‘शंकर दाइ जँड्याहा होइन’

सन् २०१६ मे ११ को साँझ कार्थक निवास कुपण्डोल ललितपुरमा पिटर जे. कार्थकसँग सुरेश प्राञ्जलीले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंशः

शंकर लामिछानेसँग तपाईंको सामीप्यता कस्तो थियो ?

शंकर दाइ ४८ वर्षमा जानुभो । त्यति बेला म ३२ वर्षको थिएँ । हाम्रो उमेरमा १६ वर्षको फरक छ । त्यो १६ वर्षको फरक धेरै ‘सिनियर’ र ‘जुनियर’ हो नि त । शंकर दाइ ‘अति सिनियर’ पनि र महान् साहित्यकार पनि । पिटरले गएर ‘हेलो’ भन्ने त्यति भएन । टाढैबाट नमस्कार भन्ने, टाप् कस्ने ।

भेटघाट बाक्लो–पातलो कस्तो हुन्थ्यो ?
शंकर दाइसँग मैले जम्मा ६ पटक भेटेँ । मैले ‘प्रत्येक ठाउँ प्रत्येक मान्छे’ उपन्यास लेखेँ । त्यो उपन्यास लेख्दा आफ्नो गुरु अम्बर गुरुङसँग भेटघाट गरिरहन्थ्यौं । रेडियो नेपालमा म त्यति बेला बाजा बजाउँथेँ । अम्बर सर उता ज्ञानेश्वरमा बस्ने, म कमलपोखरीमा । मैले एक दिन अम्बर सरलाई भनेँ, सर मैले एउटा उपन्यास लेखेको छु नेपालीमा, अब के गर्नु पर्ला...। त्यसपछि, अम्बर सरले ‘शंकरलाई देखाउनुपर्छ, ऊ फर्केको छ’ भन्नु भो । मैले भने, ‘शंकर लामिछाने ? ’ उहाँले भन्नुभो, ‘हो शंकर लामिछाने ।’ अनि, फर्केको छ भन्दा मलाई लाग्यो एकदमै चल्तापुर्जा मान्छे कतै ‘फरेन’तिर गएको होला, फर्केछ भन्ने लाग्यो । तर, उहाँले फर्केको छ भन्या त साहित्य लेखनमा फेरि फक्र्या भन्या पो रैछ । मैले ‘कुमुदिनी काण्ड’को कुरा बुझेँ । उहाँले रत्ना भाउजूलाई छाडेर सुवर्णा भाउजूसँग बस्न थालेको, चोरी काण्डमा पक्डाउ खाएको, रूपरेखामा साबिती बयान लेखेको बुझेँ ।

दाइ खासमा ‘कुमुदिनी काण्ड’मा चाहिँ के भएको रैछ ?

नगेन्द्र शर्मा र शंकर दाइले गरेको बदमासी पो हो क्यार । (लामो हाँसो..) शंकर दाइ पक्डाउ खायो । पछि उहाँले रूपरेखामा चिठी पनि लेखेको छ नि त । उपन्यास लिएर जानु भो शंकर लामिछानेको घरमा ? अम्बर सरले त्यसो भए म पहिला पढ्छु भन्नु भो । उहाँ संगीतकार गीतकार मान्छे, पढ्छु भनेपछि त मलाई पनि कुतकुती पो लाग्यो । अनि मैले पढ्न दिएँ । एकै हप्तामा भन्नुभो, एकदम राम्रो लेखेको रैछ तिम्ले त ।

गुरुले त्यसो भनेपछि एकदमै गज्जब लाग्यो मलाई त । गुरुले त्यसो भनेपछि म गएँ । कायानामी भन्ने गल्ली । पहिला त्यो ब्रिटिस फेसनमा बसेको शंकर दाइ त नेवारी गल्लीमा । आकाश जमिनको फरक । कायापलट भएको रैछ । ‘हलो ओल्डम्यान, हलो ओल्ड म्यान’ भन्दो रैछ दुईजनाको साइनो ।

‘प्रत्येक ठाउँ प्रयेत्क मान्छे’को भूमिका कसरी लेखाउनु भो शंकर लामिछानेलाई ?

