उस्तै छ चर्पी चिन्तन

प्रसंग २०३० सालतिरको हो । खोटाङ जिल्लाको सिम्पानी माविमा प्रधानाध्यापक भएँ । विद्यालयमा सुधार गर्नुपर्ने थुप्रै थोक थिए । एक्लैले गर्नसक्ने कामको लिस्ट बनाएँ । त्यसलाई प्राथमिकताक्रममा राख्दै गएँ । चर्पी निर्माण पहिलो प्राथमिकतामा पर्‍यो । भोलिपल्टै मैले काम सुरु गराएँ । शिक्षक-विद्यार्थी सबैजना खाल्डो खन्न लाग्यौं ।

विद्यालयमा खन्ने सामग्री हुने कुरा भएन । विद्यार्थीले हराइदिन्छन् भनेर गाउँलेले खन्ने सामग्री दिएनन् । येनकेन काम चलाउने क्रममा विद्यालयबाट केही खन्ने सामग्री किनियो । खाल्डो खनियो । मुखीबाँस काटेर खाल्डो छोपियो । पछि त्यो त्यहीँबाट पलाएर ठूलो झाँग समेत भयो । चर्पी अपुग भएपछि विद्यार्थी त्यसै बाँसझाँगको पछाडि गएर बस्न थाले ।

लक्ष्य दुईवटा थिए । चर्पी बनाउनुपर्छ भनेर विद्यार्थीले घरमा सन्देश लैजालान् र गाउँमा चर्पी बन्लान् । अर्काे, शिक्षकहरूको घरमा समेत चर्पी थिएनन् । चर्पी बन्लाल् । तर, परिणामशून्य देखियो । शून्यबाट पनि माइनसमा झरेको परिणाम त अझ त्यतिखेर देखियो जब एकजना स्वास्थ्य पढाउने शिक्षक बारीको कान्लामुनि शौच गर्दै गरेको दृश्य मेरै छोराले देखाइदियो । 'सर त अनिवार्य रूपले चर्पीमा मात्रै दिसापिसाब गर्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो त बुबा ? '

भनेर छोराले सोधेपछि उत्तर दिने ठाउँ रहेन । परिवारका सबैले देख्यौं । मनमा खिन्नता उब्जियो । स्टाफ मिटिङमा कुरा राखियो । चर्पी बनाएको रिपोर्ट आयो । बरु, गाउँले त्यसमा पनि सकेसम्म आफ्नै छिमेकीमाथि दोष थोपरियो । गाउँ पञ्चायतबाट प्रस्ताव पास गराएर प्रचार गराउनुपर्ने सुझाव आयो । सुझाव निकै राम्रो पनि थियो । तर कार्यान्वयन कसरी ? यसको जवाफ कसैसँग थिएन ।

२०४५ सालमा पूर्वाञ्चलमा ठूलो भुइँचालो गयो । पुनःनिर्माणका क्रममा सरकारले चर्पी निर्माणको समेत कार्यक्रम राख्यो । चर्पी निर्माण गर्ने घरलाई ६ सय रुपैयाँको थैली दिने भयो । आआफ्ना घरकरेसामा धेरैले खाल्डो पनि खने । रीत नपुर्‍याएको खाल्डालाई पैसा दिइएन । रीत पुर्‍याएजस्तो गरेर खनिएको खाल्डोमा 'परिवारका सबै सदस्यले एकै स्थानमा शौच गर्न हुँदैन' भन्ने मान्यता बोकेकाहरू गएनन् । पाखैमा गए । सुधार आएन । 'गाउँफर्क राष्ट्रिय अभियान'ले पनि चर्पीको अभियान ल्याएको थियो । तर, त्यस बखत पनि चर्पी बनेका थिएनन् । पहाड भित्तामा पानीको मुहान नसुकेका बखतका कुरा केही भिन्न थियो । खोल्साखाल्सीमा शौच गर्दा पानीले केही बगाएर पनि लैजाने गथ्र्यो । सफासुग्घर रहन चाहनेले त्यहीँको पानी प्रयोग पनि गर्थे । तर, अहिले त्यो सुविधा छैन ।

