रंगमञ्च अभिलेख

भनिन्छ, 'यदि तपाईंलाई इतिहास थाहा छैन भने अरू केही पनि थाहा हुँदैन, यतिसम्म कि कुनै पात रूखको एउटा भाग हो भन्ने पनि ।' इतिहासको गरिमा र महत्त्वलाई दर्शाउन यो भनाइ काफी छ । सभ्यताको पदचाप इतिहास हो र इतिहास लेखनको प्राण अभिलेख । तर, समीक्षकहरू हाम्रोमा अभिलेखनको संस्कार कम भएको कुरा स्वीकार्छन् । रंगमञ्चको मात्र होइन समग्र नेपाली साहित्यकै अभिलेखन फितलो छ भन्छन् साहित्य-इतिहासकारहरू ।

भनिन्छ, नेपाल नाटक र रंगमञ्चको उर्वर भूमि हो । यद्यपि त्यसको गहन विमर्श हुन नसक्नुमा कुनै खास कारण छ भने पहिलो कमजोर अभिलेखन र दोस्रो अल्पइतिहासचेत । नेपाली रंगमञ्चको इतिहासलाई चल्तीको डुंगाजस्तै मान्नेहरू पनि छन्- हिँड्ने अनि पाइला मेट्ने । पाइलामात्रै होइन अगाडि बढेपछि पूर्वाद्र्धको प्रस्थानबिन्दु पनि भुलिदिने । जानकारहरू यो संस्कार झन्डैझन्डै साहित्य-इतिहासलेखनमा पनि लागू हुन्छ भन्छन् ।

भनिन्छ, साहित्यको इतिहास-लेखन अन्य विधाजस्तो रसिलो नभएर खल्लो हुन्छ । यस्तै अभाव र शून्यताबीच लामो समयदेखि रंगमञ्चबारे खोज, अनुसन्धान गरिरहेका कृष्ण शाह 'यात्री'ले पाठकमाझ नयाँ किताब ल्याएका छन्, 'नेपालको रंगमञ्च ः विगत र आगत' । किताब आफैंमा महत्त्वपूर्ण दस्तावेज बन्न पुगेको छ ।नेपाली रंगमञ्चको विषयमा यसअघि पनि केही किताब प्रकाशित भएका थिए- रमण घिमिरेको 'एक दर्जन एक', अभि सुवेदीको 'नेपाली थियटर एज आई सी इट', घिमिरे युवराजको 'रूपान्तरणका लागि रंगमञ्च' आदि ।

शिल्पी थिएटरबाट 'रंगसमीक्षा' नामक पत्रिका पनि प्रकाशन भइरहेको छ । समालोचनात्मक दृष्टिले केशवप्रसाद उपाध्यायको 'नाटक र रंगमञ्च', 'नेपाली नाटक तथा रंगमञ्च उद्भव र विकास', रामचन्द्र पोखरेलको 'नेपाली नाटक सिद्धान्त र समीक्षा', अशेष मल्लको 'सडक नाटकः सिद्धान्त, सिर्जना र प्रस्तुति' आदि पनि यस सन्दर्भका उल्लेख्य सामग्री हुन् । रंगमञ्चमा मोहनहिमांशु थापा, गोविन्दसिंह रावत, कान्छी महर्जन, सावित्री मल्ल कक्षपति आदिका प्रयास पनि थोरबहुत देखिएकै हुन् । यी सबै प्रयासमा हालसम्मको सबैभन्दा बृहत्, संगठित र विस्तृत अभ्यास यात्रीले गरेका छन्, जुन निकै चुनौतीपूर्ण काम हो ।

...लेखकको चर्को आलोचना गर्नु राम्रो होइन । आलोचनाको डरले सिर्जनात्मक सुझाव नदिने हो भने लेखक कुहिराको काग बन्न सक्ने खतरा हुन्छ । यति विशाल काम गरेका यात्रीलाई खाली बधाई र शुभकामनामात्रै दिनुपर्ने हो तर यसमा सुझाव दिनुपर्ने एक-दुई पक्ष छन् । पहिलो, यात्रीले 'नेपालको रंगमञ्च विगत र आगत' शीर्षक जुराए, जुन उनले किताबमा उठान गरेभन्दा ज्यादै 'भेग' विषय हो । नेपाल राज्यमा झन्डै एक सय २३ भन्दा अधिक भाषाभाषीका बासिन्दा छन् ।

