पीडा र पतनको सचित्र

झापाको हात्ती आतंक देख्ने-भोग्नेहरूको हालत के होला ? भुक्तभोगीहरूको पीडालाई उपन्यासमा उतार्ने काम उमा सुवेदीले गरेकी छन् । उपन्यासको मूल विषय हात्ती आतंक नै भए पनि त्यसैसँग जोडिएर प्रमुखरूपमै आएको छ सुपारी तस्करी र राजनीति ।

एकदिन, सबैका सहयोगी भगीरथ काका आफ्नो जग्गाजमिन त्यसै छोडेर धुलाबारीतिर लागे । अर्को दिन, वृहस्पति बाजेका छोरा र भाइ मोतीलाल जलथलतिर लागे । त्यसपछि अर्को दिन, सुब्बा बाजे आफन्त खोज्दै फेरि पाँचथरतिरै लागे । फेरि अर्को दिन, पञ्चनाथ झापाकै राजगढतिर बसाइँ सरे ।
त्यो गाउँ यसरी नै रित्तिँदै थियो ।

त्यहाँ पहिले केही पनि थिएन । बिस्तारै एकघर, दुईघर, तीनघर हुँदै एउटा गाउँ नै बन्यो - दामाटार ।
गाउँ त बन्यो तर बजार भएन । एकजनाले पसल खोल्यो । एउटा पसल, दुईटा पसल, तीनटा पसल हुँदै दामाटारमा एउटा बजार पनि बन्यो । गाउँ बजारमा परिणत भयो । दामाटारको रूपमात्र फेरिएन, नाम पनि फेरियो र बन्यो विजय बजार । दामाटारको नाममात्र फेरिएन, त्यहाँको काम पनि फेरियो ।

पहिलेको दामाटार सुन्दर थियो, अहिलेको विजयबजार कुरूप छ । दामाटार इमानदार थियो, विजयबजार बेइमान बन्दै गएको छ । दामाटार परोपकारी थियो, विजयबजार स्वार्थी बन्दै गएको छ । दामाटार नैतिक थियो, विजयबजार अनैतिक बन्दै गएको छ ।

दामाटार झापा जिल्लाको कुनै एउटा काल्पनिक गाउँ हो । पूर्व-पश्चिम राजमार्गबाट उत्तर दिशामा पर्ने पहाडको फेदीमा छ- दामाटार । हरिया सुपारी बगानले छपक्कै छोपेको छ दामाटारलाई । त्यसको पूर्वतिर मेची खोला छ । दामाटारबाट दक्षिणतिर केही गाउँ, केही सुपारी बगान र केही बाँसघारी कटेपछि पुगिन्छ नेपाल भारत पूर्वीनाका- काँकडभिट्टा भन्सार ।

विजयबजार बनेको दामाटारमा धेरै खालका चहलपहल सुरु भए । धर्म-अधर्म, नैतिक-अनैतिक, कानुनी-गैरकानुनी, सभ्य-असभ्य सबै खालका कर्महरूको थलो बन्न पुग्यो दामाटार । आफ्नै परि श्रममा बाँचेको दामाटार क्रमशः बदलिँदै गयो । दुःखी र इमानदारहरू गाउँ छोडेर भाग्न थाले, विकार र विकृतिका जडहरू बलिया बन्दै गए । हात्ती आतंकबाट पिल्सिएको दामाटार, त्यही हात्ती आतंकलाई नै आधार बनाएर गैरकानुनी धन्दाको एउटा केन्द्र बन्दै गयो ।

