आत्मकथामा सत्य र इमान

काठमाडौंमा केही साताअघि आह्वान समूहले 'आत्मलेखनमा इमानदारिता' विषयमा छलफल गरेको थियो । छलफलमा वक्ता थिए- लेखक राजेन्द्र पराजुली र कवि ज्योति जंगल । मध्यस्तकर्ता थिइन् लेखक कुमारी लामा ।

अहिलेको पुस्तक बिक्रीको प्रवृत्ति हेर्ने हो भने सबैभन्दा बढी बिक्ने पाठयपुस्तक, त्यसपछि उपन्यास र आत्मकथा नै होलान् । जाहिर छ, अरूको दाँजोमा सेलिब्रेटीका आत्मकथा नै बढी बिक्छन् ।

नित्सेको भनाइअनुसार 'आजको व्यक्ति, हिजो कस्तो थियो भन्ने बुझ्न आत्मकथा पढिन्छ ।' नेपाली पाठकवृत्तमा नित्सेको भनाइ सान्दर्भिक पनि छ । सार्वजनिक छवि बनाइसकेका व्यक्तित्वका बारेमा पढ्न पाठक उत्सुक हुन्छन् पनि । पुस्तक बजारमा आउनेबित्तिकै पाठक-उत्कण्ठा चरम हुन्छ तर पुस्तक पढेपछि असन्तुष्टिका स्वर पनि चर्कै सुनिन्छन् । हुन त समय, कागज र स्मृतिको सीमितताले एउटै किताबमा आफ्नो सम्पूर्ण जीवन कसैले पनि उतार्न सक्दैन । त्यसै कारण किताबले सबै पाठकलाई सन्तुष्ट गर्न पनि सक्दैन ।

आत्मजीवनकथा लेख्दा रचनात्मक शिल्पसँगै लेखकीय आचारविचार, निष्पक्षता, तटस्थता, आत्मसमीक्षा, कथ्य र वर्णनात्मक शिल्प पनि महत्त्वपूर्ण हुन्छन् । त्यसैले आत्मकथा-संरचना विज्ञका अनुसार जति इमानदार भएर लेख्दा पनि, घटनाक्रम सत्य भए पनि लेखकीय दृष्टिकोण र रचनात्मक अभिव्यक्तिले गर्दा तथ्यात्मक आत्मचिन्तनशीलतामा कल्पनाको सम्मिश्रण हुन्छ । त्यसकारण पाठकले आत्मकथामा इमानदारिता खोज्नु र लेखकले अक्षरतः सत्यको दाबी गर्नु अतिशयोक्तिपूर्ण हुन्छ । झन् प्रेतलेखकद्वारा रचित 'आत्मकथा'मा इमानदारिता र सत्यताबारे बहस गर्नु हास्यास्पद विषय हो । प्रेतलेखकद्वारा लिखित व्यक्तिपरक कथा, संस्मरणलाई अटोबायोग्राफी किन र कसरी भनिन्छ भन्नेबारे छलफल हुन जरुरी देखिन्छ ।

आत्मलेखनमा सत्य र इमानदारितालाई बहुल कोणबाट बुझ्न सकिन्छ- लेखकका जीवनका घटनाक्रमबारे इमानदारिता, व्यक्तिगत इतिहासबारे इमानदारिता, लेखकको आत्मशीलता, व्यक्तिगत पहिचान, आत्म रूपान्तरण विकासक्रमबारे इमानदारिता अथवा ऐतिहासिक र सांस्कृतिकबारे इमानदारिता । लेखकको आफ्नो बाल्यकालदेखि वर्तमानसम्मको आत्मपरिचय, अनुभव केलाउने दृष्टिकोण र वर्तमानमा लेख्ने आत्मकथानक वास्तवमा कसैका लागि अहमयुक्त हुन जान्छ भने कसैका लागि अहममुक्त आत्मसमीक्षा ।

कथाकारको 'म' र कथात्मक आत्मकेन्द्रित 'म'बीच अश्रंखलित सम्बन्ध हुन्छ । लेखकले आफूलाई जति केन्द्रमा राखेर विगतानुभूतिलाई सिलसिलेवार तरिकाले लेखे पनि परिवारका र समाजका अरू पात्रको उपस्थितिबिना आत्मलेखनले पूर्णता पाउँदैन ।

