र संकट छन् । यस्तो बेला राष्ट्रपति हुन लागेका ट्रम्प विगतका अमेरिकी राष्ट्रपतिभन्दा भिन्न हुनेछन् । चुनावी अभियानमा नारा दिनु र भाषण गर्नु जति सजिलो छ, उति नै गाह्रो ओभाल अफिसमा बसेर साम्राज्यको व्यवस्थापन गर्न हुनेछ । ट्रम्पले देखाउने क्षमता पनि यहीबाट हो । नत्र साम्राज्य झन् संकटमा जानेछ ।