रागिनी रङ

सन् १९७८ । लखनउ । ललितकला पढ्न गएकी थिइन् रागिनी उपाध्याय । भारतको इलाहाबादमा रहेको गल्र्स स्कुलबाट हाइस्कुल सकेर । अझै देखेकी थिइनन् दुनियाँको सक्कली अनुहार । लखनउले एकाएक परिचित गरायो । बाटोघाटोमा, कलेजको क्लासदेखि चौरमा जहाँसुकै उरन्ठेउला केटाहरूले जिस्क्याउँथे ।

नेपालकी यी आँटिली केटी शिर निहुराएर लुरुलुरु हिँड्ने खालकी थिइनन् । जुध्थिन् । प्रतिकार गर्थिन् । पटकपटक कलेज प्रमुखसँग कम्प्लेन पनि गर्थिन् । चिफ भने चुप लागेर बस्ने सल्लाह दिन्थे । इलाहाबादको गल्र्स स्कुलमा स्वतन्त्रता भोगेकी रागिनीलाई एकाएक संसार साँघुरिएजस्तो लाग्यो । आफू बाकसमा बन्द भएझैं । अनि उनले आफ्ना भोगाइलाई चित्रमा उतारिन् ।

बाकसभित्र बन्दी महिला र बाहिर फणा उठाइरहेका काला सर्पहरू । ‘मैले आफैंलाई बाकसभित्र बन्द भएको महसुस गरेँ त्यति बेला ।' चित्र व्याख्या गर्दै रागिनीले सम्झिन् । अनि सर्पहरू ? कुनै बेला सर्पलाई निधारमा टाँसेर हिँड्ने यिनको सर्पबोध पनि बेग्लै छ । अर्थ लगाइन्, ‘सर्प इच्छाका प्रतीक हुन् । काला सर्पहरूले खराब इच्छालाई बुझाउँछन् ।' व्यभिचार बोकेका काला सर्पहरूबाट बाकसमा थुनिनु परेका महिलाहरूको चित्रले अझै पनि उत्तिकै अर्थ राख्छ किनभने फेरिएको छैन सर्पको रङ ।

जीवनको त्यो क्षणदेखि यो क्षणसम्म यसैगरी चित्रमार्फत जुधिरहेकी छन् रागिनी । त्यति बेला भर्खरकी युवती थिइन् । छोरी थिइन् । अहिले परिपक्व महिला भएकी छन् । र, व्यथित आमा । जिन्दगी कहाँ सोचेजस्तो छ र ?

‘जिन्दगी त जंगल हो', दार्शनिक बन्छिन् उनी, ‘अँध्यारो छ यो । बाटो खोज्दै हिँड्नुपर्छ । जंगलमा अँध्यारोमात्र छैन, यहाँ रंगीन सपना र हजार सम्भावना पनि छन् ।' यस्तै भावको चित्र नै बनाएकी छन् उनले उति बेलै लखनउमै पढ्दा, ‘रनिङ इन्टु द लाइफ अफ फरेस्ट' । ‘चराहरू उडानका प्रतीक हुन्, मयूर सपनाको विम्ब । जीवनको दौडमा सधैं हतारमा कुदिरहनुपर्छ । जंगलमा छिटो कुदिरहेको जस्तो देखिने घोडा यसैको प्रतीक हो', अथ्र्याइन् चित्र ।

जिन्दगीको यो जंगलमा धेरै कुदिन् उनी । देखिन् हजार सपना । खेलिन् रंगहरूसँग । जुधिन बाधा र विघ्नसँग । यी भोगाइलाई उतारिरहिन् क्यानभासमा । पोतिरहिन् रंगहरूले । बोलिरहिन् चित्रको मुख गरेर । उनको अथक् यात्राको सँगालो अस्ति भर्खर किताबका रूपमा आएको छ । ‘रागिनी उपाध्यायः अ लिडिङ मोडर्न नेपाली आर्टिस्ट' नाममा । मदन चित्रकार र बिना सरकारले तयार पारेको । तर, यो लेखनी किताब चर्चा होइन । यो त उनका रंगहरूमा छ्यापिएको जीवन अनुभूति खोतल्ने प्रयासमात्र हो ।
०००
छोरीलाई पढाउने चलन थिएन उति बेला । उनका बा फरक निस्किए । इलाहाबाद गल्र्स स्कुलको होस्टलमा राखिदिए । छोरीले पढोस् भन्ने चाहन्थे उनी । तर, छोरी भने पढाइमा सधैं कमजोर । न म्याथ आउने, न इकोनोमिक्स । ‘के गरेर खान्छे तिम्री छोरीले ? ' हरेक छोरी भेट्न गएका बालाई सिकायत गर्थे प्रिन्सिपल ।