एकपटक 'राष्ट्रिय विकास सेवा' अर्थात् राविसेको कार्यक्रम आयो । त्रिभुवन विश्वविद्यायलमा स्नातकोत्तर पढ्दै गरेका विद्यार्थी एक वर्षका लागि गाउँगाउँ पसे । गाउँमा चर्पी निर्माणको कार्यक्रम यिनीहरूसँग पनि थियो । आफू डेरा बसेको घरमा यिनीहरूले चर्पी बनाए पनि । राविसे कार्यकर्ता आफू त त्यसमा गए तर घरका मानिस गएनन् । देशको पश्चिमतर्फ गएको राविसे विद्यार्थीले पूर्वमा बसेको साथीलाई पश्चिमका गाउँको परिचयको सन्देश यसरी पठायो— गन्हाउन सुरु गर्नासाथ गाउँ आयो भन्ने थाहा हुँदो रहेछ ।

तराई÷मधेसको कुरा झन् भिन्न छ । 'दिसा बस्न' जाने भनेर त्यहाँ भनिँदैन । 'मैदान जाने' भनिन्छ । यसको अर्थ दिसा गर्न मैदान अथवा चौरतर्फ जाने भनेको हो । थोरै फरक यहाँ के छ भने, मैदान जानेमध्ये धेरैले एउटा लोहोटामा पानी बोकेका हुन्छन् । कतिले त त्यही पनि बोकेका पनि हुँदैनन् । सबैभन्दा बिजोग महिलाको हुन्छ । चौर वा खेतमा छेलिने केही चिज हुँदैन । त्यसै कारण अँध्यारैमा मैदान जाने कतिपय महिला सर्पको सिकार बनेका हुन्छन् । कतिपय गाउँमा जमिनदारका जमिनमा एउटा झुप्रो बनाएर बस्ने गरिबहरूले चर्पीसमेत बनाउने जमिन कहाँ पाउनु ! बालबच्चा, केटाकेटीहरू प्रायः बाटैमा दिसा गर्न बसिरहेका देखिन्छन् । आमाबाबुहरूमा त्यो सफा गर्ने आदत परेको छैन ।

आजभन्दा ५० वर्ष पहिलाको कुरा हो । सिरहा जिल्लाको एउटा गाउँमा म बस्थेँ । पोखरी एउटा थियो । त्यसको वरिपरि खेत । मानिस खेतमा दिसा बसेका देखिन्थे । दिसा धुन आउने स्थान त्यो पोखरी थियो । पानीले सफा गर्ने क्रममा त्यो पानी पुनः पोखरीकै पानीमा गएर मिसिन्थ्यो । गाउँका सबै मानिसको शौच गर्ने रिवाज नै यस्तै थियो । घरमा कोही 'मेजमान' (पाहुना) आए भने तिनलाई पनि 'पोखैर यै दिसन छे' भनेर अग्रिम सूचना दिइन्थ्यो । खेतमा दिसा गर्न बसिरहेको बखतमा त्यही बाटो हुँदै सासूससुरा नै आए भने पनि ज्वाइँले लाज मान्ने कुरा थिएन । महिलाहरू आएमा तिनीहरूले आफ्नो टाउको विपरीततर्फ फर्काएर हिँड्ने गर्थे ।

अझ अनौठो मान्नुपर्ने कुरा त के थियो भने गाउँका सबै मानिस सो पोखरीमा स्नान गर्न आउँथे । दिनको १२ बजेतिर गाउँका सबै भैंसी पनि त्यही पोखरीमा स्नान गर्न आउँथे । तर, एउटा उल्लेखनीय कुरा के थियो भने त्यस कृत्यमा महिलाहरू सामेल थिएनन् । त्यसलाई लुकाउनुपर्दा उनीहरूले कति कष्ट उठाउनुपथ्र्यो होला, त्यसको पीडा उनीहरूसँगै थिए । स्नान गर्नका लागि गाउँमा केही इनार त थिए तर चर्पीको नामोनिशान थिएन । त्यो गाउँमा मधेस मूलका जमिनदार पनि थिए, पहाड मूलका जमिनदार पनि थिए । दुवैले आआफ्नो देहरीभित्रै अछूतलाई बर्जित गरिएका इनार त खनाएका थिए तर चर्पी दुवैले बनाएका थिएनन् ।

