यसरी भयो हिज्जेमा हस्तक्षेप

नेपाली भाषा देवनागरी लिपिमा लेखिन्छ । देवनागरी लिपि विश्वका वैज्ञानिक र सुन्दर लिपि मध्ये एउटा हो र यो सर्व श्रेष्ठ लिपि पनि हो । ध्वनि, आकृति र क्रमबद्धता हरेक पक्षमा यो लिपि उत्कृष्ट र अतुलनीय छ । त्यसै भएर मैले शुरूमै वर्णमालामा घटबढ गर्ने भूल नगरौं भनेको हो । तर दुर्भाग्यवश यस भाषाको अधिकारक्षेत्रमा बसेका स्वनामधन्य विद्वान्‌हरूबाट २०३४ सालमा यसको हिज्जेमा अनावश्यक हस्तक्षेप भइदियो र यसको लेखाइ र छपाइ अस्त व्यस्त हुन पुगे, आजको यो भाषिक अराजकता त्यसैको परिणाम हो । विद्वान्हरूबाट भएको यस भयावह भूल वा हस्तक्षेपबाट नेपाली भाषा र साहित्य को विकास मा अपूरणीय क्षति भएको छ ।

२०३४ सालको भाषिक गोष्ठीमार्फत् हस्तक्षेप शुरु भयो । त्यसको एउटा सामान्य सहभागी म पनि थिएँ । मेरो सम्झना अनुसार नेपाली भाषा र साहित्यको साधनामा खटेर लागेका विद्वान्हरू मञ्चमा हुनुहुन्थ्यो । उहाँहरूबीच कुनै आन्तरिक मतभेद थियो थिएन त्यो मलाई थाहा भएन, तर हिज्जे माथिको त्यस अतिक्रमणमा उहाँहरू कुनैबाट पनि विमति भएको देख्न र सुन्न पाइएन । सहभागीमा नेपाली पढाउने सयौं गुरुहरू थिए । मञ्चासीन विद्वान्हरूको संयुक्त दस्तावेजको रूपमा हिज्जेमा व्यापक फेरबदल गर्ने प्रस्तावबाट नेपाली हिज्जे माथि ठूलो प्रहार भएको थियो । उक्त प्रस्ताव कार्यान्वित हुँदा भाषाका अंग-प्रत्यंग सबै घाइते हुन पुग्थे । हामीलाई उक्त प्रस्तावको स्वागत र समर्थनमा ताली बजाउन भनियाये । त्यतिबेला म एकदमै विचलित भएको थिएँ । मैले उठेर विरोध जनाएँ ।

हस्तक्षेप कहाँ कहाँ ?

ह्रस्व, दीर्घमा

भाषाशुद्धिको क्षेत्रमा सबै भन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो ह्रस्व, दीर्घ र शकार, सकार आदिको । अरु पनि छन् जस्तै चिरेको बकार र सादा वकार । नेपाली परम्परामा तलथोप्ले व भन्ने पनि एउटा अति उपयोगी व्यवस्था थियो । त्यसलाई पनि फाल्न हुँदैन भन्ने मेरो माग हो । विक्रमको २०३४ सालमा यी सबै पक्षमाथि हस्तक्षेप भइदियो । जुन शब्दलाई ह्रस्व बनाउन मिल्दैनथ्यो त्यस्ता शब्दहरूलाई निर्ममतापूर्वक ह्रस्व बनाइयो । जहाँ दीर्घ मात्रा चाहिन्थ्यो त्यता ध्यान दिइएन ।

जुन शब्दले जनजिब्रोको पुकार गरिरहेका थिए, त्यो सुनिएन । ह्रस्व र दीर्घका कुरा गरौं, व्याकरणमा एउटा सिद्धान्त छः क्षतिपूर्तिदीर्घी भवन । यस अनुसार तद्भव शब्दहरूमा क्षतिपूर्तिबापत दीर्घ भएका शब्दहरू अनेकौं छन्, यो नियम प्राकृत व्याकरणकै युगदेखिआएको हो । जस्तैः संस्कृतको दुग्ध नेपालीमा आउँदा दूध भयो, फुल्ल फूल भयो र शिल्प शीप भयो । संस्कृतको सप्त शब्द सात ध्वनिमा परिवर्तित भएको पनि यसैगरी हो, अष्ट आठ भएको पनि यसैगरी हो ।

