ज्येष्ठ नागरिकको रोजाइ परिवार कि वृद्धाश्रम

परिवारमा सुख, शान्ति र समृद्धि कायम राख्न ज्येष्ठ नागरिकको अहम् भूमिका रहेको मानिन्छ । जुन परिवारको घरमुलीले आफ्नो कर्तव्य र जिम्मेवारी सफलतापूर्वक निर्वाह गरेका हुन्छन्, त्यो परिवारमा मेलमिलाप, सुख, शान्ति, उन्नति र प्रगतितर्फ अग्रसर भएको पाइएको छ ।

हिजोका युवा नै आजका ज्येष्ठ नागरिक हुन् । आफ्नो युवाकालमा आफूले आफ्ना अग्रजलाई कस्तो व्यवहार गरियो, त्यसबेला आफ्ना केकस्ता चाहना र आकंक्षा थिए, त्यसलाई एकपटक फर्केर हेरी सोअनुसार व्यवहार गरेमा ज्येष्ठ नागरिकको रोजाइ परिवार कि आ श्रम आफैंले निर्धारण गर्न सक्ने देखिएको छ ।

आफैंले जन्माएर हुर्काएका छोराछोरी विवाह गरेर घरमा भित्र्याइएकी बुहारी र विवाह गरेर दिएका ज्वाइँ-छोरीले आफ्नो आकांक्षाअनुसार घर व्यवहार नगरेमा ज्येष्ठ नागरिकमा असन्तुष्टि र नैराश्य देख्ने गरिएको छ ।

पुस्तान्तरण अर्थात् एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा शान्तिपूर्वक पारिवारिक जिम्मेवारी हस्तान्तरण गर्नमा घरमूलीको नै अहं र गहन जिम्मेवारी छ । कुनै घरपरिवार कसरी सञ्चालन भएको छ, त्यसबाटै त्यो घरमूलीको मूल्यांकन हुन्छ ।

ज्येष्ठ नागरिक परिवार र समाजका बत्ती हुन् । दियोको केन्द्रमा रहेको धागोको बत्तीले आफू जलेर सबैलाई उज्योलो दिइरहेको हुन्छ । परिवार र समाजले दियोमा तेल हालेर बत्तीलाई लामो समयसम्म बल्न दिने कि तेल नहालेर निभ्न दिने, त्यो समाज र परिवारका युवा सदस्यको रोजाइ हो । उज्यालो चाहने परिवारमा ज्येष्ठ नागरिकलाई उचित आदर र सम्मान दिइएको हुन्छ ।

ज्येष्ठ नागरिकले पनि प्रेम, सद्भाव र संरक्षकत्व प्रदान गरिरहेका हुन्छन्। त्यो परिवार आदर्श हो, जहाँ बालबालिका युवा र वयस्क आआफ्ना अधिकार र कर्तव्य स्वच्छता र हाँसीखुसी निर्वाह गरेर रमाएरै बसेका छन् ।

उमेर र शारीरिक बलले दिउन्जेल आफ्नो काम आफैं गर्ने, परिवारको अन्य काममा सहयोग गर्नाले आफ्नो समयको व्यवस्थापन, सुखसन्तोष र आफ्नो उपयोगिता प्रमाणित गरिरहेको हुन्छ । ज्येष्ठ नागरिककै प्रेरणा, प्रोत्साहन र अन्य आकर्षणले परिवारका सदस्य विभिन्न देशमा स्थायी बसोवासको लागि गएका छन् ।

नदीको बहाब माथिबाट तल बगेजस्तै बाबुआमाको माया छोराछोरीतर्फ बगेको हुन्छ । वंश परम्परा र प्रकृतिको नियमअनुसार कमजोरलाई प्राथमिकता दिने नीतिअनुसार ज्येष्ठ नागरिक र युवा सदस्यले बालबालिकालाई नै पहिला हेरविचार गर्नु स्वाभाविकै मान्नुपर्छ ।