यिनै जमिनदारहरूका घर, जिल्ला सदरमुकाममा पनि थिए । त्यहाँ भने यिनीहरूले चर्पी बनाएका थिए । सो चर्पीमा तल टिन थापिएको हुन्थ्यो । टाउको निहुर्‍याएर टिनतर्फ हेर्‍यो भने आफ्नै दिसा तल गएर टिनमा डुबुल्की मार्दा त्यहाँबाट उछिट्टिएको पवित्र पञ्चामृत मुखमा आइपुग्थ्यो । दिउँसो डोमराहीबाट छुटेका सुँगुरहरूले त्यहाँ आएर सो टिन ढालिदिएपछि जिमदार साहेबको पूरै देहरी दुर्गन्धित हुन्थ्यो । यो अवस्था जिमदार साहेबको देहरीमा मात्र होइन, पूरै सहरमा थियो ।

सरकारले गर्ने सहरी सुग्घरसफाइ र खानेपानीको व्यवस्थाको कुरा अहिले नगर्दा हुन्छ । खापासटे (खानेपानी तथा सरसफाइ टेक्निसियन)को प्रोग्राम सरकारले एकपटक ल्याएको थियो । खानेपानीसँग सरसफाइ जोडेर ल्याएको प्रोग्राम अवश्य पनि राम्रो थियो । तर, सो के भयो र कहाँ पुग्यो ? पत्तो छैन । हामी नेपालीले आफ्नै मलमूत्रमात्र पनि व्यवस्थापन गर्न सिक्यौं र खानेपानीमात्रै पनि छानेर अथवा उमालेर पिउने बानी बसाल्यौं भने शरीरभित्र रोग छिर्नै सक्तैन । तर, यति शिक्षा दिने कसले ?

पहाडतर्फ चर्पी निर्माणका त कुरै छाडौं, दिसा बस्न जाँदा पानी लिएर जाने संस्कृतिको विकास आजसम्म भएको छैन भन्दा लाज मान्नु पर्दैन । पहाडबाट लहान बजारमा नुन साट्न झरेका मानिसहरूको यो बानी देखेका मधेस मूलका केटाहरूले मलाई स्कुलमा 'अगल पहाडिया बगल पहाडिया ढेपा पुछे गायँड' भनेर जिस्क्याउँथे । भाषा प्रस्ट नबुझे पनि संकेतले कुरा बुझेर पनि जवाफ दिने ठाउँ रहँदैनथ्यो ।

आज पनि पहाड होस् वा मधेस, गाउँ पस्ने बेलामा एउटा न एउटा दुर्गन्धित गौंडोको सामना गर्नैपर्ने बाध्यता छ । मधेसको दाँजोमा दिसा गर्न बसेको अर्धनंगा मानिस पहाडमा कम देखिन्छन् । तर, यो चेतनामा विकास भएको कारणले होइन बरु पहाडका बुट्यान र ढिस्का वा ढुंगाले छेलेरमात्र नदेखिएको हो । नत्र हालत एउटै हो । यस मामलामा काठमाडौं र पोखराजस्ता शहरहरू सुरक्षित, सफा, सभ्य र सुगन्धित छन् त ? त्यो झन् होइन । नालाबाट आएको खानेपानीमा 'कोलिफर्म' मिसिएकोमात्र होइन, ढलमा देखिने ढाडे कीरा धारामा थाप्तै गरेको पानीमा नालैबाट पौडी खेल्दै डाइभ गर्न आइपुग्छन् ।