यी हरेक शब्दमा तद्भव बन्ने क्रममा कुनै न कुनै व्यञ्जनको क्षति भएको छ र त्यसको क्षतिपूर्ति बापत शुरू अक्षर दीर्घ भएको छ । बिनाकारण कुनै पनि अक्षर दीर्घ वा ह्रस्व हुने गर्दैनन् । यस्ता असंख्य शब्द छन् तद्भवमा । जस्तै मित्र, निद्रा र मिष्टआदि । नेपालीमा आउँदा मित्रले दीर्घ मीत रूप पायो किनभने त्यसमा रकारको क्षति भएको छ । ह्रस्व 'मि' भएको मितको अर्थ थोरै वा अलिकति भन्ने हुन्छ । यसर्थ 'मित'को अर्थ मित्र हुन सक्दैन भने मीतको अर्थ पनि थोरै भनेर व्याख्यायित गर्न मिल्दैन । यसरी हाम्रा असंख्य तद्भव शब्दहरू माथि प्रहार हुन पुग्यो ।

आगन्तुक शब्दमा

आगन्तुक शब्दहरूलाई पनि विरूप तुल्याइयो । शहरलाई सहर बनाइयो, शहीदलाई सहिद । शेयरलाई सेयर र मिशनलाई मिसन पारियो । यसरी विकृत तुल्याइएका शब्दहरूको सूची लामो छ । जस्तै कानून शुद्ध रूप हो त्यसलाई कानुन बनाइयो, स्कूल दीर्घ हो त्यसलाई ह्रस्व स्कुल तुल्याइयो र मजदूर, मजबूत, नसीहत, देहरादून र दार्जीलिङ, स्कूटर आदि अनेकानेक शब्दका दीर्घमात्राहरू पनि आक्रमणमा परे । अर्कातिर शकार भएका शिलाङ, शिमला, फेशन, स्टेशन,होश, जोश, मुश्किल, चश्मा, पश्मीना साजिश, मालिश र शेखी आदि सब घाइते भए ।

संस्कृत शब्दमा

संस्कृत शब्दमा इतर प्रत्यय लागेकालाई पनि भत्काइयो । जस्तै शंका शब्द छ, यो त संस्कृत हो, तर यसमा नेपाली प्रत्यय ऐ लाग्यो भने शंकै नभएर संकै हुन पर्ने भयो, पौषे औंसीलाई पौसे औंसी गर्नु पर्ने भयो । दशक लेख्दा शकार, दशकौं लेख्दा सकार, कुश लेख्दा सकार कुशे औंसी लेख्दा कुसे औंसी, वर्ष लेख्दा वकार र षकार तर वर्षौं वा वर्षेनि लेख्दा बकार र सकार आवश्यक पर्ने जस्ता विचित्रका कुरा आए ।

भन्न त विद्यार्थीलाई सरल तुल्याउने भनियो तर ०३४ सालको उक्त व्यवस्था कलिला विद्यार्थीका निम्तिघोर जटिलता थपिने सन्दर्भ बन्यो । मैले त्यसै भएर उक्त गोष्ठीमा आफ्नो विमति जनाउन परेको हो । मैले त्यतिखेर के भनेको थिएँ भने हिज्जेको निर्धारण बैठक गरेर वा गोष्ठीमा बहुमतीय ताली बजाएर गरिने विषय होइन । मञ्चासीन मध्ये बल्लभमणी दाहालजीले उठेर भन्नुभएको थियो - तपाईं त साहित्यकार भाषाको विषयमा तपाईंको ध्यान पुगेन होला । भाषाको परिवर्तनमा तपाईंले सहयोग गर्नुपर्‌यो ।

तर मैले यसरी समाधान हुँदैन, यसबाट त नेपाली वर्णविन्यास नराम्ररी भाँडिनसक्छ नै भनिरहें ।यसरी विश्वविद्यालयको नीतिविरुद्ध विश्वविद्यालयकै एउटा सामान्य शिक्षक हुँदाहुँदै पनि मैले विरोध गरें । मलाई के लागेको थियो भने, उहाँहरू विद्वान हुनुहुन्छ भाषामा जबर्जस्ती गर्नुहुन्न । मैले धेरैपटक भनें तर उहाँहरूको आग्रह यथावत् रह्यो । बालकृष्ण पोखरेलसँग मेरो विवाद भइरह्यो । उहाँले मलाई माया गर्नुहुन्थ्यो । 'तिमी त साहित्यकार' भन्नुहुन्थ्यो । म उहाँलाई भन्नेगर्थें - तपाईं त ठूलो भाषाविद्, तपाईं राम्रो भाषा दिनुस् म त्यसैमा साहित्य लेख्छु । म आफूलाई कुनै ठूलो साहित्यकार ठान्दिनँ, तर नेपाली साहित्यप्रति मेरो अगाध निष्ठा छ । तर नेपाली व्याकरणको हिज्जे पक्षबारे भने मेरो धारणा स्पष्ट छ ।

