रुबीको रुह

मैले मान्नुपर्ने एकजना मानिस बितेछन् । बित्नु र बाँच्नु मानिसको हातको बात भएन । मानिस र समाजले मानिसलाई अलि बढी बाँच्ने म्याद बढाउनसक्ने स्थिति पनि नहुने होइन । हामीले बित्ने वातावरण बनायौं र रुबी जोशी बिते ।

हुन पनि बाँच्नुपर्ने यहाँ मर्छ र मर्नुपर्ने बाँचिरहन्छ । रुबी जोशी एकजना बाँचिरहनुपर्ने मानिस हुन् । थिए । गए । जानुपर्ने यहाँ धेरै छन् । ती रुबीजस्तालाई छक्याएर हाँसीहाँसी बाँचिरहन्छन् । यस्ता बाँच्नेहरूलाई देखेर मलाई दया लाग्छ । विचरा यी किन बाँचिरहेका होलान् रुबीहरूको 'रुह'लाई रुवाइरहन !

यहाँ हाँसेको देखेर 'खुसी छन्' भन्ने भ्रमबोकुवाहरू धेरै होलान् । त्यसरी छक्याउनेमा म पनि पर्छु होला । मैले अरूलाई म दुखेको छु भनेर देखाउन चाहिनँ, चाहन्नँ । 'भोजपुरेको हाँसो'मा पनि धेरै दर्द छ । मैले देखेको छु । गणेश रसिकले देखेका छन् । उर्मिला श्रेष्ठले देखेकी छन् । हरि मञ्जु श्रीहरूले पनि देखेका छन् ।

धेरै मानसिक र प्राकृतिक पीडाका कहरहरू काट्तै गरेका बखत रुबी जोशी देउता बनेर देखा परे मेरा दुर्दान्त दिनहरूबीच । रुबीजीले भनेका थिए, 'भोजपुरेजी ! केही दिन कुर्नुस् । केही गरौंला तपाईंका लागि ।'

आश्वासन धेरैले दिएका थिए रुबीजीले जस्तै । तर, काम कसैले दिएका थिएनन् । दिएनन् । एमए नगरी बिहे गर्दिनँ भनेको, २०२५ सालमा एमए गरेँ र २०२६ सालमै बिहे गरेँ । बिहे गरेँ- जिन्दगी लभ गरेजस्तो रुमानीमात्र नहुँदो रै'छ । लभै गरेका बखत पनि त कति हो कति उल्झनहरू आउने र जाने ! भाइ दक्ष र पत्नी उर्मिलाको तलबले मुस्किलले १५-२० दिन धान्ने । म निखल्ला । दुई पैसा कमाउने बाटो छैन । मनमनै म छिनछिन र दिनदिन दुख्थेँ । खुइय गर्थें । सुइय सुस्केरा हाल्थेँ ।

रेडियो नेपाल मेरो अभीष्ट थियो । केही लागेन र रेडियो डाइरेक्टरको अफिस कोठामा पसेँ । डाइरेक्टरमात्र होइन, डाइरेक्टर जनरल रामराज पौड्याल ।

'मलाई केही न केही काम त दिनैपर्‌यो हजुर ! मलाई एकदमै काम चाहिएको छ, त्यो पनि तत्काल... ।'
रामराज पौड्याल खारिएका पत्रकार, लेखक, प्रशासक । उनले धेरैबेर खेर फाले मेरो मुहार चहार्दै ।

'भोजपुरेजी ! हाम्रो पत्रोत्तर कार्यक्रम अलि खस्केको छ । पत्रोत्तर कार्यक्रममा हप्ताको एक दिन तपाईं पत्रको उत्तर लेख्नोस् । धन लामा, पाण्डव सुनुवार अथवा देवी शर्मा, निरोधराज पाण्डेले कार्यक्रम चलाउनेछन् । तपाईंलाई एउटा कार्यक्रममा पत्रको उत्तर लेखेबापत ३० रुपियाँ दिनेछु । यसरी महिनाको लगभग १५० रुपियाँ पाउनुहुनेछ ।'

त्यतिखेर १५० रुपियाँले झन्डैझन्डै आठदस दिनको सामान्य तिहुन-सामल खरिद गर्न भ्याउँथ्यो । म धन्य बनेँ । रामराज पौड्याल मलाई त्यही दिन अघाउन्जेल ख्वाउने मेरा संरक्षक बने ।
र, रुबी भने मेरा देउता बने ।