‘जसरी नाबालक सन्तानको लालनपालन, शिक्षा, स्वास्थ्य बाबुआमाको दायित्व हो, त्यसैगरी वृद्ध आमाबाबुको पालनपोषण र स्वास्थ्योपचार सन्तानको जिम्मेवारी हो । सन्तानले यस्तो दायित्व पूरा नगरे वृद्ध आमाबाबुले कानुनी उपचार पाउनेछन्' नयाँ कानुनी व्यवस्था गर्न लागेको पनि बुझिएको छ ।

प्रसिद्ध मनोवैज्ञानिक फ्रायडको सिद्धान्तविपरीत लिंगी आकर्षणअनुसार बाबुको छोरीप्रति र आमाको छोराप्रति विशेष लगाव रहेको हुन्छ । त्यस्तै ससुराको बुहारीप्रति र सासुको ज्वाइँप्रति लगाव हुन्छ भनिएको छ । त्यसैले अवचेतन मस्तिष्कमा आफूले मनपराएको कुरा अरूले लिएकोमा नजानिँदो ईश्र्या र जलन हुने पनि मानिन्छ ।

विवाह गरेपछि छोरो बुहारीलाई र छोरी ज्वाइँलाई यसैले भनिएको होला ? परिवारमा सदस्यहरूको एकअर्काबीचको सम्बन्धको सन्तुुलनले सुख र शान्ति कायम गर्न महत्वपूर्ण भूमिका रहेको छ । संयुक्त परिवार जहाँ बाबुआमा छोराबुहारीसँगै बसेका हुन्छन् । त्यहाँ बाबुछोरा र सासूबुहारीको प्रतिस्पर्धा र सहनशीलताको ठूलो भूमिका रहेको हुन्छ ।

ज्येष्ठ नागरिक आफैं विगतमा छोराबुहारीको भूमिकाबाट सासूससुरामा परिवर्तन भएका छन् । उनीहरूलाई दुवै अवस्थाको अनुभव हुन्छ भने छोराबुहारीलाई एक अवस्थाको मात्र जानकारी र अनुभव भएको हुन्छ । अर्को शब्दमा हिजोका छोराबुहारी आजका सासूससुरा हुन् भने आजका छोराबुहारी भोलीका सासूससुरा हुन् ।

त्यसैले परिवारमा सुख र शान्ति कायम गर्न मा ज्येष्ठ नागरिकको नै प्रमुख भूमिका रहेको हुन्छ । आजका ज्येष्ठ नागरिकले आफू छोराबुहारी हुँदाको अनुभव लिएर व्यवहार गरेमा परिवारमा मेलमिलाप कायमै रहन जान्छ ।

जुन परिवारमा सासूले आफू बुहारी भएर माइती चटक्क छोडेर घरमा आएको अवस्था सम्झिए बुहारीसँगको सम्बन्ध स्वतः सौहाद्र्रपूर्ण हुन जानेछ । बुहारी जसले आफ्नो जन्मघरबाट नयाँ कर्मघरमा गृहलक्ष्मीको रूपमा प्रवेश गर्छिन्, उनलाई नयाँ परिवेशमा घुलमिल गराउनमा ज्येष्ठ नागरिकले नै विशेष ध्यान दिनुपर्छ । छोराले एक घर उज्यालो बनाउँछन् भने छोरीले जन्मघर र कर्मघर दुवैलाई उज्यालो बनाउँछन् ।

बाबुआमाको सहमतिमा गरिएको विवाहमा कर्मघरमा छोरीलाई वातावरण अलि सजिलो हुन्छ । वैदिक विधिअनुसार गरिएको विवाहमा गोत्राचार गरेर माइतीको थरबाट घरको थरमा परिणत गरिएको हुन्छ । बुहारीको गृह प्रवेशमा तालासाँचो दिने चलन पनि रहेको छ । जुन घरमा बुहारीलाई छोरीको स्थान दिइएको हुन्छ, त्यो घरमा छोराबुहारी र बाबुआमाको सम्बन्ध सौहाद्र्रपूर्ण रहेको हुन्छ ।