विवाद रोप्ने शब्दकोश

०३४ सालको उक्त घटना पछि २०४० सालमा प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट 'नेपाली बृहत शब्दकोश' निस्कियो । मैले त्यो हेरें । त्यहाँ त असंख्य त्रुटिहरू थिए । सबभन्दा ठूलो त्रुटि के थियो भने त्यसमा विकल्पै विकल्प थिए । कानून पनि कानुन पनि, शहर पनि सहर पनि र होश पनि होस पनि पूरै कोश अनिर्णयको बन्दी ! त्यसपछि मैले धमाधम लेखहरू लेखेर आफ्ना कुरा जनसमक्ष राख्ने प्रयास गरेँ । २०४३ सालमा 'प्रस्तावना र विवेचना' र २०४५ सालमा 'सरल नेपाली, शुद्ध नेपाली' नामक पुस्तिका लेखेर भाषामा के गर्न हुन्छ र के गर्न हुन्न भन्नेबारे जनसमक्ष राख्ने प्रयत्न गरेँ ।

म एक्लै थिएँ त्यसैले साथी खोज्न थालें । साथी पाउन गाह्रो थियो । पोखराबाट काठमाडौं आउँथे म । साथी नै थिएनन् । पछि शरच्चन्द्र वस्तीज्यूसँग भेट भयो । उहाँ 'पुनर्जागरण'मा काम गर्नुहुन्थ्यो । उहाँले मेरो कुरा ध्यान दिएर सुन्नुभयो । मलाई वहाँ एउटा साथी भेटिएको ढाडस मिल्यो । मैले काठमाडौंमा ध्यान दिएर कुरा सुन्ने मान्छे पनि खोज्न सके भेटिन्छन् ।

पोखरेलसँग आमुन्नेसामुन्ने

२०५७ सालमा प्रज्ञा प्रतिष्ठानले भाषिक गोष्ठीको आयोजना गर्‌यो । त्यसमा माधव पोखरेलले विश्वविद्यालयको तर्फबाट कार्यपत्र प्रस्तुत गर्नुभयो । मैले मेरो तर्फबाट प्रस्तुत गरें । दुई दिनको गोष्ठी थियो । त्यहाँ पनि त्रिविको र मेरो कार्यपत्र बाझिए । तर उक्त गोष्ठी पछि सहयोगीहरूले मलाई समर्थन दिनुभयो । समर्थन दिनेमा हर्षनाथ भट्टराई, माधव लम्साल, नारायण अधिकारी, दीनदयाल रेग्मी, यमबहादुर क्षेत्री र बलदेव गाउँले लगायत हुनुहुन्थ्यो । त्यस्ता प्रतिभाशाली व्यक्तिहरूको प्रेरणाले म उत्साहित बनेँ ।

२०५८ सालमा भनें बालकृष्ण पोखरेलसँग मेरो मुखामुख नै हुनपुग्यो । त्यतिबेला पनि एउटा भाषिक गोष्ठी भएको थियो । त्यसमा मलाई बोलाइएको त थिएन तर भाषागोष्ठी हुन्छ भन्दा जान मन लाग्यो, एउटा छेउमा गएर लुसुक्क बसें । सानो ज्यान भएकोले जहाँ बसे पनि म त्यति देखिन्नथेँ । मञ्चमा बालकृष्ण पोखरेलको मन्तव्य भर्खर सकिँदै थियो, अलिकति सुनेँ । भाषाका अर्का साधक चूडामणी रेग्मी पनि श्रोताबीच हुनुहुन्थ्यो उठेर प्रश्न गर्नुभयो - 'सर तपाईं यसो भन्नुहुन्छ, तर मुकुन्दशरण भने फरक मत राख्नुहुन्छ । हामीले कसको कुरा सुन्ने ? '

