ऐना

वर्तमान भनेको वास्तवमा समय नै होइन । यो त एउटा लकिरमात्रै हो । सानो धर्को । सीमारेखा । जसले भूत र भविष्यलाई विभाजनमात्रै गरेको हुन्छ ।

मलाई ऐना हेर्ने बानी छैन । आक्कलझुक्कलका अवस्थाबाहेक । मेरा धेरै प्रियजन 'दाह्री कपाल मिलाऊ । चिटिक्क परेर हिँड' भनेर अर्ती दिन्छन् । यो ब्युटी-हाइजिनका मामलामा म कहिल्यै ठीक ठाममा भइनँ । 'मेरो दाह्रीको स्टाइल यो हो । मेरो कपाल कटाइ यो मार्काको हो । म यस्ता कपडा लगाउँछु । खानपिनको मापदण्ड यो हो ।' यस्तो निक्र्योल मलाई कहिल्यै आएन । कहिले लामो लामो जुल्फी पालेर हिँडियो । कहिले चिन्डेचैट भएर । साँच्चै 'लुक र लाइफ'को मामलामा ब्रान्डलेस ब्रान्ड हुँ म ।

तर पनि ऐना हो, अन्तरालमा हेरिरहन पर्छ । आज बुधबार ८ बजे उठेँ । अन्य दिनभन्दा फरक । एक वर्षयता बिहान ३ बजे उठ्ने दैनिकी थियो । तर, आज भंग भयो । मस्त सुतिदिएँ । बिस्तारामा घाम परेपछि उठेर ज्यान हल्का पारेँ । हातमुख पखालेर ऐना अघिल्तिर उभिएँ । आफ्नै अनुहारभन्दा मायालाग्दो के छ दुनियाँमा ? वर्ष दिनपछि घर फर्केको परदेशी लोग्नेको झैँ प्रेमालु स्पर्शले आफ्नै गाला मुसारेँ । कपाल मिलाएँ ।

चिउँडोमा दुई औंलाको टेको लगाएर टक्क हेरेँ । नाक उही थियो । आँखा बिल्कुल मेरै । मुस्कुराउँदा दाँत दुरुस्तै थिए । तर, एक चिज जे थियो त्यो उस्तै थिएन । कालोपोतो । देब्रे गालाको पुकुल्टोमा माल्दिभ्सको नक्साजसरी छरलिएको थियो कालोपोतो । 'ऐ बूढी हेर्नुस् त ? मेरो गालामा कालोपोतो छ त गाँठे ? ' छोरीको कपाल बाट्दै गरेकी म्याडम नताशा पराजुलीतिर मुन्टो फर्काएर अनुहारमा आएको परिवर्तनको सूचना दिएँ ।

'बल्ल देख्नुभो क्या हो ? सनसेभ लगाएर हिँड्नुभन्दा मान्ने होइन ।'
'अब बिहे गरिहालियो । किन राम्रो हुन पर्‌यो र ? '
'अर्काको लागि हो र राम्रो हुने ? '
०००
छोरी र म्याडम स्कुल हिँडेपछि हाउस हजबन्ड भैटोपलेको म एक्लै परिगएँ । तीन वर्षदेखि यसैगरी घरकुरुवा छु । गृहिणीको पुलिंगी के हुन्छ ? हो, त्यै भएको छु तीन वर्षदेखि । घरकुरुवा हुँदा प्राप्त हुने एकान्तलाई लेखपढमा प्रयोग गर्न पाइने लोभले छुँदाखाँदाको जागिर छोडेको थिएँ । यो तीन वर्षमध्येको पहिलो वर्ष रल्लिएर बित्यो । लगातार २० वर्ष काम गरेर अचानक फाल्तु बस्दा भयंकर अत्यास लाग्दो रहेछ ।