आत्मकथाको संरचना, साहित्यिक विधा, सांस्कृतिक विषयवस्तु र सन्दर्भ सबै लेखक हुर्केको परिवेशबाटै सिर्जित हुन्छ । त्यसैले आफूलाई केन्द्रमा राखेर आत्मकथा लेखे पनि त्यो कथा आफ्नो परिवेश, परिप्रेक्ष्य र समयकालमा पराश्रित हुन्छ । आत्मपरक लेखनमा कतिसम्म इमानदारिता हुनसक्छ प्रश्नको उत्तरमा भन्न सकिन्छ कि जीवनको परिवर्तनशीलता, 'स्व'को गतिशीलता, परिवर्तनशीलता र जीवनका ससाना घटनाले बनेका कथामा अरू पात्रलाई पनि केन्द्रमा राखेर उदार र तटस्थभावले बुझ्ने प्रयास गरियो भने आत्मकथामा केही हदसम्म इमानदारिता हुनसक्छ ।

विगत स्मृतिबाट धुलो टकटक्याउँदै वर्तमानमा लेख्दा काल्पनिकताको अंश थपिन्छ, त्यसप्रति सजग हुने र कति थप्ने त्यो कथाकारको आत्मनिर्णयबाट निर्देशित हुन्छ । किनकि समयचक्रमा लेखकको वर्तमानको स्वायत्त आत्मपरिचय 'म' विगतको 'म'बाट धेरै फरक हुन्छ । तसर्थ समय परिवर्तनले गर्दा वर्तमानको 'म'ले विगतको 'म'लाई पुनस्र्थापित गर्ने मौका पाउँछ । वास्तवमा आत्मलेखन यस्तो अप्ठ्यारो केन्द्रमा बसेर लेखिन्छ जहाँ न लेखकको पूर्वानुभवलाई नै सत्य मान्न सकिन्छ, न उसको वर्तमानको कर्ता लेखनलाई ।

वर्तमानमा बसेर विगत स्मरण गर्दा कर्ताको विगत परिचय र विगत समयानुभूतिलाई जस्ताको त्यस्तै लेख्ने प्रयासमात्र गर्न सकिन्छ । प्रायःजसो समकालीन आत्मकथा लेखनको आत्मसमीक्षा र आत्मस्वीकारोक्तिमा 'म' पात्रको नैतिक निष्ठालाई प्रश्न गर्ने ठाउँ भए पनि 'म'को सन्दर्भसित गाँसिएर आएका राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक पक्षको औचित्यलाई नकार्न मिल्दैन । केही अपवादबाहेक समसामयिक आत्मलेखनको बाढीमा फितलो राजनीतिक स्तिथि, राज्य सञ्चालन गर्ने व्यक्तित्वहरूको आपसी खिचातानी, संकुचित सोच, शक्ति दम्भ, जातीय, लैंगिक विभेद, वर्गीय विभेद केही हदसम्म प्रतिनिधित्व भएका छन् ।

पुरुषरचित आत्मकथामा पुरुष लेखकको 'म' समाज र देश निर्माण गर्ने सच्चा सपूतका रूपमा प्रस्तुत भएको छ भने महिलाको 'म' पीडित, शोषित, विभेदीय समाजको अघोषित नागरिकका रूपमा प्रस्तुत भएको छ । लेखनमा आत्मप्रस्तुति इमानदार नभए पनि, विभेदीय सामाजिक संरचना, असमतावादी अभ्यास, लैंगिक विभेद र अन्योन्याश्रित सामाजिक सम्बन्धहरूको चित्रणमा केही हदसम्म सत्यता देखिन्छ । जस्तै पुरुष 'म'लाई हिरो हुनुपर्ने बाध्यता । अरूलाई हप्काएर, लप्काएर, सल्लाह दिएर, 'मैले देश जोगाएँ', 'मैले गणतन्त्र ल्याएँ', 'मैले प्रधानमन्त्रीलाई घुक्र्याएँ', 'मैले राष्ट्रपतिलाई जोगाएँ'जस्ता आत्मकीर्तिको किर्तेगाथा रच्न बाध्यता छ पुरुषलाई ।