प्रश्न सुन्नासाथ बालकृष्ण पोखरेल जुरुक्क उठ्नुभयो । उहाँले मलाई देख्नुभएको थिएन शायद । उहाँले भन्नुभयो, 'मुकुन्दशरण उपाध्यायबारे म तपाईंहरूलाई बताइदिन्छु । मुकुन्दशरणलाई म चिन्छु । उनी साहित्यकार हुन् । उनलाई भाषाबारे खास वास्तविकता अझै थाहा छैन । म के सोचिरहेको छु भने, कि म उनको घरमा दुई महिना पाहुना बस्छु, कि मेरो घरमा दुई महिना पाहुना बस्न उनलाई भन्छु । अनि उहाँलाई पहिला त साहित्यमा प्रेरणा दिन्छु र भाषाबारे मेरा कुरा बुझाउँछु । उहाँ दुराग्रही होइन, उहाँलाई ठेगानमा ल्याउन सकिन्छ ।'

उहाँको कुरा सुनेपछि म चुप लागेर बस्न सकिनँ र हात उठाएर मैले भनें, 'सर म त तपाईंलाई निकै आदर गर्छु । यहाँसँग बसेर दुई घण्टामात्रै कुरा गर्न पाए पनि कि म तपाईंको कुरा स्वीकार्छु होला कि मेरो विचारमा तपाईंलाई सहमत गराउन सक्छु जस्तो लाग्छ, किन दुई÷दुई महीना लगाउने ? '

मैले त्यसो भनेपछि एउटा राम्रै हलचल आएको थियो त्यहाँ । सबैले मलाई र उहाँलाई हेरेका थिए । भाषाको चिन्ता लिइरहने चूडामणी रेग्मीजी त उठेरै बोल्नुभयो, 'त्यसोभए यो गोष्ठीको के काम ? स्थगित गरौं र उहाँ दुईजना विद्वानलाई समय दिऊँ, हामी सुनौं उहाँहरू बसेर के टुंगो लगाउनुहुन्छ ।'

तर मलाई लागिरहेको थियो गोष्ठी स्थगित गराएर हाम्रो छलफल चल्नु उचित होइन । वासुदेव त्रिपाठीजीले 'केही दिन भित्रै उहाँहरूलाई बसाएर कुरा गराउन सकिन्छ त्यो सुन्ने हो भने' भन्नुभयो । तर पछि खाजा खाने बेलामा सहभागीहरूले 'तपार्ईंहरूले दुई घण्टा समय लिएर पछि कुरा गर्नुहोला, अहिले दुई मिनेट भएपनि केही छलफल त गर्नुहोस्' भन्नु भयो । म तयार भएँ, बालकृष्ण गुरु पनि तयार हुनुभयो । हामी आमुन्नेसामुन्ने भएर बस्यौं ।

त्यतिबेला पोखरेलजीको 'झर्रो सब्द्यौली' नामक सानो शब्दकोश मेरो सम्झनामा आयो । मैले त्यही कोशबाट कुरा शुरू गरेँ - सरको 'झर्रो सब्द्यौली' मा शीर्षकै झर्रो छ दन्त्य सकारको 'सब्द' भएको । यदि विद्यार्थीलाई यो सब्द्यौलीलाई प्रकृति र प्रत्यय छुट्टाउन भनियो भने विद्यार्थीले के गर्ने सर ? विद्यार्थीलाई सरल होस् भनिएको छ, तर सब्द्यौलीको सन्धी विग्रह गर्दा संस्कृत 'शब्द' लाई 'सब्द' भनेर लेख्न पनि यहाँहरूको नियमले दिँदैन । 'शब्द' मा यौली थप्दा सब्द्यौली हुन्छ भन्दा पनि विद्यार्थी अलमलिन पुग्छ, यस्तोमा के गर्ने होला ?

०३४ सालको व्यवस्था अनुसार त्यस्तै उदाहरण दिन सकिने अरु शब्द पनि छन् । कति त त्यही कोशमै पनि छन् जस्तैः अंशियार आदि कुरा स्पष्ट गर्न हामी 'विशेषण' शब्दलाई लिन सक्छौं । यदि विशेषणै विशेषण लेख्नु पर्‌यो भने ०३४ सालको नियमले 'विशेषणै' लाई 'बिसेसणै' लेख्न पर्ने हुन्छ र दोस्रो विशेषण जस्ताको तस्तै रहनु पर्छ । त्यसो गर्दा 'विसेसणै विशेषण' लेख्नु पर्ने हुन्थ्यो ।