पीडामा बाँचेको थियो दामाटार । त्यही पीडामाथि टेकेर त्यहाँ पतनका अन्य धन्दा सुरु भए । पीडा र पतनका बीच दामाटारमा के के भयो, के के । त्यही दामाटारलाई ‘इति’ उपन्यासमा उतार्ने काम गरेकी छन् उपन्यासकार उमा सुवेदीले ।
स्वच्छ दामाटार भ्रष्टीकरणका क्रममा कसरी विजय बजारमा बदलियो भन्ने कुरालाई उपन्यासकै एउटा प्रसंगले छर्लंग पारेको छ । उपन्यासमा एक पात्र छन् - कर्णराज । उनी परोपकारी र समाजसेवी भावनाका छन् । सुनसान दामाटारलाई उनैले आवाद गराएका थिए । उनले विद्यालय स्थापना गर्न दुई बिगाहा जमिन दिए । विद्यालयको नाम नै कर्णराज माध्यमिक विद्यालय राखियो । पछिसम्म विद्यार्थी कर्णराजको नामलाई श्रद्धाभावका साथ लिन्थे । पछि दामाटारमा एउटा साहु देखापर्‌यो - भगवान् दास ।

उसले विद्यालयलाई २० लाख रुपैयाँ दियो । त्यसपछि विद्यालयको नाम नै फेरिएर भगवान दास माध्यमिक विद्यालय राखियो । विद्यालयको नाम फेरेको केही दिनपछि आफ्नै साझेदार साथीको अपहरणपछि हत्या गरेको आरोपमा भगवान दास पक्राउ पर्‌यो । ऊ जेल गयो । जेलभित्र रहे पनि अपराधको दुनियाँसँग उसको सम्पर्क कायमै रह्यो । विद्यालयको नाम पनि उसकै नममा रहिरह्यो ।

झापाको हात्ती आतंकका बारेमा समाचारमात्र सुन्दा पनि कतिको मन डराउने गर्छ । त्यो आतंक देख्ने र भोग्नेहरूको हालत के होला ? त्यही हात्ती आतंकका भुक्तभोगीहरूको पीडालाई उपन्यासमा उतार्ने काम उमा सुवेदीले गरेकी छन् । उपन्यासको मूल विषय हात्ती आतंक नै भए पनि त्यसैसँग जोडिएर प्रमुखरूपमै आएको छ सुपारी तस्करी र राजनीति ।

दामाटारको सबैभन्दा ठूलो सुपारी तस्कर हो - चिनी काका । जिल्लामात्र होइन, सीमापारिका कुख्यात मान्छेहरूसित पनि उसको उठबस छ । विभिन्न पार्टीका प्रभावशाली नेताहरूसँग सम्पर्क बढेपछि उसको तस्करीले राजनीतिक संरक्षणसमेत पाएको छ । एउटा पार्टीको त कोषाध्यक्षमै निर्वाचित भएको छ ऊ । अख्तियारको एकजना मुख्य मान्छेसँगसमेत उसको सम्बन्ध गाँसिइसकेको छ । हात्तीको चोरी सिकारीमा समेत ऊ लागेको छ । उसले मालपोत कर्मचारीको मिलोमतोमा मन्दिरको जग्गासमेत निजी बनाएको छ ।

जति गरे पनि दामाटारमा हात्ती आतंक रोकिएन । दुःख गरेर बालीनाली उमार्‌यो, हात्ती आएर नष्ट गरिदिन्छ । एक वर्ष होइन, दुई वर्ष होइन, हरेक वर्ष त्यस्तै । गाउँलेहरू कि त तस्करीमा लाग्नुपर्ने, कि त गाउँ नै छोडेर हिँड्नुपर्ने भयो । तस्करीमा लाग्न नचाहनेहरू एक-एक गरेर त्यहाँबाट हिँड्दै गए । तस्करीमा लाग्ने र हात्ती आतंकको नाममा देशी-विदेशी पैसा खान पल्केकाहरूको चहलपहल बढ्दै गयो । दामाटारमा विभिन्न कार्यालयका कर्मचारी, एनजीओ, आईएनजीओका अधिकारी, जिल्लास्तरीय नेता कार्यकर्ताको ओइरो लाग्न थाल्यो । रक्सी पसल, धराने कालो बंगुरको सेकुवा, सबै चीज पाइने भयो । साँझ नपर्दै मातेर झगडा गर्नेहरू बढ्दै गए ।