युधीरशमशेर थापा प्रसिद्ध गीतकार । प्रसिद्ध उपन्यासकार । सरल र सटिक गीत लेख्नमा माहिर । रसिलो, चोटिलो अनि मनलाई तत्काल मोहको महाजालमा उल्झाउनसक्ने सामथ्र्य बोकेका उपन्यासकार । यी साहित्यकार, यी गीतिकलाकार त्यसताका नेपाल राष्ट्र बैंकका डिपुटी गभर्नर । भर्खरभर्खर खुलेको राष्ट्र बैंक बैंकर्स क्लबका सभापति । महासचिव रुबी जोशी । त्यस बेलाका प्रसिद्ध गायक ।

साहित्य र संगीतका यी दुई महारथीका लागि हिरण्य भोजपुरे एक भर्भराउँदो कलाकार ।

हुन पनि २०२७-२८ सालताका हामी लेकाली लोकप्रियताको उपल्लो खुड्किलोतिर अग्रसारित थियौं । रुबी जोशी र युधीरशमशेर थापाका लागि हामी आदर-आधारका धार पनि थियौं । उनै युधीर मनका तप्कन अनि रुबीका रुधीर 'रुह'का करुण कारण म नयाँ खुलेको बैंकर्स क्लबको पहिलो म्यानेजर बनेँ । त्यसपछि महिनामा पेटभरि खाना खान हामीलाई पीर परेन ।
...
रुबीजी बितेको ठीक आठौं दिन परेछ रुबीजीको घरआँगनीमा पुगेको । त्यहाँ पुग्दा लाग्यो, अब यो रुबीजीको घर भएन । रुबीजीको घर त अब सारा भूमि र आकाश बनिसक्यो, क्षितिज र अन्तरिक्ष बनिसक्यो ।

आँगनीभित्र प्रवेश गर्दा कसोकसो मनै चस्स दुख्यो । भाउजू जमुना जोशीले आफैं बाहिर निक्लिएर हामीलाई आवभगत गर्नुभयो । उहाँको मुहार मलीन थियो । हुने नै भयो । उहाँको पछिपछि लागेर हामी बैठककोठामा पुग्यौं । वातावरण एकदमै करुणालाग्दो थियो । लाग्ने नै भयो ।

म रुबी जोशीकी श्रीमती जमुनालाई भाउजू भन्थेँ । उहाँ भने मलाई दाइ भन्नुहुन्छ, अनि उर्मिलालाई दिदी ।
उर्मिला र मसित भाउजूले खुलेर कुरा गर्न थाल्नुभो । सबै भएका बेलिबिस्तार लगाउन थाल्नुभो करुण र मलीन मुहारले । उहाँले दुखेसो पोख्तै गरेको सुनेँ, 'हेर्नोस् न उर्मिला दिज्यू ! मिडियाका कैयौं मानिस आए र मलाई गाली गरौंलाझैं गरे- किन तपाईंले उहाँको पार्थिव शरीरलाई एकेडेमीमा नराख्नुभएको ? उहाँ बितेको खबर पनि दिनुभएन !

म जर्जर जलिरहेका बेलामा ती कुराहरू आलो घाउमा नुनचुक छर्केझैं लाग्यो, र मैले भनेँ- तपाईंहरू मेरो लोग्नेलाई अलि बढी बाँच्ने लोभ नदेखाउनोस् । उहाँ त बितेर जानुभो । मलाई त्यसै पनि दुःखको कमी छैन । अरू बढी पीडाको बोझ नबोकाउनोस् । दुई वर्षभन्दा बढी समयसम्म तपाईंहरू कहाँ बेपत्ता हुनुभएको ? कोही सहानुभूतिसम्म देखाउन किन आएनन् ? हो, मिडियाले कुनै अन्तर्वार्ता लिइदिए अथवा प्रशंसाका केही शब्दमात्र बोलिदिए अत्यन्त खुसी हुने व्यक्ति उहाँ ।