उनीहरूको आ-आफ्नै रीतिरिवाज, चालचलन, लोकनाटक छन् । 'नेपालको' भन्ने पदले समग्र नेपालमा बस्ने नागरिक, जातजाति, जनजाति, दलितको रंगमञ्चको विगत र वर्तमान भन्ने बोध गराउँछ । अधिकांश विषयवस्तु र इतिहासका घटना नेपाली नाटक-रंगमञ्चको सन्दर्भको मात्रै राखिनुले किताबले उठान गरेको शीर्षक र पाठमा बेतिरेक देखाउँछ । यसैगरी इतिहासकारलाई परेको अर्को चुनौती के पनि हो भने प्रतिनिधि निर्देशक, कलाकार (पुरुष), प्रतिनिधि कलाकार (महिला) छनोट गर्ने कार्य नै निर्विवाद अभ्यास होइन ।

नेपालको रंगमञ्चको अनौपचारिक-औपचारिक हजार अधिक वर्षमा कति निर्देशक थिए भन्ने खोज्नु नै एउटा साहसिक तर जोखिमपूर्ण सोच हो जुन जोखिम यात्रीले उठाएका छन् । लेखकले प्रतिनिधि निर्देशक छनोट गरेका छन् तर आधुनिक नेपाली नाटक-लेखनको समय याने कि बालकृष्ण समको समयभन्दा अगाडि छिर्न सकेका छैनन् । बालकृष्णपूर्वका नाटकको निर्देशकीय अवस्था के थियो ? एउटा जिज्ञाशा कायम नै छ ।

आधुनिक कालखण्डका पनि राम्रो निर्देशकको नाम छुट्न सक्छ । इतिहास तथ्यमा टेकेर लेखिने भएकाले राम्रो व्यक्तिको प्रतिनिधित्व हुने सकेन भने एकातिर इतिहास खण्डित हुन्छ भने अर्कातिर स्रष्टालाई अन्याय हुन्छ । यही जटिलता प्रतिनिधि कलाकार छनोटमा पनि दोहोरिन सक्छ । यसमा सचेत भएर कलम चलाउनुपर्छ । यद्यपि यात्रीले यस कुरामा अधिक सचेत हुँदै निर्देशक-स्रष्टा छनोटको आधारलाई प्रस्ट पारेका छन् ।

यात्रीले पुस्तकमा जे गरेका छन् त्योभन्दा अरू थप खण्डीकरण गरेर नेपाली रंगमञ्चको इतिहास लेखन आवश्यक छ । यसमा मोतीरामपूर्वको रंग गतिविधिलाई एउटा खण्ड, मोतीराम भट्टदेखि बालकृष्ण समको आगमनसम्मलाई एउटा खण्ड र बालकृष्ण समदेखि आजसम्मको रंगमञ्चलाई कम्तीमा दुई खण्डमा अध्ययन गर्न सकिन्छ । आधुनिक र उत्तरआधुनिक रंगमञ्चीय गतिविधि भनेर आधुनिक कालखण्डलाई टुक्र्याउँदा सहज हुन सक्छ ।
...
कुनै बाँझो क्षेत्रमा कलम चलाउने जो कोही पनि साहसिक लेखक हुन् । नेपाली नाटकको टुक्रेटाक्रे इतिहास भए पनि रंगमञ्चको इतिहासका विषयमा निकै कम कलम चलेको सत्य हो । नेपाली रंगमञ्च हिजो कस्तो थियो र आज कसरी अगाडि बढिरहेको छ भन्ने विमर्श गर्न सफल हुनु यस पुस्तकको सुन्दर पक्ष हो । यी सबै कुराको आधार निर्माणका लागि यात्रीको पुस्तक सबल छ । इतिहास कहिल्यै पूर्ण हुँदैन । यद्यपि भविष्यमा अनुसन्धान गर्नका लागि यो किताब गतिलो आधार हो । नेपाली रंगमञ्चको लामो ऐतिहासिक यात्रालाई एउटै पुस्तकमा अटाउन सक्नु इतिहासकारको सकारात्मक पक्ष हो ।

त्यसमा पनि मोफसलका रंगगतिविधिलाई ल्याउन सक्नु पुस्तकको प्रशंसनीय पक्ष हो । पठनपाठन र अनुसन्धानका लागि सामग्री कम भइहरेको सन्दर्भमा विश्वविद्यालयका कक्षाहरूमा यात्रीको यो पुस्तकले निर्धक्क प्रवेश पाउनसक्छ । विद्यार्थी र विदेशी मित्रहरूलाई अब हामी भन्न सक्छौं, यो हो हाम्रो रंगमञ्चको इतिहास । विषय सान्दर्भिक तस्बिरले पुस्तकको गरिमा झन् बढाएको छ । सूचना संग्रहणका दृष्टिले यो काम उत्कृष्ट छँदैछ ।