तर, केही त थियो रागिनीभित्र पनि । देखाइदिइन् त्यो खुबी । ८ कक्षा पढ्दा जिल्लास्तरीय चित्रकला प्रतियोगितामा प्रथम भएर ठूलो सिल्ड स्कुल ल्याएपछि उनलाई हेर्ने दृष्टिकोण नै फेरियो । उनको त्यो खुबी चिनेकी थिइन् उनकी कला शिक्षिकाले । ‘तिनले मेरो दिमागमा कीरा हालिदिएकी थिइन्, फाइन आर्टको कीरा ।' त्यही किरा निकाल्न उनी लखनउ पुगिन् । घरमा जसोतसो बाआमालाई सहमत गराएर ।

पढाइका सुरुआती दिनहरू सजिला थिएनन् । छोरी पढाउने भनेर कुरा काट्थे मान्छेहरू । छोरीलाई पढाएपछि अनुहारमा फोहोर गर्दिन्छे भन्थे मुखैसामु । १६÷१७ की उनी रुँदै आउँथिन् बासँग । बा भन्थे, तिनीहरूको कुरा नसुन । मान्छे भनेका त हात्तीजस्तो हुनुपर्छ । हात्तीलाई स्याल, फ्याउराहरूले भुक्छन् तर टाढै बसेर । हात्ती कसैलाई वास्तै नगरी अगाडि लम्किरहन्छ ।

हात्ती जसरी नै लम्किन् उनी, कसैको परवाह नगरी । सन् १९९१ मा देहावसान भएका बुवालाई सम्झेर सन् १९९९ मा बनाइन् चित्र । सायद भन्न चाहन्थिन्, बा म तपाईंले भनेजस्तै हात्ती भएँ । चित्रमा नारी शरीर र हात्तीको मि श्रण गरिएको छ । हात्ती लम्किरहेछ । स्याल, फ्याउरा भुकिरहेछन् । डाहले जल्नेहरू आगो ओकलिरहेछन् ।

२० वर्षे छोरी गुमाउनु अप्राकृतिक नै लाग्दो रहेछ । ‘सपनामा छोरी आउँछे, रुन्छे । मलाई जानै मन छैन भन्छे ।' भक्कानो रोकेर भन्दा छाम्न सकिन्थ्यो उनको छातीमा दुखेको घाउ ।

हात्ती बन्न सजिलो कहाँ थियो र ? जिन्दगीको अँध्यारो जंगलमा घोडाजस्तो दौड्नुपथ्र्यो । पढाइ सकेर सन् १९८६ मा काठमाडौं आउँदा उनीसँग मात्र एउटा सुट्केस थियो । ‘सुटकेस अफ एजुकेसन' नाम दिइन् उनले । ‘त्यसमा सर्टिफिकेट र केही जोर लुगामात्रै थिए ।' बालकोटमा रहेको चिटिक्क परेको घरको ग्यालरीजस्तो कोठामा बसेर विगत सम्झिइन् उनले ।

सानो आँगन, सानो बगैंचा भएको सुन्दर घर । घरभित्र छिर्नासाथ जो कसैको मुखबाट ‘वाउ' फुस्किने गरी सजाइएका चित्रहरू । कुर्सी होस् वा टेबल, भित्ता होस् वा भर्‍याङ, बाथरुममा पनि कलाको स्पर्श । यो सुन्दर सिर्जना उनले आफ्नै कमाइले बनाएकी । चित्र कोरेरै ।