असल छोराबुहारीले घरपरिवार सम्हाल्नुका साथै बाबुआमा र छोराछोरीको समेत उचित रेखदेख गरेको देखिएको छ । मध्यम खाल्काले आफ्ना छोराछोरीको मात्र ख्याल राख्ने र अधमले ज्येष्ठ नागरिक बाबुआमा र भविष्यका कर्णधार आफ्नै छोराछोरीको पनि ख्याल गरेको पाइँदैन । आफ्नो वंश परम्परा अगाडि बढाउन र घर गृहस्थीको उचित स्याहार र सम्भार छोराबुहारीबाटै भएको पाइएको छ ।

आजभोलि अधिकांश छोराबुहारीले सासूससुरालाई आमाबुबा भन्ने चलन छ । अझै अधिकांश सासूससुराले बुहारीलाई छोरी र ज्वाइँलाई छोराको व्यवहार गर्ने असजिलो नै मानेको पनि देखिएको छ । आफ्नो छोरी अर्काको घरको बुहारी भएजस्तै अर्काकौ छोरी आफ्नै घरको बुहारी हुन् भन्ने यथार्थ मनन गरेमा पनि धेरै समस्या समाधान भएको पाइएको छ ।

मारे पाप पाले पुण्य भनेर कन्यादान गरेर पठाइएकी छोरीले घरगृहस्थी राम्रोसँग गरेर बसेमा माइतीतर्फ बाबुआमालाई पनि ठूलो सन्तोष हुन जान्छ । आजभोलि महिला सशक्तीकरणले माइतीतर्फको थर यथावत् राख्ने चलनको सुरुआत भएको छ । धार्मिक विधिअनुसार गोत्राचार गरेपछि त्यसो गर्नाले घरमा आएर पनि आफ्नो माइतीको पहिचान कायमै राखेको मानिन्छ ।

विवाहपूर्वको पहिचानलाई र विवाहपछिको नयाँ पहिचान शैक्षिक प्रमाणपत्र र सर्भिसको कारणले पनि कायम राख्न दुवै थर लेख्ने व्यावहारिक चलन पनि छ । तर विवाहपछिको नयाँ थर नस्विकार्ने बुहारीले विवाहपछिको नयाँ पहिचानलाई पूर्णरूपले स्वीकार वा समर्पण नगरेको पनि मानिन सक्छ ।

यसै त बुहारीलाई पराई कि छोरी भनेर व्यवहार गरिने पुरातन समाजमा यसलै झन् पराइपन बढाउनमा सहयोग पुर्‍याउनेछ । पश्चिमी समाजमा जहाँ सम्बन्ध-विच्छेद सामान्य मानिन्छ । एकै परिवारमा श्रीमतीको अर्को पतितर्फका छोराछोरी र पतिका अर्को श्रीमतीतर्फको छोराछोरी सँगै बसेका हुन्छन्, आमाबाबुको थर अलगअलग मानिन्छ ।

नेपाली समाजमा अहिलेसम्म त्यस्तो चलन नआइकेकाले बाबुआमाको अलगअलग थर लेख्नु धार्मिक, सामाजिक र व्यावहारिक मानिएको छैन । त्यसले पतिपत्नीको दीर्घकालीन सम्बन्धमा पनि असर पर्न जाने सम्भावना हुन सक्छ । यो सब समाजले पचाउन अझै केही समय लाग्ने देखिएको छ ।