दामाटारमा बढ्दै गएको भ्रष्टताले मानिसको मनोवृत्तिलाई नै प्रभावित गर्‌यो । मान्छे-मान्छेबीचको सम्बन्ध पूरै व्यावसायिक बन्न पुग्यो । एउटाले कमाएको अर्कोले डाहा गर्ने र जेजसरी हुन्छ कमाउनेमा प्रतिस्पर्धा हुन थाल्यो । साइकल हुनेलाई मोटरसाइकल चाहियो, मोटरसाइकल हुनेलाई गाडी चाहियो ।

हात्ती आतंक, सुपारी तस्करी र राजनीति ! यस्तो ज्वलन्त विषयलाई लेखकहरूले अहिलेसम्म किन देख्न सकेनन् ? देख्नेहरूले किन लेख्न सकेनन् ? लेख्नेहरूले पनि यसलाई किन राम्रोसँग उजागर गर्न सकेनन् ? यस सन्दर्भमा उपन्यासकार उमा सुवेदीलाई धन्यवाद भन्नुपर्छ र बधाई पनि दिनुपर्छ; उनले एउटा गम्भीर समस्यालाई विषयवस्तु बनाएर सिंगो उपन्यास लेखिन् ।

उपन्यासले कतिपय सामाजिक चरित्रको अस्तित्वको अन्तसँग पनि चासो राखेको छ । समाजमा कतिपय यस्ता पात्र पनि छन् जो जान-अञ्जानमा अकल्पनीय संकटमा पर्छन्, बाध्यतामा पर्छन् र परिबन्धमा पर्छन्, धेरैपटक आत्मा मरेजस्तो ठान्छन्, धेरैपटक आफ्नो अस्तित्वको इति श्री भएजस्तो अनुभव गर्छन् । असल सोच, स्वच्छ चरित्र, निस्वार्थ कर्म, सहयोगी व्यवहार र सामाजिक सम्मानमा मानिसको अस्तित्वको खोजी गर्ने प्रयत्न पनि उपन्यासकारले गरेकी छन् । जोसुकैमा पनि बहिष्करणमा पर्नु र किनारामा रहनु पर्दाको पीडा अर्कै हुन्छ ।

त्यो पीडा नारीमा अझ बढी बिझ्ने खालको हुन्छ । त्यस्तो मनोदशालाई लिएर उपन्यासकार लेख्छिन्- 'मलाई यसरी सडक किनारामा अल्मलिएर उभिनु पर्दा मेरो समग्र अस्तित्व नै किनारा पारिएको अनुभूति भइरहेको थियो । त्यसैले म हीनताबोधले ग्रस्त भएकी थिएँ ।'

उपन्यासमा गाउँमा व्याप्त अन्धविश्वास र रुढीलाई पनि उतारिएको छ । बाँदर र ....................दोखको के सम्बन्ध छ ? कसैलाई पनि थाहा छैन । तर, अन्धविश्वासमा विश्वास गर्ने मानिस अर्थहीन कुरालाई पनि अर्थपूर्ण ठान्छन् । बाँदरको बलि दिएर हात्ती आतंकबाट मुक्त हुने अन्धविश्वासलाई उपन्यासकारले रोचक शैलीमा प्रस्तुत गरेकी छन् ।

कर्णराजको छोरो दीर्घराज कम्युनिस्ट बनेको प्रसंगसँगै उपन्यासकारले झापाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको बारेमा केही गम्भीर सन्दर्भ उठाउन खोजेझैं पाठकलाई लाग्छ तर पढ्दै जाँदा उपन्यासको यो प्रसंग सत्यतथ्यमा आधारित लाग्दैन । उपन्यासको पृष्ठ ७ मा लेखिएको छ - 'दीर्घराजलाई ता सबै कम्निस्ट पो भन्छन् त...। रामनाथ दाहाल र रत्नकुमार बान्तवाहरूको पछिपछि हिँड्छन् अरे ।'

यहाँ उपन्यासकारले रामनाथ दाहाल र रत्नकुमार बान्तवालाई एकै ठाउँका समकालीन-सहयात्रीका रूपमा चित्रित गरेकी छन् तर यथार्थ त्यस्तो होइन । रामनाथ दाहाल र रत्नकुमार बान्तवा एकै ठाउँका समकालीन-सहयात्री हुनु त कता हो कता, दुईजनाका बीच चिनापर्चीसमेत थिएन । यी दुई कम्युनिस्टका बीच कहिल्यै भेट पनि भएन । जुन समयमा रामनाथ दाहालको हत्या भयो, त्यतिबेला रत्नकुमार बान्तवा कम्युनिस्ट बनिसकेकै थिएनन् ।

