गुन्द्रुकको साइनो

चिन्तन 

नेपाली सामाजिक डिस्कोर्समा अहिले विभिन्न शब्दले स्थान ग्रहण गरेका छन् । समावेशीकरण, पहिचान, अधिकार, राष्ट्र, राष्ट्रियता, राष्ट्रवादजस्ता भूगोल र स्थानीयतासँग जोडिने शब्दहरू एकातिर छन् भने अर्कोतिर ग्लोबलाइजेसन, फ्री मार्केट, होमोजेनिटीजस्ता शब्दले पनि उत्तिकै स्थान ग्रहण गरिरहेछन् ।

यीमध्ये सबैभन्दा चर्चा र विवादमा आउने शब्दमध्ये एक राष्ट्रवाद हो । राष्ट्रवादलाई कसैले सार्वभौमिकतासँग जोडेर लिन्छन् भने कसैले पोसाक र परिकारसँग । केही समयअघि टोपीसँग जोडेर राष्ट्रवादको चर्चा चुलिएको थियो । टोपी लगाउँदैमा राष्ट्रवादी हुने र नहुनेबीचको बहस थियो त्यो । सामाजिक सञ्जालहरूमा बौद्धिकहरूबीच भएको छेडाछेड र टिप्पणीले मलाई भने गुन्द्रुकको सम्झना गराइदियो । एक बसाइमा मेरा साथीहरूमाझ अचानक गुन्द्रुक कुराकानी विषय बन्यो ।

गुन्द्रुकको कुरा उठ्दा, मेरा साथीहरूमा धेरै भावना, सम्झना, उत्तेजना देखिएको थियो । एकछिन त मैले बुझ्नै सकिनँ । बाहिरको मान्छे (आउटसाइडर) भएको जस्तो लाग्यो । बुझ्न गाह्रो भयो । कसैले गुन्द्रुकको स्वादको कुरा कोट्यायो अनि त लहरो तान्दा पहरो थर्केजस्तै संसार नै खुल्यो । ओखलढुंगाको साथीले भने, ‘मेरो हजुरआमाले महिनौंदेखि तयार पारेको गुन्द्रुकको कुरै बेग्लै ।’ अर्को साथीले थपे, ‘यसले त मेरो गाउँको खेतको वासना सम्झाउँछ ।’

स्कुल र बाल्यकालको सम्झना आयो कुनै बझाङी साथीबाट । साथीको, गुच्चाको, प्रेमको, स्कुलबाट भागेको । कति कति स्मृति ! स्वादबाट सुरु भएको स्मृतिको लस्कर गाउँ, गर्लफ्रेन्ड, स्कुल आमा, दिउँसोको गर्मीको निद्रासम्म पुग्यो । रोमान्स, एडभेन्चर, बदमासीको संसारै खुल्यो ।

समकालीन डिस्कोर्समा भेषभूषा, भाषा, परिकारलाई राष्ट्रवादसँग जोड्ने गरिन्छ । मैले भने उनीहरूको कथामा राष्ट्रियताभन्दा बढी उद्गमसँगको संलग्नता (रुटेडनेस) अनुभव गरेँ । भावना, स्मृति, सिलसिला, संलग्नता, दोस्तीजस्ता अनुभूति सुन्दा मलाई बेनेडिक्ट एन्डरसेनले ‘काल्पनिक समुदाय’ (इम्याजिन्ड कन्ट्री) भन्ने गरेको राष्ट्रभन्दा फरक लाग्यो ।

आमाको भान्छाको स्वादिलो भोजन, गाउँको मेला, रूखमा पिङ खेलेको, चराको फूल चोरेको, गर्मीयाममा सहरको गल्लीमा क्रिकेट खेलेको आदिआदि सम्झनासँगै विश्वास, प्रवृत्ति र तरंगहरू ती साथीहरूका लागि सहज क्षेत्र (कम्फोर्ट जोन) थिए । राष्ट्र र राष्ट्रियताभन्दा बेग्लैको संलग्नता सुनेँ मैले, जसलाई बाहिरी मान्छेले तुरुन्तै बुझ्दैन तर रमाइलो लाग्छ ।

त्यस्तो बेला राष्ट्रको भन्दा अरू कुनै भावना जागृति भएको हुन्छ । मेरो भने सहज क्षेत्र बेग्लै छः फेवाको नौका बिहार, कपिलवस्तु गाउँको सस्र्युंको वासना । विदेश बस्दा ज्ञानेश्वरको एक कुनाको मोमोको सम्झना, विराटनगरको हुस्सु परेको मौसममा कलेज जाँदाको सम्झना, आदिआदि ! यी सहज क्षेत्रहरू हुन् । यी मूर्त हुन्छन् ।