अरूमाथि हैकम गर्न सकेन, ठूलो स्वर गर्न सकेन, बाहुला सुर्केर पुरुषार्थ प्रदर्शन गर्न सकेन भने नामर्द भइन्छ भन्ने डर छ उसलाई । यी आत्मगाथा पढ्दा मनमा प्रश्न उठ्छ- यस्ता देश हाँक्ने व्यक्तित्वहरू हुँदा पनि देशको यस्तो बिजोक किन होला ?

कार्यक्रमको छलफलमा प्रश्न उठेको थियो- लोकराज बरालले अघोगति लाग्दै गरेको त्रिवि राजनीनतिशास्त्रको विभागीय प्रमुख भएर व्यवस्थापन पक्षमा, प्राज्ञिक पक्षमा गर्न नसकेका कुराबारे किन लेखेनन् ? रुकमांगद कटवालाले किन आफ्नो ओखलढुंगाको बाल्यकालबारे लेखेनन् ? प्रायःजसो पुरुष-लेखक किन आफ्ना परिवार र श्रीमतीबारे लेख्दैनन् ? कारण आआफ्नै हुन सक्छ्न । पहिलो, आत्मकथा आत्मरोजाइको विषय हो । कुन लेख्ने, कुन नलेख्ने त्यो लेखकीय स्वतन्त्रताका विषय हुन् ।

दोस्रो, आफ्नो कथासित परिवारको कथा जोडिएर आउने प्रसंगमा अरू पात्रको सहमति चाहिन्छ । लेखन-एथिक्सको कुरा आउँछ । तेस्रो, परम्परावादी सोचको भारले थिचिएका आत्मकथाकारको 'म' पात्रमा पुरुष-अहंको मुख्य कारक तत्त्व रूढिवादी लैंगिक धारणा पनि हो । जस्तै घरपरिवार जहान, बच्चाका कुरा पुरुषले गर्ने कुरा होइन भन्ने सोचाइका कारण । र, त्यसैले आत्मनिष्ठ आत्मकथा लेखनको अभाव छ । आफ्नो असफलता, डर, दुःख, कमजोरी, आँसु, भय सबै लुकाएर पुरुषार्थको अभिनय गर्न बाध्य हुन्छन् पुरुष लेखक ।

पुरुषलाई हिरो हुनुपर्ने बाध्यता छ भने महिलालाई कठै-पात्र हुनुपर्ने बाध्यता । अहिले पनि हाम्रो समाजमा आत्मविश्वास, साहस, सनक, कुल-माइन्डेड, अराजक, विद्रोही आदि मर्दका गुण भनेर बुझिन्छन् भने विपरीतार्थी गुणहरू अ-मर्द अथवा महिलाका गुण भनेर बुझिन्छ । अपरिवर्तनीय लैंगिक धारणाअनुसार भावुकता, बुद्धिहीनता, तर्कहीनता, शारीरिक र मानसिक असमर्थता आदिलाई नारीयोचित गुणका रूपमा बुझिएको हुनाले महिला-लेखकलाई रुन, गुनासो गर्न, आफ्नो शोषक र शोषणबारे कनफेस गर्न केही हदसम्म छुट हुन्छ ।

तर, आत्मपरिचयका लागि परनिर्भर महिलालाई स्वतन्त्र रूपले 'म' पात्र भएर आत्मलेखन गर्न सजिलो हुँदैन । कमजोर मानिएकी महिलालाई आफ्नो कमजोरी, असफलता, दुःख प्रस्तुत गर्न अपेक्षाकृत रूपमा सजिलो हुन्छ तर उनीहरूको आफ्नो स्वतन्त्रता, आत्मविश्वास, आत्मरोजाइ र आत्मसन्तुष्टिलाई उच्छृंखल अर्थमा बुझिन्छ कि भन्ने डर हुन्छ ।