विश्वबन्धु थापाको भनाइ भनेर अन्नपूर्ण पोस्ट्मा पाठक पत्रमा उल्लेख ‘बिहान झगडा गरेर निस्केको छोरो बेलुका घर फर्कन्छ । आफ्नो छोरो छिमेकी र वरपरका लफंगाको लहेलहैमा लागेर हिँड्दा बाबुआमालाई चिन्ता हुन्छ । अझ घरको सम्पत्ति तोडफोड गर्दा र ज्यानसमेत लिने अवस्थामा पुग्दा बाबुआमालाई सबैभन्दा पिर पर्छ छोरो बिग्रियो भनेर ।

बालकपन, यौवन र वृद्धवस्था प्रत्येक मानिसले भौग्नैपर्ने शारीरिक अवस्था हो । त्यसैले जीवनको उत्तरार्ध नैराश्य र बोझको रूपमा नलिई सकेसम्म हाँसीखुसी भएर परिवार वा आ श्रम जहाँ बसे पनि ज्येष्ठ नागरिकको बसाइ सुखद र सम्मानपूर्वक रहनुपर्छ ।

त्यस अवस्थामा बाबुआमालाई सिरकले मुख छोपेर डाँको छोडेर रुनुपर्ने हुन्छ । आफंैले जन्माई हुर्केको छोरो बिग्रेकोमा आमा आश्चर्यचकित पर्छिन् । जब छोरो लफंगाबाट धोका पाउँदै जान्छ आफू जन्मिएको घर र बाबुआमाको माया सम्झन्छ, अनि उनीहरूले आफूलाई बिगार्नै फसाउन खोजेको भन्ने महसुस हुन्छ, त्यसपछि ऊ घर फर्कन्छ ।

‘त्यस्तै बाबुआमासँग झगडा गरेर अलग बसेका छोराबुहारी पुनः मूल घरमा फर्किएको देखिएको छ । तर छोराबुहारीसँग झगडा गरेर घर छोडेर हिँडेका बाबुआमाको पुनः सो घरमा फर्कने सम्भावना कम देखिएको छ । त्यसैले हिजोको आफ्नो मिहेनत, अहंकार र परिवारका सदस्यले गरेको आफूलाई मन नपरेको व्यवहारले अलग भान्सा गर्नु, घर छोडेर एपार्टमेन्टमा बस्न जानु, सःशुल्क आ श्रम, अनाथालय वा सरकारी वृद्धा श्रममा जानुअघि ज्येष्ठ नागरिकले गहिरिएर सोच्नुपर्ने देखिएको छ ।

समाचार बनाउनेले राष्ट्रपतिको आमा वृद्धा श्रममा भनेर लेखेको देखियो । जबकि वृद्धाश्रममा बसेकी आमाकी छोरी राष्ट्रपति भएकी हुन् । राष्ट्रपतिको आमाका अन्य छोराछोरी पनि छन् ।

ज्येष्ठ नागरिक जसको आर्थिक अवस्था राम्रो छ, जसका रेखदेख गर्ने परिवारका सदस्य छन्, तिनलाई घरपरिवारमै रमाएर बस्ने वातावरण बनाउनु परिवारका सदस्य, समाज र राज्यको दायित्व हो ।

त्यस्ता ज्येष्ठ नागरिक जो विपन्न अवस्थामा बसेका छन्, जसको रेखदेख गर्ने परिवारका सदस्य छैनन्, तिनलाई ज्येष्ठ नागरिक आ श्रममा बस्ने व्यवस्था मिलाउनु परिवार, छिमेकी नातेदार, समाज र राज्यको दायित्व नै मानिनुपर्छ ।

बालकपन, यौवन र वृद्धवस्था प्रत्येक मानिसले भौग्नैपर्ने शारीरिक अवस्था हो । त्यसैले जीवनको उत्तरार्ध नैराश्य र बोझको रूपमा नलिई सकेसम्म हाँसीखुसी भएर परिवार वा आ श्रम जहाँ बसे पनि ज्येष्ठ नागरिकको बसाइ सुखद र सम्मानपूर्वक रहनुपर्छ ।