राष्ट्रवाद भने आदेशात्मक हुन्छ । राजनीतिक रूपमा व्यापक हुन्छ । लेख संरचनामा भावुक हुन्छ । सैन्य रूपमा आधिकारिक हुन्छ । अलंकारिकतामा फासिस्ट हुन्छ । कवितामा अ श्रु बगेको हुन्छ । भावनामा लडाकु हुन्छ । शक्तिमा पुरुषकेन्द्रित हुन्छ । प्रेममा आमातुल्य हुन्छ । सिमानामा आक्रामक हून्छ । यसले ‘हामी’ र ‘अरू’ छुट्ट्याउँछ । ‘अरू’को सफाया गर्छ । राष्ट्रवाद जे पनि हुनसक्छ । त्यसैले यो केही पनि हुनसक्ने अमूर्त पनि होजस्तो लाग्छ । किनभने राष्ट्रवाद धेरै कथा-पुराकथाले बनेको हुन्छ । त्यो गुन्द्रुक अथवा ठेकुवाजस्तो मूर्त हुँदैन ।

गुन्द्रुकले आह्वान गरेको साइनो (कनेक्सन) इन्द्रियजनिक हुन्छ । त्यसैले त्यो मूर्त हुन्छ । त्यो इन्द्रिय हुँदै स्मृति र जरामा गएर बसेको हुन्छ । राष्ट्रवाद मुटु केन्द्रित हुन्छ कि ? फेरि राष्ट्रवादलाई प्रशंसा गरिन्छ, पुनःनिर्माण गरिन्छ, नक्सामा उतार्न सकिन्छ, जातीय रूप दिन सकिन्छ । गुन्द्रुक अथवा ठेकुवाको गन्धले भने कल्पनाबाट तानेर भुइँमा लग्छ ।

बेगल रोटीभन्दा जेफ्टाइल माछा र चिकन सुप अमेरिकी यहुदीको प्रिय खाना थियो । पछि यहुदी बस्तीबाट बेगल अमेरिकी सहरमा पुग्यो र यहुदीसँग गाँसिएको महत्वपूर्ण स्न्याक भयो । समय र स्थानबाट टाढा भए पनि सम्बन्ध ताजा थियो अमेरिकासम्म पुग्दा पनि । ‘बेगल’ले देखायो, यहुदीहरू अरू देशमा पनि सँगै छन् । मारिया बालिन्स्का ‘द बेगल ः द सप्र्राइजिङ हिस्ट्री अफ अ मोडेस्ट ब्रेड’मा लेख्छिन्, ‘बेगल किन यति बलियो रहिरह्यो ? किनभने बेगल भोकसँग मात्र जोडिएको थिएन ।

खाना केवल खाना होइन, यो सम्झनाको लहर पनि हो । यो इन्द्रिय, शरीर र भोक हुँदै भावना र भावुकता, मान्यता र प्रवृत्तिसँग जोडिन्छ । यसले सामूहिकतातिर लग्छ । तर। राष्ट्रवादले विभाजन सिर्जना गरिदिन्छ ।

यो डर, असन्तोष, रित्तोपना, डिप्रेसन, जोखिमसँग मात्र जोडिएको थिएन बरु बेगलभित्रको गोलो प्वाल ट्र्याजडीको प्रतीक भयो । यो दुःख र दयाको चिह्न बन्यो । त्यो गोलो सामेलीको संकेत पनि थियो । दुःखबाट अगाडि बढ्ने संघर्षपूर्ण कथाको सम्झना थियो ।’

त्यस्तै थियो मेरा साथीहरूका लागि गुन्द्रुक पनि । गुन्द्रुक एकप्रकारको आध्यात्मिक सम्झना हो जुन इन्द्रियजनक स्वादबाट उब्ज्यो त्यो दिन । आध्यात्मिकता श्वासप्रश्वासको चालबाट सुरु भएजस्तो ! जब कुनै पनि वस्तुले दया, करुणा र प्रेम सिर्जना गर्छ त्यो आध्यात्मिकतासँग जोडिन्छ । आध्यात्मिकता प्रार्थना र धर्ममात्रै कहाँ हो र ?

डीआर गबैका ‘वी आर ह्वाट वि इटः इथ्निक फुड एन्ड मेकिङ अफ अमेरिकन्स’मा लेख्छिन्ः ‘न्यु मेक्सिकोका प्युब्लस जातिका लागि मकै खानु र आध्यात्मिकता एउटै थियो । उनीहरू मकैबाट नै पृथ्वीमाताले मान्छे बनाएको विश्वास गर्थे ।’

मैले मेरा पाकिस्तानी र भारतीय साथीहरूको बिरयानीसँगको सम्बन्ध देखेको छु धेरै वर्षपहिले अमेरिकामा । एकजनाले कराँचीको बिरयानी मीठो हुन्छ भन्थे अर्काले हैदरबादको । ती हाँस्दै झगडा पनि गर्थे । ती साथी नै बने÷बनेनन् भन्न सक्दिन तर मिलेर बिरयानी बनाई खाँदा हाँसेको तिनको अनुहार कुनै पनि राष्ट्रियतामा अटाउन सक्दैन ।