पुष्कर शाहले खुलेर लेखेका आफ्नो सेक्सुअल चाहना र शारीरिक सन्तुष्टिका प्रसंग महिला लेखकका लागि अकल्पनीय छ । केही अपवाद भने पक्कै छन् । देश र विदेशका केही महिलाका आत्मकृतिलाई अपवादका रूपमा स्मरण गर्न सकिन्छ तर ती कृति आफ्ना समयका विवादित किताब थिए जसलाई पछिल्लो पुस्ताका पाठकले स्वीकार गरेका छन् । धेरै समयपछि मात्रै ती आत्मकृति महिलाका 'बोल्ड आत्मकथा'को श्रेणीमा अग्रस्थान बनाउन सक्षम भएका छन् । लेखनमा इमानदारिताका धेरै कारणमध्ये एउटा कारण हाम्रो संकीर्ण सोच पनि हो र अपरिवर्तनीय लैंगिक सोचले निर्देशित छ हाम्रो मूलधार सांस्कृतिक सोच ।

पुरुषत्वलाई गुणवत्ता र क्षमताको अर्थमा र महिलालाई कमजोर अर्थमा बुझ्ने हाम्रो समाजमा छापिने आत्मकथा, त्यो पनि सेलिब्रेटीका (जस्तै- रुकमांगद कटवाल, विनोदकुमार चौधरी, विजय कुमार, रमेशनाथ पाण्डे, किशोर नेपाल र अन्य)ले लेखेका कितबमा 'हिरोइज्म'को चाह त्यही सोचको परिणाम हो ।

संवादात्मक सिद्धान्तअनुसार प्रत्येक शब्द, अभिव्यक्ति, कथन र कथाको अर्थ समसामयिक प्रसंगमा आधारित हुन्छ । त्यसैले आत्मवादी कथा भए पनि त्यसले अरू व्यक्तिसितको पारस्परिक सम्बन्ध, समाजको मूल्य र मान्यताको झलक दिन्छ । लैंगिक दृष्टिबाट ती आत्मकथा पढ्दा समकालीन समाजको आँखीझ्यालजस्ता लाग्छन् । जोखिम, साहस, संघर्ष, बौद्धिकता, तार्किकता, घरको संसार चलाउन असमर्थ रहे पनि बाहिरी संसार हाँक्ने अदम्य साहस र सामथ्र्यको अभिनय गर्न अभिशापित पुरुष तटस्थ आत्मसमीक्षा गर्न असमर्थ रहेका कारण इमानदारितामा चुकेका हुन्जस्तो लाग्छ ।

साँच्चै भन्नुपर्दा विभेदीय लैंगिक सोचले पुरुषलाई कुन हदसम्म शोषण गरेको रहेछ भन्ने प्रमाण हुन् यी- आत्मकथा । शक्ति र सत्तानजिक रहेर देशलाई दिशानिर्देश गर्ने उल्लिखित सेलिब्रेटी व्यक्तित्वलाई महामानवबाट मानवमा झारिन्छ कि भन्ने भयले गाँजेको भान हुन्छ । सायद त्यसै कारणले हो, उनीहरूका आत्मकथामा विजय, उन्माद, हर्ष, सफलता र 'हिरोइज्म'ले मात्रै ठाउँ पाएका छन् । बढी बिकेका पुस्तक भनेर चिनिने यी आत्मकथा पढ्दा मनमा प्रश्न उठ्छ- के पुरुषत्वमा विकल्प छैन ? विविधता छैन ? के पुरुष शोषित हुँदैनन् ? सबै पुरुष शक्तिशाली छन् ? पुस्तक बजारको बिक्री हेर्दा लाग्छ- आत्मकथा भनेकै सेलिब्रेटी ठूलाबडाका मात्रै हुन्छ । सामान्य पुरुषको आत्मकथा नै हुँदैन ।