विसं ०२६ तिरको कुरा हो । अंग्रेजी भाषाको तालिम लिन काठमाडौं आएको थिएँ । स्थान थियो ताहाचल । एक दिन पढाउने ब्रिटिस शिक्षकसँगै विष्णुमती पुल पार गर्दै थियौं । पुलको वल्लोपल्लो मुख यति दुर्गन्धित थियो कि त्यो ब्रिटिस कुद्यो । म त बानी परेकाले विस्तारै हिँडे । भेट भएपछि सोधेँ, 'ह्वाई ? ' त्यसले जवाफ दियो, 'यु नो क्याटमान्डो इज अ बिग ल्याट्रिन' । यसको जवाफ मसँग कहाँबाट होस् ! भोलिपल्ट सिंहदरबार मन्त्रालयमा जानु थियो ।

प्रोग्राम चिफ श्रद्धामान शाक्यलाई मन नलागी नलागी भने । उनले पनि के गर्थे र ! कुम उचालेर अँध्यारो मुख लगाए । सकियो । त्यति बेला म पहिलोपटक काठमाडौं आएको थिएँ । मानिसको आफ्नै मलमूत्रले राजधानी सहर र गाउँ एकैनासले दुर्गन्धित भएको अनुभव भएको थियो । ४७ वर्षपछिको काठमाडौं आज कस्तो छ ? त्यो ब्रिटिस टिचर आज पनि बाँचिरहेको भए र काठमाडौं घुम्न आउँथ्यो भने सायद एअरपोर्टबाटै बेलायत फर्किन्थ्यो होला । किनभने त्यो बूढो भइसकेको हुने थियो र कुद्न सक्ने थिएन ।

भर्खरैको कुरा हो, ००७ साल र रामप्रसाद राईलाई खोज्दै भोगिराज चाम्लिङ र म उदयपुर, सुनसरी र मोरङ पुगेका थियौं । बसमा यात्रा गर्न नसक्ने व्यथा लागेकाले भोगीराजले सलकपुरबाट तीनपांग्रे सिटी यातायात गाडी रोज्नुभयो । विसं १९९९ को विजनदर्ताको काममा रामप्रसाद राईसँग सँगै हिड्नुभएका लक्ष्मीप्रसाद रेग्मीलाई भेट्न भमरी जाँदै थियौं । सुस्त गतिमा गुडेको सिटी यातायातले बाटाका सबै दृश्य देख्ने र अनुभव गर्ने मौका त पाइयो नै । भोगीराजजीले बाटैमा दिसा बसेको मानिसतर्फ मलाई संकेत गरेपछि मेरो मन त्यो सिटी यातायातलाई छाडेर उड्यो ।

चर्पी काण्डमा विगत ५० वर्षका अनुभवका थलाथलामा मनले बेग हान्दै गयो । '००७ सालको क्रान्तिमा किरातीले क्षेत्री-बाहुनलाई लुटेकै हुन् त ? ' भन्ने प्रश्नमा लक्ष्मीप्रसाद रेग्मीको उत्तर सुन्न थालेपछि मात्र मेरो मनले ल्यान्ड गर्‍यो । उहाँ भन्दै हुनुहुन्थ्यो, 'आजको पुस्ताले जुन प्रजातन्त्रको उपभोग गर्दैछ, त्यो किरातीहरूले ल्याइदिएको प्रजातन्त्र हो । 'किराँतीले लुटे' भन्ने प्रतिक्रान्तिका मतियार पण्डितहरूले लगाएको आरोपमात्र हो ।

के तिनीहरूले प्रजातन्त्र ल्याइदिन सक्थे ? त्यस कारण हामी सबैले किराँतीहरूलाई जति धन्यवाद दिए पनि त्यो थोरै हुन्छ । उनीहरूले त्यति ठूलो गुन नेपाल र नेपालीलाई लगाएका छन् ।' यस्तै बान्कीको उत्तर अघिल्लो दिन बेलुका पनि तुलसीप्रसाद रेग्मीबाट प्राप्त भएको थियो ।

राती सप्तरी जिल्लाको कञ्चनपुरमा आएर बास बसियो । भोलिपल्ट बिहानै उठेर हेर्दा चन्द्र नहरको डिलमा वारसेपारतक मानिसहरू खुला 'रेस्ट रुम'मा बसिरहेका थिए । हामी काठमाडौं आउने बसमा चढ्यौं । चर्पी बनाउने चेतना आउन सायद अर्को शताब्दी पनि कुर्नुपर्ला ।