मेरो भनाईपछि उहाँले तपाईंको प्रश्न राम्रो छ मात्रै भन्नुभयो । खास जवाफ दिनुभएन । मैले बुझें उहाँमा अब दुराग्रह छैन, यसर्थ अहिल्यै उत्तर चाहिन्छ भन्न उचित लागेन । यो हिज्जे विवाद बाहेक नेपाली भाषा र साहित्यमा बालकृष्ण पोखरेलको विशिष्ट देन छ यसर्थ मेरा उहाँ आदरणीय हुनुहुन्छ । यसर्थ मैले भनें- हुन्छ सर । पछि गोष्ठी सकिन बेलामा उहाँले 'मेरो भोली बिहान नौ बजे प्लेनको टिकट छ म फर्केर आएपछि कुरा गरौंला' भन्नुभयो ।

तर एक्कासी तीनचार महिनापछि शरच्चन्द्र वस्तीजी उक्त कोशको नयाँ संस्करण लिएर आफै मेरो निवासमा आइपुग्नुभयो । नयाँ संस्करण हेर्ने बित्तिकै पोखरेलजीले मेरो पूर्व प्रश्नलाई महत्त्व दिनुभएको थाहा भयो । वस्तीजी त्यसको नामै फेरेर 'झर्रो शब्द्यौली' बनाइएको प्रति अत्यन्त खुशी हुनुभएको रहेछ । उहाँले भूमिकामा पनि डीएनएको कुरा उठाएको देखेर मेरा मनमा एउटा विचार उठ्यो अब यदि उहाँसँग संवादको अवसर जुट्यो भने भाषिक विवादले नयाँ मोड पाउन सक्छ । शरदचन्द्रजीले त्यो संवाद गर्नुभयो ।

एउटा अर्को पनि ध्यान दिनैपर्ने विषय छ । त्यो हो नेपाली सर्वनाम र पदवियोगको विषय । एकताका नेपाली भाषाको जेठो अखबार गोरखापत्रमा विभक्ति र नामयोगी जोड्ने चलन थिएन । यो एउटा महत्त्वपूर्ण पक्ष थियो भने अर्कातिर परम्परादेखि चल्दै आएका मौलिक नेपाली सर्वनामहरू अर्थात् इनले, इनलाई, इनको, एसले, एसलाई, एसको र तेसले, तेसलाई, तेसको आदि रूपहरू त्यसमा छापिने गर्थे ।

१९९२ मा नेपाली भाषा प्रकाशिनी समितिले ने.क.शु.ले भनिने लघु पुस्तिका छपाएर विभक्ति र नामयोगीको स्वतन्त्रता खोसिदिने र नेपाली सर्वनामलाई हटाएर बडागुरु हेमराजजीबाट परिकल्पित यिनले, यसले र त्यसले जस्ता अमौलिक सर्वनाम चलाउने भन्ने नीति लागू गराइदिए पछि गडबडी शुरू भएको हो । नेपाली सर्वनाम हटाइएकोमा विमति राख्नेहरूमा राममणि आचार्य दीक्षित, वीरेन्द्रकेसरी, सूर्यविक्रम ज्ञवाली, महानन्द सापकोटा, ईश्वर बरालहरू स्मरणीय छन् । अहिले शिवराज आचार्यको 'जिम्दो नेपाली अभियान' पनि यही विचारमा छ ।

२०३४ पछिका मेरा कृतिहरूमा पनि नेपाली सर्वनामले निरन्तरता पाएका छन् । देहरादूनका पद्मसिंह कार्कीले विभक्ति पनि पृथक् गरेका छन् नेपाली सर्वनाम पनि चलाएका छन् । नेपालका वर्तमान वरिष्ठ साहित्यकारहरू मध्ये नेपाली सर्वनाम र विभक्तिको समुचित प्रयोग गर्नेहरूमा जगदीश शमशेर राणा सबैभन्दा अगाडि छन् । उनका ११ थान कृतिमा यस्तो प्रयोग भएको छ । अर्का विद्वान् मंगलकुमार नेपालले पनि यस्तो प्रयोग गरेका छन् । अहिलेसम्म मोतीराम भट्ट लगायतका ५० भन्दा बढी लेखकहरूले नेपाली सर्वनाम चलाएका छन् । त्यसैले मैले २०४० सालको शब्दकोशको सम्पादनका समयमा मैले नेपाली सर्वनामलाई कोशमा स्थान दिनुपर्छ भनेर लिखित अनुरोध गरेको थिएँ, उपेक्षा भयो ।

नेपाली ध्वनि दीर्घ वा ह्रस्व ?