विगतका कथा-घटनालाई वर्तमानमा कालानुक्रमिक बयान गर्ने प्रयास सत्यलाई प्रस्तुत गर्ने अस्थायी प्रक्रियामात्रै हो । विश्वव्यापीपकरण र अत्याधुनिक विद्युतीय सञ्चारको युगमा विभिन्न तरहका सूचना र ज्ञानले व्यक्तिको स्वायत्त (सांस्कृतिक) आत्मपहिचानलाई जटिल बनाएको छ । व्यक्तिपरक पहिचानको कुरा (सब्जेक्ट र आइडेन्टिटी) आधुनिक समयमा मिथकसरह भए पनि कथाकारको व्यक्तिपरक परिचयमा कति सत्यता छ, बुझ्न पाठकलाई गाह्रो हुँदैन । परिवर्तनशीलताको अवश्यम्भाविता स्वीकार गर्दै आत्मलेखनमा 'म'को इमानदारितालाई प्रश्न गरे पनि 'म'को सन्दर्भसित गाँसिएर आएका ऐतिहासिक, सामाजिक र सांस्कृतिक पक्षको औचित्यलाई नकार्न मिल्दैन ।

फरक समयमा र फरक संस्कृतिमा लेखिएका इमानदार लेखनले फरक संस्कृति र फरक ठाउँ, फरक मूल्य र मान्यताबारे जानकारी दिन्छ नै र हामी सबै मानव मूल रूपले एउटै हौं भन्ने सोचलाई चुनौती दिँदै बहुसंस्कृति र बहुसमाजको अस्तित्वलाई सघाउ पुर्‍याउँछ । तर, हाम्रो साहित्यको प्रवृत्ति हेर्दा लाग्छ- आत्मलेखनमा अहिले पनि शक्तिकेन्द्र वरिपरिका आत्मगाथाले मात्रै ठाउँ ओगटेको छ ।

'महत्त्वपूर्ण राष्ट्रिय घटनाहरूमा भूमिका खेल्ने, राष्ट्र निर्माणमा सघाउ पुर्‍याउने ठूलाबडाका मात्रै आत्मकथा हुन्छन्' भन्ने परिभाषा अब पुराना भए । आत्मअनुभव सबैका हुन्छन् तर सबैले लेख्दैनन् । लेखे पनि पाठकले पढ्दैनन् । प्रेतलेखकले लेखेका सेलिब्रेटी कथा पनि बायोग्राफी, अटोबायोग्राफी भनिएर बकाइदा बिक्दैछन् । अझै पनि सीमान्तकृत वर्ग र निर्धा नागरिकका कथाका लागि बजार र पाठक उदार भएका छैनन् । हुन त विदेशमा सामान्य मानिसका जीवनकथा, साहित्य, समाजशास्त्र, मौखिक इतिहास, समकालीन कला र मानव-जीवनको बहुलताको सन्दर्भमा उपयोगी मानिएको छ ।

त्यस्ता कथामा नैतिकता, मौलिकता, अभिव्यक्तिको सौन्दर्य पक्षलाई कसरी सार्वजनिक गर्नेबारे लेखनबाहेक अरू माध्यम प्रयोग भएका छन् । जस्तै- डकुमेन्ट्री, फोटोग्राफी, गीत र अन्य कलाका विधामार्फत । सबै आत्मकथा सफलताका कथा हुन जरुरी छैन । सबै आत्मकथा सम्भ्रान्त वर्गका कथा हुनुपर्छ भन्ने छैन र लेखक सेलिब्रेटी हुनुपर्छ भन्ने पनि छैन । आत्मवृत्तान्तले मानवमा अन्तर्निहित मूलभूत मानवता, विविधता र तत्त्वमिंमासाबारे पाठकलाई जानकारी गर्नुपर्छ र सबै आत्मकथा प्रेरक, उपदेशात्मक अथवा शक्तिकेन्द्रको वरिपरि लेखिएका हुनपर्छ भन्ने बाध्यता छैन ।

आत्मलेखनमा पूर्ण इमानदारिता असम्भव भए पनि लेखकीय आत्मनिष्ठा, आत्मसमीक्षा, आत्मवृत्तान्त कथनकला, व्यक्तित्व र इतिवृत्तिको प्रसंगले समयकालको विविधता प्रस्तुत गर्नुपर्छ । जबसम्म बजार, बिक्री, फाइदा, सेलिब्रेटी र सफलताका कुराले आत्मलेखन विधा निर्देशित हुन्छ- इमानदारिता, आत्मसमीक्षाले प्राथमिकता पाउँदैन ।