तर, दुखेको बेला आफ्नो कोही नहुँदो रै'छ । हामी दुखेको बेला ढाडस दिनेमा बच्चुकैलाश दाइ, योगेश वैद्यजी, हिरण्य भोजपुरे, उर्मिला श्रेष्ठ, मदनकृष्ण-हरिवंशबाहेक मिडियाका अरू कलाकार कोही पनि ढिम्किन आएको देखिनँ मैले ।'
यस्तैयस्तै कुरा गर्दैगर्दै जमुना भाउजू कहिले अतीतमा पुग्नुहुन्थ्यो, कहिले वर्तमानमा ओर्लनुहुन्थ्यो । कहिले गहभरि आँसु बोक्नुहुन्थ्यो, कहिले पीडाका रूपमा झरझर आँसु झार्नुहुन्थ्यो । उर्मिला र जमुना भाउजू यिनै र यस्तै ऊहापोहमा उकाली-ओराली उक्लिँदै-ओर्लिंदै थिए, म भने रुबीजीका भरभराउँदा दिन र छिनहरूमा हराउँदै र झुल्किँदै आफूलाई कहिले कहाँ त कहिले कहाँ पुर्‌याउँदै थिएँ ।

...
रुबी जोशी । गम्भीर रुबी जोशी । आफू एकदमै गम्भीर । तर, उनी यति रसिला थिए- आफ्नो वरिपरिको वातावरणलाई नहाँसौं भन्दा पनि मरीमरी हाँस्न बाध्य तुल्याउँथे । एकातिर मदनकृष्ण र हरिवंश, अर्कातिर रुबी जोशी र पुष्प नेपाली । हाम्रो जमघटको बेलामा हुनसम्म रमाइलो हुन्थ्यो । मदनकृष्ण-हरिवंशको त कुरै बेग्लै भो । तर, पुष्प नेपाली र रुबी जोशी पनि बेजोडका हास्यकलाकार हुन् भन्ने कुरामा मलाई कुनै दोधार छैन ।

रुबीजी अरूलाई हँसाउनसम्म हँसाउने व्यक्ति, तर आफू नहाँस्ने । पुष्प नेपाली भने अचम्मले हँसाउने मानिस, अनि आफू पनि जोडजोडले हाँस्नुपर्ने । यस्ता जमघटहरू कहिले रुबीजीको घरमा हुन्थे, कहिले पुष्प दाइको घरमा, र धेरैजसो बच्चुकैलाश दाइको घरमा । बच्चुकैलाश दाइको घरमा भाउजूहरू त्यति धेरै नआउने ।

तर भाउजूहरूमध्येकी उर्मिला भाउजू भने कहिल्यै अनुपस्थित नहुने । जमघटमा जम्मा हुने दाजुभाइ कलाकारहरूमा रुबी जोशी र पुष्प नेपाली कहिल्यै नछुट्ने । उर्मिला र म कहिल्यै विमुख हँदैनथ्यौं । तिनमा नातिकाजी दाइ, शिवशंकर दाइ, प्रेमध्वज प्रधान, पीएन श्रेष्ठ, तबलावादक इन्द्रलाल श्रेष्ठ पनि धेरैजसो सामेल हुन्थे ।

इन्द्रलालको कुरो आउँदा- उनी जंगलमा फुलेको फूलझैं भए । नेपाली गायकका गीतहरूमा इन्द्रलालको तबला अथवा मादल नघन्किएको गीतै हुँदैनथ्यो । क्यान्सरले उनी अमेरिकामा बिते । तर, उनको देनको कुनै चर्चा-परिचर्चा भएन । उनी 'शून्यमा शून्यसरि' बिलाए । उनको सम्झना गर्दा पनि हामी बिघ्नै कृतघ्न छौं भन्ने भान हुन्छ । यो भनाइ रुबी जोशीको अर्थमा पनि लागू हुन्छ ।

यही समूहको बेलाबेलामा पिकनिक हुने गथ्र्यो ठाउँठाउँमा । त्यहाँ पनि रुबीजी हिरो बन्न चुक्तैनथे । उनलाई केटीहरूसित जिस्किनुपर्ने । मस्तीमा झुम्नुपर्ने । गीत-गजलमा नाच्नुपर्ने ।

मलाई थाहा छ, उनी चुरोट खान्थे । पुष्प दाइ पनि चुरोट खानुहुन्थ्यो । म पनि चुरोट खान्थेँ । बच्चुकैलाश दाइ, नातिकाजी दाइ पनि चुरोट खानुहुन्थ्यो । प्रेमध्वजले चुरोट खाएको थाहा छैन । शिवशंकर दाइ भने लुकिछिपी खानुहुन्थ्यो कि जस्तो लाग्छ । म याक चुरोटभन्दा माथि उक्लिन सकेको थिइनँ । बच्चुकैलाश दाइ ५५५ खानुहुन्थ्यो । रुबी जोशी भने बेन्सन एन्ड हेजेज खान्थे । पुष्प नेपाली दाइ भने कहाँकहाँबाट बट्टाका बट्टा ल्याउनुहुन्थ्यो र आफू पनि खानुहुन्थ्यो, अरूलाई पनि खुवाउनुहुन्थ्यो । मलाई भने सबैभन्दा मन पर्ने चुरोट बेलायती बेन्सन एन्ड हेजेज नै हो । रुबीजी त्यो कुरो बुझ्थे र आफू खानुभन्दा पहिले मलाई एक खिल्ली दिन बिर्सिंदैनथे ।