०३४ सालको परिवर्तनको एउटा आग्रह के पनि हो भने त्रिविको मान्यतामा नेपाली ध्वनि ह्रस्व र दन्त्य सकार हो भन्नु । तर नेपाली जिब्रोले ह्रस्व मात्र बोल्छ, दीर्घ बोल्न सक्दैन भन्नु र दन्त्य सकार नेपाली उच्चारण हो भन्नु एकदमै ठूलो भ्रम हो । पहिलो कुरा त नेपाली उच्चारण दन्त्य सकार हुँदै होइन । हुँदै नभएको कुरा विद्यार्थीलाई पढाउन पर्दा यसको खण्डन नेपालीमा आएका बाह्य शब्दहरूसँग मैले एउटा सानोतिनो संकलन नै बनाएको छुः हिन्दी, उर्दूआदिमा ह्रस्व वा लघुमात्रामा बोलिने र नेपालीमा दीर्घ बोलिने ।

जस्तै हिन्दीमा 'पता नही लगा' भनिन्छ नेपालीमा 'पत्ता लागेन' । पता ह्रस्व हो, पत्ता दीर्घ । हिन्दीको 'जिद करती है' नेपालीमा 'जिद्दी गर्छे' हुन्छ । जिद ह्रस्व हो, जिद्दी दीर्घ । त्यसैले नेपालीले दीर्घ उच्चारण गर्दैनन् भन्ने गलत हो । एस्ता अरु पनि उदाहरण छन् कुली- कुल्ली, किला-किल्ला, मदत-मद्दत, सलाह-सल्लाह, साठ-साठी जबर-जब्बर आदि । इकहरा र एकोहोरो आदिमा पनि यही कुरा देख्न पाइन्छ ।

नेपाली भाषाको विशेषता

नेपाली भाषा संस्कृत भाषाबाट बनेको हो । त्यसैले यसमा ध्वनिको प्रचुरता छ । हामीसँग संसारका सबै प्रकारका ध्वनी छन् भन्न नसकेपनि संसारका सबैजसो ध्वनी हामी मेहनत गरेर सिक्न सक्छौं । यसर्थ नेपालीमा ध्वनिहरूको उचित उपयोग गर्ने क्षमता छ । ह्रस्व मात्र भन्नु नेपाली भाषाको क्षमताको अपमान पनि हो जस्तो लाग्छ ।

पछिल्लो निर्णय

प्रज्ञा प्रतिष्ठानले पछिल्लो शब्दकोश सच्याउने भनेको छ, यो स्वागतयोग्य कदम हो । तर प्रतिष्ठानले के बिर्सिदिनु हुन्न भने २०४० सालको शब्दकोशबाट नै त्रुटि भएको छ । २०४० को शब्दकोश नै सच्चाउनुपर्छ । यो त राजनीति गर्नेहरूले तीन जना प्रहरीले गल्ती गर्दा एकजनालाई सरुवा गरेर सजायँ दियौं भनेजस्तो चालबाजी मात्र हुनजान्छ । आशा गरौं अबको कोश शुद्ध र आदर्श बनेर आउनेछ ।

मानक बनाऔं

नेपाली भाषा नेपालभित्र नभई संसारभर नै बोलिन्छ । त्यसैले नेपाली भाषालाई मानक बनाउने कार्यभार हाम्रो हो । त्यसैले नेपाली भाषालाई मानक बनाउनुपर्छ हामीले भन्ने मैले उठाइरहेको मूल विषय हो । मानक बनाउँदा संसारभर सबैले स्वीकार्नेगरी बनाउने हो । संसारभर चलेको प्रचलन स्वीकार्ने हो । एउटा भाषिकाको यात्रा हुन्छ, अर्को विश्वभाषाको । हामीले हिंड्ने विश्वभाषाको यात्रा हो । नेपाली भाषालाई विश्वभाषा बनाउने भनेको अन्तर्राष्ट्रियस्वरुप दिने हो । त्यसका लागि हामीले संसारभर प्रयोग गर्ने शुद्ध स्वरुप अपनाउनुपर्छ ।

संसारमा कहीं पनि बैठक, गोष्ठी गरेर भाषामा परिवर्तन हुँदैन । हामीमा भने बहुमतले ताली बजाएर वा नबजाए पनि माथीबाट लादेर परिवर्तन गर्न खोजियो । अब यस्तो भूल दोहोरिन हुन्न ।

(लक्ष्मण श्रेष्ठसँगको कुराकानीमा आधारित)