श्रीलंकाको पोल सम्बोलाको प्रसंग त्यस्तै छ- बिरयानी र बेगलजस्तै । पान चपाउनुको सांस्कृतिक सम्बन्ध पनि उस्तै हो । म यस्तै राष्ट्र वस्तु (गायत्रीको स्पिभाकको शब्दः नेसन थिंग)मा बढी चासो राख्छु । यसले जोड्ने स्मृति र अनुभूति राष्ट्रवादको सीमाभित्र अटाउँछजस्तो लाग्दैन । राष्ट्रवाद प्रायः युद्ध र रक्तपातसँग जोडिएको पाइन्छ । चाहे जुनसुकै भूगोलको किन नहोस् । राष्ट्र वस्तुले इन्द्रियजन्य अनुभूतिसँग सीधै साइनो गाँस्छ । त्यसैले त जिब्रो र नाकजस्ता इन्द्रियहरूले ठेकुवा र गुन्द्रुकको जीवन्त सम्झना गराउँछन् ।

मेरो चासो राष्ट्र-वस्तुमा छ । यो त अभि (सुवेदी) सर, म र शिव रिजालले शनिबार कफी-चिया खानेजस्तै हो । सोमाले बनाउँछिन् मैले माथी कोठामा लिएर आउँछु । कुनै दिन शिवले ‘सुलोचना’का पंक्ति पढ्छन् । सोमाले हिल्सा माछाको झोलको स्वादको कुरा गर्छिन्, आफूले नखाए पनि । अभि सर लोभिनुहुन्छ । चियाले टेगोर र ब्राम्हो समाजको कुरा ल्याउँछ ।

यो राष्ट्रवादभन्दा परको विषय हो । राष्ट्र वस्तुसँग जोडिएको साइनो हो यो । त्यही चिया क्यानडामा पढिरहेका पुष्पले सम्झँदै स्काइपमा हाँस्दै रुन्छन् । पल्लवीले विवेकलाई शनिबारको चियासँगै ह्यान्डलको मसाया कथा सुनाउँदै स्मृतिमा डुब्छिन् । यो राष्ट्रवाद होइन ।

यो लेखमा म खानासँग जोडिएको साइनोको मात्रै चर्चा गर्दैछु । यो इन्द्रियगत हुँदै आमा, गाउँ, सहर, माटोको सम्बन्धसँग जोडिन्छ । खाना केवल खाना होइन, यो सम्झनाको लहर पनि हो । यो इन्द्रिय, शरीर र भोक हुँदै भावना र भावुकता, मान्यता र प्रवृत्तिसँग जोडिन्छ । यसले सामूहिकतातिर लग्छ । तर, राष्ट्रवादले विभाजन सिर्जना गरिदिन्छ ।

‘द राज एट टेबलः अ कलिनरी हिस्ट्री अफ द ब्रिटिस इन इन्डिया’मा डी बर्टनले एकजना उपनिवेशवादी बेलायती प्रशासकको भनाइ लेख्छन्ः ‘हावामा नै दैत्य छ, भारतको खाद्य संस्कृतिमा ।’ उनले भारतको हावापानी र खानामाथि प्रहार गरेका थिए । यिनै खाना पछि लन्डनका रेस्टुरेन्टमा लोकप्रिय भए । अंग्रेजहरू जिब्रो पड्काउँदै लुधियानामा पराठासँगै तरकारी खाइरहेका हुन्छन् अचेल पनि । दैत्य पेटमा पसेको छ । त्यही दैत्य पेटमा हुलेर ती भन्छन्ः ‘आई फिल सबलाइम !’

यिनै खानाले इन्द्रियबाट स्मृति हुँदै जरातिर र स्वामित्व हुँदै स्थानीय परिवेश र संस्कृतितिर लैजान्छन् । भान्सासँग जोडिएका यस्ता राष्ट्र-वस्तुले राष्ट्र र राष्ट्रवादसँग सम्बन्ध राख्दैनन् । पुष्पा र सोमा वा रहमान र विनोद कसरी साथी भए ? मलाई लाग्दैन, राष्ट्रवादको आमव्याख्या (ग्रान्ड न्यारेटिभ)मा रहमान र विनोदको हाँसो देख्न पाइन्छ । काठमाडौं वा ढाकाको गल्लीमा गुच्चा खेलेको अनुभूतिमा पाइने सामीप्यता राष्ट्रवादको अमूर्त सीमाभित्र अटाउँदैन् । यस्तो संलग्नताको कथा महत्वहीन हुँदैन ।