उपल्लो कुनातिरबाट नातिकाजी दाइले रुबी जोशीलाई अधिकार जताउनेझैं गरेर भन्दै गरेको सुनिन्थ्यो- 'ए रुबी ! यतातिर पनि फाल् न एउटा चुरोट !'

...
कुराका कुथुंग्रीभित्र रुमल्लिँदा-रुमल्लिँदै रुबीजीका गीतहरू बिर्सन पुगेछु । उनका धेरै गीतहरूको हेक्का अहिले मसित छैन । उनका गीतकारहरूमा राममान तृषित, युधीर थापा र मवीवि शाह बढी होलान् । सङ्गीतकार त उनका नातिकाजी र शिवशङ्कर बढी नै हुने भइहाले । पछि गएर उनले शक्तिवल्लभका केही गीत पनि गाएझैं लाग्छ ।

कोमलता, सुललितता, सुमधुरता र दर्दका भुवाहरू उनको स्वरका स्थायी भाव हुन् । उनको गायकीका 'तिम्रो पनि माया लाग्छ, उनको पनि माया लाग्छ' भन्ने अथवा 'मैले जस्तै तिमीले पनि माया गरिहेर' जस्ता गीतहरूमा पनि रोमान्टिक भावसँगसँगै करुणा क्रन्दित छ । करुणाका साथ मनलाई चस्स छुने मिठास उनको स्वरको विशेषता हो । त्यही विशेषता नै हो मनलाई मोहित पार्ने । कोमलताका साथ मर्मरी मूच्र्छना, कलकल कर्णकम्पन, घिरिरिर्र अवरोही खिड्का उनको गायकीका अन्य झरझराउँदा आकर्षण हुन् ।

यति सब भएर पनि 'कान्छी मट्याङट्याङ' र 'सितलुमाथि नि'जस्ता गीतहरूले उनलाई सर्वाधिक प्रसिद्धि दिलाएको यथार्थ सद्दे यथार्थ हो । हुन पनि आजसम्मको नेपाली सांगीतिक अभिव्यञ्जनालाई नियाल्दा चाहे त्यो आधुनिक समकालीन गीत होस् अथवा पूर्णतः पश्चिमेली प्रभावका पप, रक र प्रायौगिक गीतहरू नै किन नहोऊन्, नेपाली लोकसंगीत मूलमा पसेका र जमेका गीतिधुनहरू नै सर्वाधिक चर्चित अनि लोकप्रिय बन्दै आएका छन् । यसरी संगीतमा नेपालीपनका गीतका यी जित र हित पनि हुन् । अनि पुष्प नेपालीले पनि यो जित जिते, भतिज रुबी जोशीले पनि यो जित जिते 'कान्छी मट्याङट्याङ' र 'सितलुमाथि नि'जस्ता गीत गाएर ।
...
'ए बच्चु दाइ, उर्मिलाजी, भोजपुरेजी ! मैले आफ्ना पुराना गीतहरूलाई अत्याधुनिक बाजागाजाका साथ फेरि रेकर्डिङ गरेँ नि !', रुबीजी एउटा जमघटमा भन्दै थिए ।

ओहो, क्या मोज ! दर्जनौं भ्वाइलिन एकसाथ घन्कने ! साथमा अनेक अर्केस्ट्राका हार्मोनी र पोलिफोनी ! कस्तो चमत्कार ! कस्तो आनन्द ! कल्पनै गर्न गाह्रो !