त्यस्तै, अर्को पंक्तिमा उपन्यासकार लेख्छिन्- 'केही समयपछि झापामा कम्युनिस्ट आन्दोलन सुरु भयो । रामनाथ दाहाल र रत्नकुमार बान्तवाहरू मारिए ।'

यो पंक्तित पढ्दा रामनाथ दाहाल र रत्नकुमार बान्तवाको हत्या एकै ठाउँमा, एकै समयमा भएको भन्ने अर्थ लाग्छ तर यथार्थ यो पनि फरक छ । रामनाथ दाहालको हत्या झापामा भएको हो भने रत्नकुमार बान्तवाको हत्या इलाममा भएको हो । रामनाथ दाहालको हत्या भएको सात वर्षपछि रत्नकुमार बान्तवाको हत्या भएको हो । इतिहासको यो यथार्थलाई उपन्यासमा अर्कै ढंगले प्रस्तुत गरिएको देखिन्छ ।

उपन्यास लेखनमा विभिन्न प्रयोगहरू हुँदै आएका छन् । उपन्यासमा केलाई प्रमुख मान्ने भन्ने कुरामा पनि विभिन्न प्रयोग भएका पाइन्छन् । कुनै बेला विषयवस्तु प्रमुख बन्यो र पात्र गौण बन्यो । कुनैबेला पात्र प्रमुख बन्यो भने कथानक गौण । १९ औं शताब्दीमा विषयवस्तु र कथानक प्रमुख मानिन्थे । २० औं शताब्दीमा चरित्र र दृष्टिविन्दु प्रमुख मानिए । २१ औं शताब्दीमा शैली प्रमुख बन्दै गएको हो कि जस्तो लाग्छ । यस सन्दर्भमा कतिपय लेखक आफूलाई प्रयोगशील देखाउन चाहन्छन् र नयाँ प्रयोगको हल्ला गर्छन् । उपन्यासकार उमा सुवेदी नयाँ प्रयोगका नाममा हल्ला मच्चाउने पक्षमा देखिन्नन् ।

भर्जिनिया उल्फ नारी र पुरुषले भिन्नाभिन्नै मनस्थितिमा लेख्ने भएकाले उपन्यासमा नारी र पुरुषको सोच र शब्द पनि फरक-फरक हुने धारणा राख्छिन् । तर, उमा सुवेदीको लेखनमा त्यस्तो पाइँदैन । यस उपन्यासमा उनी नारीवादी पनि लाग्दिनन् । उपन्यासमा धेरै चरित्र भएकाले पनि होला, नारी र पुरुष दुवै चरित्र कतै सबल र दुर्बलरूपमा प्रस्तुत भएका छन् । पात्रको चरित्र निर्माणमा पनि उपन्यासकार नारीवादी भएर प्रस्तुत भएजस्तो कतै पनि लाग्दैन ।

नारीवादी चिन्तनमा लागेकी एलेन सोवाल्टर अंग्रेजी उपन्यासको अध्ययन-अनुसन्धानपछि के निष्कर्षमा पुगिन् भने पुरुष लेखकले नारीका इतिहास र कृतिलाई उपेक्षा गरेका छन् । सोवाल्टरको यो निष्कर्षबाट नेपाली साहित्य पनि मुक्त छैन । तथापि उमा सुवेदीको 'इति' लाई त्यो प्रवृत्तिको सिकार बनाउने आँट कसैले गर्नेछैन ।

'तोदा' उपन्यासबाट चर्चामा आइसकेकी उमा सुवेदीको 'इति' अर्को पठनीय उपन्यास हो । उपन्यासको आरम्भ सामान्य लाग्न सक्छ तर अन्त्य मार्मिक छ ।

किताबः इति
लेखकः उमा सुवेदी
विधाः उपन्यास
मूल्यः रु. ३००÷-