एउटा आकस्मिक शून्यबोधजस्तो । जस्तो कि कुनै प्रियजनको मृत्यु हुँदा अचानक शून्यको अनुभूति हुन्छ । त्यो शून्यलाई पूर्ति गर्न यति धेरै सिनेमा हेरेँ कि साँधी भएन । पछि सिनेमामा समय खर्चिन छोडेँ । किताब पढ्दा चाँडचाँडै पढ्न पाइन्थ्यो । तर तीनघन्टे सिनेमालाई चाँडचाँडै हेरेर एक घन्टामा भ्याउने कुरा हुन्थेन । आज रामलाल जोशीको 'ऐना' पढेँ । पहिला पनि आधी पढेर छोडेको हो । रामलाल पढेपछि नै यो शीर्षक फुरेको हो । यो आलेख शीर्षकले फुराएको हो ।

केटाकेटीमा एउटा कविता पढ्नुपथ्र्यो । विलियम वर्डस्वर्थको । आई वान्डर्ड लोन्ली याज द क्लाउड । ड्याफोडिल अर्थात् पहेँलो जातको नर्गिसको फूलको सुन्दरतामात्रै हेरेर बस्न पनि मान्छेको चोला कति छोटो छ ? स्वच्छन्दता र प्रकृतिप्रेमका लागि संसार प्रसिद्ध कवि वर्डस्वर्थको यो कविता मलाई अझै कण्ठ छ । तिनताकै यो कविता पढ्दा ड्याफोडिलको संस्करणमा म पोखराका हिमालहरू देख्थे । ड्याफोडिलसमान माछापुच्छ्रे र अन्नपूर्ण हेरेर बिहान बिताउँथे र आफैंलाई वर्डस्वर्थको अवतार ठान्थेँ । स्कुल हाप्थेँ र एक्लै विजयपुर खोलामा पौडी खेलेर चार बजाउँथे ।

कल्पना गर्थेँ माछाझैं दिनभर पौडेर बस्न पाए कस्तो हुन्थ्यो ! चराझैं फुर्र उड्न पाए कस्तो हुन्थ्यो ! खोलामा बग्गु खेल्दै खेल्दै गए कहाँ पुगिन्थ्यो होला ? फिलिङको फिलिंगो यसरी झिल्किन्थ्यो, घरबाट भागेर कतै जाऊँजाऊँ लाग्थ्यो । संसारको पल्लो छेउ । सायद त्योभन्दा पनि प...र ब्रह्माण्डको छेउकुनासम्म । मलाई मेरै संसार साँघुरो लाग्न थालेको थियो ।
तीन वर्षअघि मैले जागिर छोडेँ थोरै फराकिलो बाँचू भनेर । आफ्नै लगानी भएको विद्यालयमा पढाउँथे । सरकारी स्केलको दोब्बर तलब खान्थेँ । लोग्नेस्वास्नी दुवैको कमाइ जोड्दा राम्रै हुन्थ्यो ।

एक दिन अचानक मलाई अनुभूत भयो, म हिँड्ने बाटै होइन यो । म जहाँ पुग्न चाहन्छु, त्यहाँ पुर्‌याउने हाइवे अर्कै छ । अनि छोडिदिएको थिएँ जागिरसागिर ।

दराजभरि आधी तलब सकेर किनेका किताब थिए । तिनलाई पढ्नु थियो । कति दुःखले खोजखाज पारेर जम्मा गरेका फिल्मका सीडीहरू थिए । तिनलाई हेर्नु थियो । अरू त अरू भइहाले, आफ्नै आमासँग दिनभरि गफिएर बस्न नपाएको कति भएको थियो । अविश्वास र गलतफहमीका कारणले बोलचालै बन्द भएका आफन्त र मित्रहरू थिए, तिनीहरूसँग माफी माग्नु थियो । तमासले दिनभर हेरेर नबसेको फेवाताल थियो । घाम डुबुन्जेल पौडेरै बस्ने रहर भएको बेगनास थियो । फोटो खिचेरै मन नभरिने मुस्ताङ थियो । पहाडका पत्रपत्र थिए जहाँ मेरा पैताला पुगेका थिएनन् । गोजेरोसम्म भरिएका कतिकति भन्न मन लागेका कुरा थिए । लेख्न मन लागेका कुरा थिए । भन्नु थियो, लेख्नु थियो ।