कति बनाइन् चित्र ? कति खेलिन् रंगहरूसँग ? हिसाब गर्न एक दिनको फुर्सद निकाल्नुपर्छ । ‘तपाईं हामी बसेको ‘लो बेड'भित्र पनि मेरा सयौं मिनिएचर छन्' भन्दा छक्क पर्नुको विकल्प थिएन ।
जहाँ जहाँ गइन् चित्र कोर्नकै लागि गइन् । जति कोरिन् जिन्दगी उतारिन् । सन् १९८७ मा एक वर्ष बेलायत बसिन् । अध्ययनकै सिलसिलामा । घाम झुल्किन गाह्रो मान्ने बेलायतको कालो चित्र कोरिन् उनले । समुद्रका छालहरू पनि अन्धकारमा हराइरहेको देख्न सकिन्छ ती चित्रमा ।

त्यसपछि जर्मन गइन् । जापान गइन् । जहाँजहाँ गइन् त्यहाँको कलाको विशेषता पक्रिन् । त्यसलाई पूर्वीय संस्कृतिसँग घोलिन् । पश्चिमा रङ, प्रकाश र पूर्वीय मिथकको अनौठो मि श्रण भेटिन्छ उनका चित्रहरूमा । अमूर्तताभित्र मूर्त भाव र मूर्तजस्तो छनकभित्र अमूर्त दर्शन उनका चित्रमा भेटिने गुण हुन् । के मात्रै कोरिनन् उनले ? उनका चित्रहरूको सँगालोमा पसेपछि निस्कन गाह्रो पर्छ जोकोहीलाई पनि । तर, धैर्य चाहिन्छ रङ र रेखाहरूमा डुबुल्की हाल्ने ।
०००
यौवन छ उनको तस्बिरमा पोतिएको उज्यालो र गुलाबी । सन् १९९१ तिर तीनमहिने जापान बसाइका बेला उनी श्रीमान्सँग गहिरो प्रेममा थिइन् । भर्खरै गहिरिँदै गरेको प्रेम अनि टाढाको बसाइ, छटपटाहट चिठीमा आदानप्रदान हुन्थ्यो । प्रेमी अल्बर्ट ग्रेलाले हरेक दिन आठदस पेजको चिठी पठाउँथे । हैरान हुन्थे हल्काराहरू पनि । तिनै चिठी टिपेर बनाइन् चित्र । अक्षरैअक्षर, वाक्य नै वाक्य र उडिरहेको उन्मुक्त पन्छी ।

कतै झझल्को पोखिन् । ‘हरेकपटक काग कराउँदा आमाले सोध्नुहुन्थ्यो- के सन्देश ल्याइस् ? को आउँदैछ ? ' आमाको झझल्को आयो उनलाई, ‘एसएमएस र फोनले बोक्छन् अनेकन सन्देश ।' त्यसैले काग बनाएकी छन् उनले चिठीको आँखा र फोनको कान भएको ।

कलाकार न हुन्, सानो सानो प्रसंगले पनि छुन्छ । देश र समाजले नछुने त कुरै भएन । देशलाई नेताहरूले काटिरहेको देखिन् । र, बनाइन् मुसाहरू रोटी टुक्रा पारिरहेका छन् । रोटीमा देश भेटिन्छ । मुसा सबैले चिनेकै छन् ।

समाज भने सचेत छैन । भ्रष्टाचार भयो भन्छ । तर, कसैले धनसम्पत्ति जोड्नासाथ नमस्कार गरिहाल्छ । कसरी जोडेको सोधखोज गर्दैन । यो कमजोर चेतनालाई कोरिन् चित्रमा । मोटाएको सुँगुरलाई पूजा गरिएको छ । सुँगुरले ढाका टोपी लगाएको छ ।

अर्को एउटा चित्रमा देखिन्छ कालो टोपीभित्रबाट हेरिरहेको लाटोकोसेरो । लाटोकोसेरो लक्ष्मीको प्रतीक हो । किनभने पैसा पाएपछि मान्छे अन्धो बन्छ । कालो टोपी प्रतीक हो शासन र शासकको । शीर्षक छ, ब्ल्याक मनी । अर्थात्, कालो धन कालो टोपीमुनि छ ।