यसलाई उत्कृष्ट किन भनिएको भने नेपालको रंगमञ्चको इतिहासका घटनावलीको विवरण पाउन व्यापक कठिनाइ छ । हिजो कुन-कुन नाटकमञ्चन भएका थिए ? त्यसको विषयवस्तु के थियो ? निर्देशक को-को थिए ? कलाकारहरू को-को थिए ? दर्शकको प्रतिक्रिया के थियो ? भन्ने कुरा सधैं गौण रहने गरेको छ हाम्रो सन्दर्भमा । यी यावत् पक्षको चर्चा यस पुस्तकमा छ ।

निकै सूक्ष्म घटना र रंग-गतिविधिलाई पनि यसमा समेट्न सक्नु किताबको सबल पक्ष हो जुन प्राप्त गर्न ठूलै धीरता चाहिन्छ । यो विश्लेषणात्मक या आलोचनात्मक इतिहास होइन, विवरणात्मक कार्य हो । सूचनात्मक कार्य हो । लेखक-निर्देशक, कलाकार र दर्शकको रंगमञ्चीय गतिविधिलाई अभिलेखन गर्न जटिल किन पनि किन छ भने यो सामूहिक कार्य हो । यहि जटिलतालाई सहजतामा परिणत गरेका छन् यात्रीले ।

नाटक क्षेत्रमा लागेका रंगकर्मीलाई आफ्नो कार्यको अतीत मूल्यांकन, स्मृति र आफ्नो कर्मको अनुक्रम अवलोकन गर्न यस कार्यले यथेष्ट सहयोग गर्नेछ । निर्देशक, कलाकारले यस किताबमा आफ्नो योगदान र कर्मको प्रतिबिम्ब भेट्टाउनेछन् । यस क्षेत्रका अनुसन्धाताले नेपाली रंगमञ्चबारे आधारभूत सामग्री र अगाडि बढ्ने बेसलाइन भेट्टाउनेछन् ।

प्राध्यापक-विद्यार्थी-नाटककार-निर्देशक र नाटकका विषयमा रुचि राख्ने जो कोहीले पुस्तक संग्रहण गर्नेछन् ।...लिच्छविकालदेखि नै नेपालमा रंगमञ्चको अनौपचारिक अभ्यास रहेको इतिहासकारहरूको मत छ । त्यस समयको राजनीतिक त इतिहास खण्डित अवस्थामा भेटिन्छ भने रंगमञ्चको ठोस इतिहास नपाइनु स्वाभाविक छ । सात खण्डमा विभक्त 'नेपालको रंगमञ्चः विगत र आगत'मा लिच्छविकालीन रंग-गतिविधिको साथै अन्य सैद्धान्तिक एवं व्यावहारिक पक्षको विमर्श गरिएको छ । पहिलो खण्ड रंगमञ्चको सैद्धान्तिक स्वरूपमा केन्द्रित छ ।

रंगमञ्च के हो ? यसको अवधारणा के-कसरी विकसित भएको छ ? नाटकसँग यसको सम्बन्ध कस्तो हो ? आदि विषयमा यस परिच्छेदमा उल्लेख छ । रंगमञ्चका आधारभूत अवयव, उत्पत्ति र विकास, सैद्धान्तिक अवधारणा, पूर्वीय साहित्यमा भरतको नाट्यशास्त्रम् र अरिस्टोटलको अनुकरण सिद्धान्तका साथै रुसी रंगचिन्तक स्तानिस्लावस्कीको अभिनय सिद्धान्तको विषयमा यस परिच्छेदमा चर्चा गरिएको छ ।किताबको दोस्रो खण्डमा नेपाली रंगमञ्चको प्रारम्भिककालको चर्चा छ । नेपाली रंगमञ्चको आरम्भ लिच्छविकाल हुँदै आज निरन्तर छ भनिएको छ ।