शंकर दाइकोमा गइसकेपछि अम्बर सरले भन्नु भो— यहाँ पिटरको उपन्यास रैछ । हो, त्यहीको बारेमा तिमीसँग भेट्न आएको भनेर । पाण्डुलिपि देखाएँ । शंकर दाइले सरसर्ती हेर्नुभो । अनि त्यहाँदेखि उहाँले यस्तो भन्नुभाथ्यो कि ‘अच्छा पिटर भाइ तिमीले लेख्न त लेखेछौ । म यसलाई हेर्छु । उपन्यासमा केही छ भन्ने लाग्यो भने म भूमिका जमेर लेख्दिन्छु । नत्र भने म भूमिका लेख्दिनँ ।

पिटर भाइ डोन्ट माइन्ड ।’ मलाई त एकदम चित्त बुझ्यो । मैले हाफ बोटल भोड्का पनि बोक्या थिएँ । अलिअलि जाडो थियो । सबैजना खाने भन्ने भो । शंकर दाइ भरे आधा पेग खाएर सुत्ने बानी रैछ, नसक्ने । सबैले जँड्याहा भन्छ । तर, होइन । अनि अम्बर सर र मचाहिँ खाएर हिँड्यौं । बाटोमा अम्बर गुरुङचाहिँ भरे फत्तफताउन थाल्नुभो, ‘ए, शंकरले त्यसरी हेलाँ गर्ने ? ’ अनि मैले भनेँ, ‘तपाईंले पो पढ्नु भा’छ र उपन्यास कस्तो छ भनेर थाहा छ । शंकर दाइलाई त थाहा छैन नि त ।’ अनि दाइ त्यसपछि ? पाण्डुलिपि छोड्दियौं । त्यसको पन्ध्र दिनपछि बोलाउनु भो । त्योचाहिँ दोस्रो भेट है ।

मैले शंकर लामिछनेलाई ६ पटक भेटेको कहानी यही हो । ६ पटकमध्ये चारपटक साथीभाइसँग बगालमा भेटेँ ।

अम्बर सर पनि छ । ‘अम्बर ओल्ड म्यान पिटर यस्तो नेपाली लेख्दो र’छ । अब लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, शंकर लामिछानेहरूले नलेखे हुन्छ, त्यस्तो राम्रो लेखेको छ ।’ उहाँले भन्नुभो । सुवर्णा भाउजू आएर मलाई गाली गर्नुभो । तपैंले गर्दा शंकर कत्ति दिनदेखि सुत्नै सक्या छैन । ‘किन र भाउजू ? ’ मैले भनेँ । ‘पिटरले यस्तो लेखेको छ, उस्तो लेखेको छ । मैले किन लेख्न सकिनँ भनेर ..। तपैंले गर्दा धेरै दुख्ख पा’छ शंरकले भन्नु भो । टाउको मसार्दा मसार्दा सुत न शंकर सुत भन्दा पनि निदाउनै सकेन...।’ ‘यहाँ हेर्नु त ओल्ड म्यान पिटरले यस्तो झुर लेखेको छ । यस्तो तिलस्मी भाषामा पनि लेख्ने हो तिम्ले ? ’ भनेर शंकर दाइले पढेर सुनाउने । तलमाथि उचालपछार गर्ने । उहाँ त्यस्तो खालको समालोचक । मलाई त गज्जबै लाग्यो । शंकर दाइले भन्नुभो, ‘तिमीले यसलाई पुनर्लेखन गर । जतिपटक पुनर्लेखन गर्छो त्यति नै पटक म हेर्दिन्छु । आई एम गेम विथ यु भन्नु भो ।