थिममा काम गर्न रुचाउँछिन् रागिनी । नारी उनका थिम हुन् । उनीहरूको संघर्ष उनका रङ र रेखाहरूमा आउँछन् । ‘द वुमन' शीर्षकमा कामधेनु गाईको चित्र कोरेकी छन् । पुच्छर मयूरको अर्थात् उडान छ महिलासँग । शरीरमा छ चरा अर्थात् छन् रंगीन सपनाहरू । स्तनमा कमलको फूल अर्थात् आमा जस्तोसुकै भए पनि आमा हो । ‘चाहे त्यो नगरवधु होस् वा आदर्श नारी', प्रस्ट पार्छिन्, ‘हिलोमा फुले पनि कमल त स्वच्छ नै हुन्छ नि । आमा पनि त्यस्तै हो ।' तर मुखमा ताल्चा ठोकिएको छ र घाँटीमा झुन्डिएको छ साँचो । अर्थात् महिला हो ! तिम्रो मुक्तिको साँचो तिमीसँगै छ ।
०००

यसैगरी नै बोल्छिन् रागिनी चित्रहरूमा । रागिनी राग भेटिन्छ रङको संसारमा । जुधेकी छन् उनी जिन्दगी र क्यानभाससँग । यही संघर्षले बनाएको छ अहिले ललितकला प्रज्ञाप्रतिष्ठानको कुलपति । नेपालकी पहिलो महिला कुलपति । तर, अचेल यिनको ओठमा उमंगको उठ्दो लाली भेटिँदैन । आँखा रसाइरहन्छ बारम्बार । एक वर्षको अन्तरालमा आमा र छोरी गुमाउनु पर्‍यो उनले ।

माया र खोला तल बग्दो रहेछ । उमेर पुगेकी आमा जाँदा रोइन् अवश्य तर छातीमा विस्मात बोकेर हिँडिनन् स्वीकारिन् प्रकृतिको नियमलाई । तर २० वर्षे छोरी गुमाउनु अप्राकृतिक नै लाग्दो रहेछ । ‘सपनामा छोरी आउँछे, रुन्छे । मलाई जानै मन छैन भन्छे ।' भक्कानो रोकेर भन्दा छाम्न सकिन्थ्यो उनको छातीमा दुखेको घाउ ।

यो घाउ उनले उतार्नेछिन् चित्रमा फेरि पनि । कस्तो हुनेछ त्यसको रङ ? ‘डार्क' भन्छिन् उनी । आमा र सन्तानको सम्बन्ध नाभीमै जोडिएको हुन्छ । अँध्यारो रङमा त्यो सम्बन्ध उतार्नेछिन् उनले । अनि प्रदर्शन गर्नेछिन् एउटा सिरिजमा । मनको व्यथा त कहाँ कसरी प्रदर्शन गर्न मिल्छ र ? उनका चित्रमा सायद सयौं अरू आमाले पनि भेट्नेछन् आफ्नै पीडा ।
०००

गुलावी जोवन । हात्तीजस्तो लम्काइ । जिन्दगीको अँध्यारो जंगलमा घोडाजस्तो दौडाइ । हजार रङ बोकेका रंगीन सपना । र, जीवनको यो प्रहरमा डार्क रङ पोत्नुपर्ने क्यानभास । ‘जिन्दगीको योजना बुन्न नसकिँदो रैछ ।' गहिरो उच्छवास भेटिन्छ उनका शब्दहरूमा । सानो चिटिक्क घरको मूलढोका ढप्काइरहँदा मनमा भने हुन्डरी मच्चिन्छ उनका आमाले बोलेका शब्दहरूको, ‘यो संसार त आखिर मृत्युभूमि न हो । मृत्यु बोकेर जन्मेका हुन्छौं हामी ।' सायद मृत्युकै क्यानभासमा पोतिरहेका हुन्छौं जिन्दगीका आफ्नै किसिमका रङहरू रागिनीले जस्तै हामी सबैले ।