यसका साथै मल्लकालीन समयको नेपाली नाटक र रंगमञ्च- त्यसमा पनि भक्तपुर, ललितपुर र कान्तिपुरका रंग गतिविधिलाई छोटकरीमा उल्लेख गरिएको छ । यस परिच्छेदमा लोकनाटक र रंगमञ्चका विषयमा पनि चर्चा गरिएको छ । पृथ्वीनारायण शाहको नेपाल एकीकरण र रंगमञ्चको गतिविधिलाई किताबमा सूक्ष्म ढंगमा लेखिएको छ । त्यसपछि राणाकालीन समयको रंगमञ्च, अनुदित नेपाली नाटक र रंगमञ्च साथै पहलमानसिंह स्वाँरको नाट्यरंग गतिविधिसम्मको चर्चा किताबमा छ । डबली नाटक (दबु प्याख)बारे लेखकले गहिरो अनुसन्धान गरेका छन् ।

नेपाली रंगमञ्चको आधुनिक कालयात्राबारे किताबको तेस्रो परिच्छेदमा चर्चा गरिएको छ । वि.सं. १९९५ देखि २०२९ पहिलो, २०३० देखि २०४६ दोस्रो र २०४७ देखि हालसम्मलाई नेपाली रंगमञ्चको तेस्रो चरण मानिएको छ । यस परिच्छेदमा नेपाली रंगमञ्चका विषयमा भएका अनेकखाले प्रयोगबारे लेखिएको छ । मल्टिमिडियाको प्रयोग, कविता, कथा, निबन्ध, सडक-नाटक, संकेत नाटकमञ्चन साथै धारावाहिक नाटक, नदी रंगमञ्च, पात्र प्रतिक्रियात्मक नाटक, कचहरी तथा गीति एवं लघुनाटकमञ्चनका विषयमा पनि यस परिच्छेदमा छ ।

यहाँ नेपाली रंगमञ्चको परम्परालाई गर्विलो भनी किटान गरिएको छ ।खण्ड चारमा मोफसलमा रहेको रंग गतिविधिका बारेमा समावेश छ । काठमाडौंबाहिरका भोजपुर, सुनसरी, सुर्खेत, मकवानपुर, धनुषा, कास्की, नुवाकोट, पर्वत, धनुषा (जनकपुर) लगायत २२ जिल्लाका रंग-क्रियाकलापलाई यस परिच्छेदमा चर्चा गरिएको छ । लेखक यात्री रंगकर्ममा उपत्यकामात्र होइन मोफसलमा बसेर पनि नाटकलेखन, मञ्चन, निर्देशन उल्लेख्य रूपमा भएको बताउँछन् । पाँचौं खण्डमा नेपाली रंगमञ्चमा क्रियाशील प्रतिनिधि नाट्यनिर्देशकका विषयमा लेखिएको छ ।

आधुनिक नेपाली रंगमञ्चको इतिहासलाई तीन खण्डमा विभक्त गरी तीनै चरणका २५ जना निर्देशककको परिचयसहित चर्चा गरिएको छ भने बाँकी निर्देशकबारे 'अन्य केही नाटक निर्देशकहरू' उप-शीर्षकमा विमर्श गरिएको छ ।खण्ड ६ मा प्रतिनिधि कलाकारका विषयमा चर्चा गरिएको छ । आधुनिककालका तीन चरणमा जम्मा २२ जना कलाकारको विषयमा किताबमा लेख समावेश छ । यसै परिच्छेदमा १५ जना महिला कलाकारबारे पनि उल्लेख गरिएको छ । पुस्तकको अन्तिम वा सातौं खण्डमा सारांश र निष्कर्ष दिइएको छ । अन्तिममा तस्बिर ग्यालरी राखिएको छ ।

...इतिहासलेखन जटिल भए पनि यसतर्फ यात्रीजस्ता केही परि श्रमी व्यक्ति लागिपरिसकेको दृष्टान्त हो यो किताब । इतिहासजस्तो विरसिलो विधामा लेख्नु चुनौतीको ठूलो पहाड थियो, यात्रीले त्यो पहाड नाघेका छन् । जोसँग इतिहासचेतना अन्तर्भूत छ त्यसले मात्र लेख्न सक्छ इतिहास, त्यसमा पनि साहित्य-इतिहासलेखनका लागि साहित्यिक भावक र इतिहासचेत दुवै समानान्तर रूपमा हुनु जरुरी छ । यात्रीसँग नाट्यचेत, इतिहासचेत र साहित्यचेत सँगसँगै छ भन्ने किताबमा उनले गरेको विशद मेहनतले देखाउँछ ।नेपालको रंगमञ्चः विगत र आगत

लेखकः कृष्ण शाह यात्री
प्रकाशकः नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठान
पृष्ठः ५२०
मूल्यः ६५०-