तिमी पाँचपटक पुनर्लेखन गर, म पाँचैपटक हेर्दिन्छु । किनभने यसमा पोटेन्सियल छ । उपन्यासचाहिँ हो तर एक अध्यायमा तिमीले माथिको भाषामा लेख्या छौ भने अर्कोमा तिलस्मी भाषामा लेख्या छौ ।’ के हरेकपटक पुनर्लेखन गर्दै देखाउनुभो उहाँलाई ? मैले पाँचैपटक पुनर्लेखन गरेँ तर पाँचैपटक गइनँ । मेरो राजमार्गमा काम थियो । अनि, उहाँको पनि उथलपुथल । पुनर्लेखन गरेँ, गरेँ । अब यहाँबाट जान सकिँदैन भन्ने भएपछि तेस्रो पल्टमा म एक्लै गएँ । पाण्डुलिपि च्यापेर । दुईजनामात्रै भेट भो ।

भाउजू पनि कताकता हुनुहुन्थ्यो । ‘मैले जति सक्थेँ गरेँ, छैटौंपटक त म गर्न सक्दिनँ । तर, दाइ यसमा जति नै गरे पनि तपैंले सन्देश केही पनि पाउनुहुन्न’, मैले भनेँ । मलाई लाग्यो उपन्यासमा केही पनि छैन । शंकर दाइले भन्नुभो, ‘सन्देश केका लागि पिटर भाइ ? पाठकहरूका लागि ? पाठक त लेखकभन्दा पनि प्रबुद्ध भइसके ।’ उहाँले त्यो कुरा भूमिकामा पनि लेख्नु भा’छ ।

त्यो दिन त्यस्तै पाँचदस मिनेटजति मात्रै कुरा भो । त्यसको पन्ध्र दिनपछि । फोर्थ टाइममा अम्बर सरबाट खबर आयो । ज्ञानेश्वरमा गएको । शनिबारको दिन थियो पानी सिमसिम परिराखेको थियो । म घरकै लुगामा थिएँ । शंकर दाइ जहिले पनि टाइ सुटमा चिटिक्क पर्ने । उहाँले भन्नुभो, ‘ल पिटर मैले भूमिका लेखिसकेको छु । उपन्यास ठीक छ, त्यही भएर मैले भूमिका लेखेको ।’ उहाँले चट्ट पट्याएको भूमिका निकालेर ‘ल अम्बर ओल्ड म्यान सुन’ भनेर सुनाउनुभो । पाण्डुलिपिमा रातो मसी केही पनि लगाएको थिएन । भूमिका मलाई दिनुभो ।

उहाँले त्यसबापत पारि श्रमिक मागेको भन्ने पनि हो र ?

हो, त्यसपछि त पैसा ल्याऊ भन्नुभो । (हाँसो) यसो खल्तीमा हेरेको रातो नोट निक्ल्यो । त्यो रातो नोट दिएको मैले । उहाँले त्यो त एक करोडको नोटजस्तो गरेर पट्याएर खल्तीमा हाल्नुभो ।

फेरि शंकर लामिछानेसँग कहिले भेट भो हजुरको ?

म कमलपोखरीको डेरामा उपन्यासकै कागजहरू मिलाउँदै थिएँ । बेलुका ६ बजेतिर ढोका टक्टक् गर्‍यो । यसो हेरेको त शंकर दाइ, तुलसीनाथ ढुंगेल, उत्तम नेपाली । अब के गर्ने त भनेर ‘ड्रिंक’को व्यवस्था भो । शंकर दाइ आधा पेगमै जिब्रो निकालेर र्‍याल काढ्ने । कुरो के रैछ त भने, उत्तम नेपाली र तुलसीनाथ ढुंगेलले त्यो भूमिका भएन भनेर भन्नुभो । त्यसमा कुरो थप्नेचाहिँ भूपि शेरचन र भीम दर्शन रोका रैछ ।