रुबीजीले गर्ने प्रशंसा हामी बुझ्थ्यौं । उनको उक्तिचातुर्यले पनि हामी गद्गद् हुन्थ्यौं । मन मधुर बन्थ्यो र हामी रम्थ्यौं ।
उनी आफ्नो प्रशंसामा मात्रै रम्दैनथे, अरूको प्रशंसा गर्दा पनि अत्यन्तै रम्थे ।

अर्को त्यस्तै जमघटको कुरो हुँदो हो, रुबीजी समूहका हामी सबैलाई सुनाउँदै थिए, '२०२८ साल । राष्ट्रव्यापी आधुनिक गीत प्रतियोगिता । रेडियो नेपालले आयोजना गरेको । ज्यादै प्रसिद्ध हस्तीले रचना गरेको गीत । मुलुककै मूर्धन्य संगीतकारले धुन सिर्जेको गीत । त्यसमा मेरो स्वर । त्यो साल पक्कै पनि प्रतियोगितामा प्रथम हुन्छु भन्ने भ्रम बोकेर भञ्ज्याङको चौतारीमा तोक्मामाथि भ्रमको ढाकर बिसाएर ढुक्क बसेको मान्छे म । प्रतियोगिता सुरु भो ।

इन्द्रनारायण मानन्धरले गाउन थाले । ओहो, त्यो चमत्कारपूर्ण र भोल्युम भएको स्वर इन्द्रनारायणको ! मीठो त्यस्तै ! पछाडिबाट उर्मिला श्रेष्ठ, हिरण्य भोजपुरे, गणेश रसिक र निर्मला श्रेष्ठ यावत्ले गुन्जाएको त्या समूहस्वर 'बस बस रे वसुन्धरा बहिनी, घिउ खाने डाडू पन्चै मेरो बाजा, घुमाउने टपरी बसिजा !' वातावरण मुग्ध बन्यो । प्रतियोगितामा प्रथम हुने मेरो सपना भञ्ज्याङका बादलुमा छरपस्ट छरिए । हुन पनि नतिजा निक्ल्यो । इन्द्रनारायण स्वरमा प्रथम भए, म दोस्रो भएछु ।'

त्यस बेला मैले रुबीजीलाई भनेको थिएँ, 'रुबीजी ! तपाईंलाई थाहा छ, स्वरमा इन्द्रनारायण प्रथम भए, शब्दमा म प्रथम भएको थिएँ । एउटै प्रतियोगितामा स्वर र शब्दरचना एकैसाथ प्रथम भएको रेडियो नेपालको प्रतियोगिताको इतिहासमा त्यो पहिलो थियो ।'
...
समय निकै नै घर्किसकेको थियो । उर्मिला र जमुना भाउजूको मार्मिक वार्तालाप टुंगोमा पुग्ने सुरसारै थिएन । सायद तीन घन्टाभन्दा बढी समय बितिसकेको थियो । मैले उर्मिलालाई 'अब त जाऊँ हौ' भनेर शाब्दिक संकेत गरेँ । फेरि एकपल्ट रुँलारुँलाझैं गर्दै उर्मिलाले जमुना भाउजूसित बिदा मागिन् । पश्चिमपट्टि कुनामा रुबीजीका एकमात्र पुत्र रूपेश ओछ्यानमा पल्टेर थाहा छैन के-के कल्पना गरिरहेका थिए । सँगै टेबलमा एउटा बत्ती धिपधिप जलिरहेको थियो । बत्तीको पछाडि रुबीजीको एउटा झलझलाउँदो तस्बिर थियो कोटलाई कमिजको कलरले कभर गरेको । अहिल्यै बोलूँलाझैँ चेहरा ।

रुबीजीको आँखामा मेरो आँखा जुध्यो । रुबीजीले मलाई नै हेरिरहेका रहेछन् । मैले निकै बेर उनको आँखामा आँखा फालेर हेरिरहेँ । रुबीजीका आँखाले जिते । मेरा आँखा झुके । झुकेका आँखा बोकेर म बाहिर निक्लेँ । बाहिर पनि फेरि रुबीजीका आँखासित मेरो आँखा जुध्यो । एउटा टेबल थियो । टेबलमा उपस्थिति जताउनुपर्ने रजिस्टर कापी थियो । त्यो कापीमा आफ्नो उपस्थिति जताउने क्रममा फेरि मेरा आँखा उनका आँखासित जुधे । मलाई लाग्यो- रुबीजीले उनका हेमखेमका सबैको मन जित्न सक्छन् । सायद रुबीको खुबी त्यही होला, चाहे त्यो आँखाको भाखाले होस् चाहे त्यो उनका रसिला गफ-कुराकानीले होस् अथवा चाहे उनका सुमधुर स्वरहरूले नै होस् । यिनै खुबीले गर्दा उनी सर्वदा मेरो मनमा बास गरिरहनेछन् ।

धन्य रुबीको खुबी !