र्‌याफ्टिङ गएकै थिइनँ । बन्जी जम्प हानेकै थिइनँ । थोरङ्ला क्रस गरेकै थिइनँ । मन भरिने गरी प्याराग्लाइडिङ वा अल्ट्रालाइटमा उडेर पोखरा हेरेकै थिइनँ । स्काई डाइभिङ गर्दै आइकरसको अवतारमा आफूलाई उतारेकै थिइनँ । आइकरसझैं बरु कुनै गहिरो पानीमा छप्ल्याङ भैजाऊँ र डुबी मरूँ ! केटाकेटीदेखि पढ्दै आएको सगरमाथाको फेदीको हिउँ छोएकै थिइन । अहो, म कति धेरै काम छोडेर जागिर खाँदै थिएँ ! कति धेरै रहर बन्धक बनाएर सुक्खासुक्खा बाँच्दै थिएँ ! मैले जुन खुसीका निम्ति पैसा कमाउँदै थिएँ, तिनै खुसीलाई दिनुपर्ने समय बेचेर पैसा कमाउँदै थिएँ । म विडम्बना बाँच्दै थिएँ ।

जागिर छोड्नु सजिलो काम होइन । त्योभन्दा पनि असजिलो काम हो, जागिर छोडेर पनि बाँचिरहन सक्नु । तथापि तीन वर्षअघि चैतमा मैले निर्णय गरेँ— म जागिर खान्नँ । म व्यवसाय गर्दिनँ । म उद्योग चलाउन्नँ । बरु उस्तै परे दिनभरि सुतेर बस्दिन्छु तर म त्यस्तो कुनै काम गर्दिनँ जसको उद्देश्य पैसा कमाउनु हुन्छ । मान्छेको जात जागिर खानमात्रै जन्मेको त होइन नि ! जिन्दगी पैसा कमाउनमात्रै बनेको त होइन नि !

साँच्चै जीवन कति छोटो छ ? मन परेका सिनेमा हेरेर बस्दाबस्दै जिन्दगी सकिन्छ तर सिनेमा सकिन्नन् । किताब पढेर बस्दाबस्दै उमेर सकिन्छ तर किताब सकिन्नन् । घुम्दाघुम्दै समय सकिन्छ तर ठाउँ सकिन्नन् । हिँड्दाहिँड्दा गन्तव्य सकिन्छन् तर बाटो सकिन्नन् । सुन्दासुन्दै कानको श्रवणशक्ति सकिएला, हेर्दाहेर्दै आँखाको ज्योति सकिएला तर न सुन्नुपर्ने संगीतको धुन सकिन्छ, न हेर्नुपर्ने कलाको सौन्दर्य । यहाँ सकिनका लागि हाम्रो आयुमात्रै हुँदो रहेछ ।

हामी हरबखत दौडेको दौड्यै गर्छौ तर पनि कहीँ कतै पुग्दैनौं । जिन्दगी अर्थात् रहरदेखि भागेर पुग्ने ठाउँ पनि कतै हुँदैन रहेछ । मर्ने बेला बुढेसकालमा हिसाब गर्छौं, जिन्दगी त गर्नुपर्नेभन्दा नगर्नुपर्ने वा नगरे पनि हुने काम गरेरै सकिएको रहेछ । आफूले जिन्दगीभर गरेको कामलाई अर्थहीन देखेर मर्नुभन्दा पीडादायी मरण के हुनसक्छ ? म कमभन्दा कम पीडादायी जिन्दगी बाँच्न चाहन्छु । म बाँकी जीवन धेरैभन्दा धेरै हेरेर, सुनेर, पढेर र अनि लेखेर बाँच्न चाहन्छु ।

०००
साँझपख फेरि ऐना हेरेँ । आफैंलाई सोधेँ, 'म ऐनामा कसलाई हेर्छु ? '
खासमा म त ऐनामा एउटा तुलना हेर्दो रहेछु । कहिले त्यो तुलना आफ्नै विगतको रूपसँग हुँदो रहेछ, कहिले आगतको अनुमानसँग हुँदो रहेछ । कहिले भने त्यो तुलना अरू धेरै मान्छेसँग हुँदो रहेछ । ऐना हेरिरहँदा कपाल, रङ, दाह्री, रेखा, मुस्कुराहट आदिका बान्कीहरू आफ्नो होइन अरूकै देखिँदो रहेछ ।