शंकर दाइले भन्नुभो, ‘मेरो त भूमिका एकदमै राम्रो छ नि । पिटर भाइ निकाल त म फेरि पढेर सुनाउँछु’ । पढेर सुनाउनु पनि भो । तुलसीनाथ ढुंगेलले भन्नुभो, ‘भएन शंकर, भएन । उपन्यासअनुसारको तिम्रो भूमिकै भएन ।’ शंकर दाइले भन्नुभो, ‘तिम्रो उपन्यास तयार भइसकेको छ । तिमी राष्ट्रिय प्रज्ञाप्रतिष्ठान गईकन यो पाण्डुलिपि बुझाऊ । ‘पन्ध्र दिन त्यहाँ राख्नु, सोह्र दिनको दिन काम भा’छैन भने लिएर आउनू ।’ उनीहरूले छापे भने यो राम्रो हुन्छ । पाण्डुलिपि लिएर गएँ । भाइस चान्सलर सूर्यविक्रम ज्ञवालीलाई भेटेँ । उहाँले भन्नुभो, ‘यहाँ अलिकति ‘ग्राइन्डिङ प्रोसेस’ छ है बाबु । मैले हेर्ने होइन, यो

बाङ्देलजीलाई देखाउनू ।’ उत्तापट्टि बाङ्देलजीलाई टक्टक् गरेँ । उहाँले त ‘आजकाल त यो ‘योङ’ ग्रुप ‘ट्रास’ लेख्ने गरेको छ’ पो भन्नु भो बा ! ‘ट्रास’ वर्ड तीनचारपटक दोहोर्‍याउनु भो । मैले भनेँ, ‘सर यहाँ मूल्यांकन समिति पनि छ रे नि त, मूल्यांकन गरेर पास गर्छ रे त ।’ उहाँले त्यसका लागि सत्यमोहन जोशीलाई देखाउनू’ भन्नु भो । उहाँले फेरि पनि ‘ट्रास’ लेख्ने ‘याँ.. उँ’ भन्नुभो । मेरो पालो बम झारेँ, ‘यसको भूमिकाचाहिँ शंकर लामिछाने दाइले लेख्नु भा’छ ।’

त्यसपछि के भो दाइ ?

त्यसपछि, ‘ए ! हो ? ’ अलिकति बदलिनु भो । उहाँको सातोपुत्लो गयो । र भन्नु भो कि ‘सदस्यसचिव सत्यमोहन जोशीजीलाई देखाउनु ।’ गएँ । दर्ता चलानी गरेँ । त्यसपछि १५ दिन बित्यो । सोह्रौं दिनमा गएँ । तीन घन्टा कुरेँ । सत्यमोहनजी कताबाट हो, आउनुभयो । मैले भनेँ, ‘पाण्डुलिपि लिन आ’को ।’ घर्रा खोलेर अटसमसट पारेर राखेको ।

अरूको पनि होला ...। कच्याककुचुक परेको मेरो फाइल निकाल्नुभो । ‘खोइ, एकदुई दिन राख्नुभए हुन्थ्यो ।’ मैले भनेँ, ‘होइन हुँदैन ।’ शंकर दाइले भनेको कुरो मान्नुपर्‍यो नि । सोह्रौं दिनमा लिएर आएँ । त्यसको भोलिपल्ट होला, शंकर दाइ शंकर होटेलमा काम गर्नुहुन्थ्यो । गएँ । अनि, उहाँलाई भेटेर भनेँ, ‘दाइ अब प्रज्ञाप्रतिष्ठानले त केही पनि नगरेको रैछ । मैले पाण्डुलिपि लिएर आएँ ।’ उहाँले बडो दुःख मान्नुभो, ‘त्यति पनि गर्दिएन है । उनीहरूले गरेको भए कस्तो राम्रो हुन्थ्यो ।’

त्यसपछि हामी यता केशर लाइब्रेरीसम्म कुरा गर्दैगर्दै आयौं । म कमलपोखरीतिर लागेँ दरबारमार्ग भएर । यो नै छैटौं भेट, अन्तिम भेट थियो । त्यसपछि उहाँलाई ‘मेनेन्जाइटिज’ भयो । ‘आईसीयू’मा लगेको लग्यै बित्नुभो । अर्को भूमिका लेखिएन । त्यही भूमिका छापियो । मैले शंकर लामिछानेलाई ६ पटक भेटेको कहानी यही नै हो । ६ पटकमध्ये चारपटक साथीभाइसँग बगालमा भेटेँ । दुईपटकमात्रै एक्लै भेटेँ ।