ऐनामा एउटा तुलना हेर्ने मात्रै होइन, आजको मान्छेले आफ्नो पूरै जिन्दगी तुलना बाँच्न थालेको छ । फलानाको भन्दा मेरो घर कस्तो ? व्यवसाय कस्तो ? कमाइ कस्तो ? लवाइखवाइ कस्तो ? सोच कस्तो ? शैली कस्तो ? लेखाइ कस्तो ? उफ ! हामी अर्काको आडमा आफ्नो परिचय निर्माण गरिरहेका हुन्छौं ।
भो ऐना हेर्दिनँ । जुन ऐनाले मलाई होइन अरूलाई देखाउँछ त्यो किन हेरूँ ?
०००
ऐनाबाट अनुहार हटाए पनि अनुहारबाट कालोपोतो हटेको थिएन । मेरो अनुहारमा परिवर्तन आइसकेको थियो ः कालोपोतो । म आफ्नै परिवर्तन देखेर आश्चर्यचकित भएँ ।
यो आश्चर्य भन्ने पनि अजीव अनुभूति हो । अल्लि पहिले एउटा साथी भेट भएथ्यो, रामबाबु बस्ताकोटी । धेरै वर्षपछि । स्कुले साथी ।
'अरे तँ त पूरै चेन्ज भइछस् ? ' मैले आश्चर्य जनाएँ ।
'अरे तँ त जस्ताको तस्तै छस् त ? ' उसले पनि आश्चर्य जनायो ।

खासमा आश्चर्यबोधको परिवर्तनसँग कुनै सम्बन्ध छैन । म उसको रूपरंग परिवर्तन भएको देखेर आश्चर्यमा परेँ । ऊ मेरो रूपरंग परिवर्तन नभएको देखेर आश्चर्यमा पर्‌यो । मान्छे परिवर्तन देखे पनि आश्चर्यचकित हुन्छ नदेखे पनि ।
हो, म ऐनामा थिएँ । ऐनाबाट मुन्टो बटारेर आश्चर्य-दर्शनमा घोत्लिएपछि मनमा उठ्यो— परिवर्तन के हो ? उत्तरमा 'एउटै नदीमा दुईपल्ट डुबुल्की लाउनु असम्भव छ' हेराक्लिटसले भनेको पुरानो वाक्य सम्झिएँ । अझ थपेर सम्झेँ: परिवर्तनबाहेक अपरिवर्तनशील अरू केही छैन ।

परिवर्तनलाई सत्य मान्ने काम हाम्रैतिरको बुद्धले पनि गरेकै हुन् । ध्यानको मुख्य सार नै वर्तमानमा अवस्थित हुनु हो । हामीभन्दा एक मिलिसेकेन्ड वा त्योभन्दा पनि कम समय अगाडिको समय भूतकाल हो । त्यत्तिकै पछाडिको समय भविष्यकाल हो । अर्थात् वर्तमान भनेको वास्तवमा समय नै होइन । यो त एउटा लकिरमात्रै हो । सानो धर्को । सीमारेखा । जसले भूत र भविष्यलाई विभाजनमात्रै गरेको हुन्छ । जमिनको दुनियाँमा सीमारेखाको न भूगोल हुन्छ न राष्ट्रियता । वर्तमान पनि त्यस्तै हो समयको दुनियाँमा ।

बुद्ध भन्छ— वर्तमानमा बाँच । अब यो हुँदै नहुने, हुँदै नभएको समयमा कसरी बाँच्ने ? तर बुद्ध थप्छ— वर्तमानमात्रै यस्तो ठाउँ हो जहाँ संसारका सब थोक रोकिन्छन् । स्थिर हुन्छन् । किनकि परिवर्तनले 'समयको अवधि' डिमान्ड गर्छ । एक अवस्थाबाट अर्को अवस्थामा गुज्रने अवधि । वर्तमानमा त्यस्तो अवधिको सुविधा हुँदैन । 'ध्यानीहरू ध्यान मुद्रामै हजारौं वर्ष बाँचिरहन सक्छन्' भन्ने पूर्वीय मान्यताको जड यही हो । त्यहाँ ध्यानीका लागि सायद समय रोकिन्छ । ध्यानीहरू सदैव वर्तमानमा मात्रै भइदिन्छन् ।

त्यही बुद्धले थपेर भन्यो, 'संसार दुःखपूर्ण छ ।' यो वाक्य मैले कहिल्यै पचाउन सकिनँ । मैले सदैव घोरिएर सोच्ने विषय नै यही भएको छ अचेल । संसार दुःखपूर्ण कसरी छ ? दुःख हुनु भनेको के हुनु हो ? अथवा दुःख हुनु भनेको के नहुनु हो ?
तर पनि दुःख त छ । दुख्ने काम नै दुःख हो । चाहे त्यो मन होस् या तन । तर, तन र मनबाहेक पनि अस्तित्वका अन्य आयाम छन् । मस्तिष्क छ । चेतना छ । ज्ञान छ । अनुभव छ । ऊर्जा छ । स्वयं बुद्ध दर्शनले व्याख्या गरेको शून्य छ । के ती पनि दुख्छन् ?

'दुःख वा सुख मान्छेका क्रियात्मक अवस्था हुन् ।' मेरै दिमागभित्रबाट एउटा बोल्यो । क्रियात्मक अवस्था अर्थात् काम । अनि सोच्छु हामीले रमाइलो भन्ने गरेका सुख साँच्चै सुख हुन् त ? खेल्नु, पढ्नु, खानु, पिउनु, घुम्नु, सेक्स गर्नु यी सुख हुन्थे भने नखेल्नु, नपढ्नु, नपिउनु, सेक्स नगर्नु सब दुःख हुनुपर्ने ।

तर, हामी जे कारणले दुःखी भइरहेका छौं त्यो सब नखेल्नु, नपिउनु, नखेल्नु होइन । सायद अर्कै छ । मान्छेको सभ्यताले दुःख बिर्सन यति धेरै प्रपञ्चको आविष्कार गर्‌यो कि मान्छेले दुःखको कारणै बिर्सन थालिसक्यो । तर कारण नहुँदैमा दुःख नहुने होइन । जस्तो कि मृत्युको कारण थाहा नहुँदैमा मृत्यु रोकिने गर्दैन ।

एउटा भन्छ, दुःख नै सत्य हो । अर्को भन्छ, परिवर्तन नै सत्य हो । गणितको समान्य फर्मुला हुन्थ्यो भने बराबरी तथ्य लगाएर भन्न सकिन्थ्यो । दुःख नै परिवर्तन हो । परिवर्तन नै दुःख हो ।
उसो भए मान्छे किन परिवर्तन चाहन्छ ? थप दुःख पाउन ?

हेर्छु संसारका हरेक थोक चलिरहेका छन् । हावा र पानी चलेका छन् । आकाशमा अनेकन् पिण्ड तमासले दौडिरहेका छन् । सबथोक दौडिएका छन् इलेक्ट्रोनदेखि पृथ्वीसम्म । वैज्ञानिकहरू भन्छन्, यो ब्रह्माण्ड नै दौडिरहेछ (फैलनु पनि दौडनु त हो नि आखिर !) यो परिवर्तन अर्थात् चेन्ज हो या स्थान्तरण अर्थात् डिस्प्लेस्मन्ट हो भन्न सकिन्न । परिवर्तन आन्तरिक फेरबदल हो कि स्थान्तरण अर्थात् पोजिसनल फेरबदल ? हेराक्लिटसले दिएको खोलाको उदाहरण डिस्प्लेसमन्ट हो कि चेन्ज ?

पदार्थको सानो अंश परमाणुदेखि ठूलो अंश आकाशीय पिण्डहरू गोल गोल छन् । पृथ्वी पनि घुमिरहेकै छ । एउटा वृत्तमा दौडिरहेको खेलौना ट्रेनजस्तै । संसारका हरेक कुरा दौडेको देख्छु म, गोलाकार घेरोमा । के यो परिवर्तन हो ? गम्छु, परिवर्तन समय र वस्तुको सापेक्ष हुन्छ । तर, सारा विश्व बह्माण्डलाई नै एक मानेर सोचौं त ! संसारमा जब 'एउटा'मात्रै चिज बाँकी हुन्छ । के त्यहाँ परिवर्तन हुन्छ ? के त्यहाँ ऐना चाहिन्छ ?