नेवारी कला जोगाउँदै तामाङ

भक्तपुरः नेवार समुदायमा प्रचलित विभिन्न नाचमा प्रयोग हुने देवदेवी तथा देवगणको मुकुन्डो अहिले संकटमा छ । ती मुकुन्डो बनाउने पेसाले स्थायित्व नपाउँदा मुकुन्डो बनाउने सीप नै हराउँदै जान थालेको छ । भक्तपुरका चित्रकार एवं प्रजापति जातिको पुख्र्यौली पेसा भएकाले तीन दशक अघिसम्म यो पेसा जीवन्त थियो ।

तर, धेरैजसो मौलिक नाचसमेत लुप्त भएपछि चित्रकार तथा प्रजापति थरीहरू कामविहीन भए । केही चित्रकार र प्रजापतिहरूले पर्यटकलाई लक्षित गरेर आफ्नो पुख्र्यौली पेसालाई निरन्तरता दिन नखोजेका पनि होइनन् तर विविध कारणले पर्यटनसँग जोडिन नसकेपछि चित्रकार तथा प्रजापतिहरू निराश भए । यसले गर्दा उनीहरू परम्परागत एवं पुख्र्याैली पेसाबाट विस्थापित भए ।

आफ्ना बाबु पुस्तैनी मुकुन्डो बनाउने कला एवं पेसामा नटिकेपछि छोरानातिले यसतर्फ फर्केर पनि हेरेनन् । यसले गर्दा यो कला एवं पेसा अहिले लोप हुँदै गएको हो । सीप एवं कला भएका चित्रकार एवं प्रजापतिहरूले समेत क्रमशः हात झिक्दै आएकाले यो सीप उनीहरूसँगै मरेर जाने सम्भावना बढिरहेको छ । यहीँ लोपोन्मुख नेवारी कलामा एक गैरनेवार कलाकार भने सफल भइरहेका छन् । मध्यपुर थिमि-८, बहाखा बजारनिवासी सोम तामाङले नेवारी मुकुन्डो कलालाई बजार प्रवद्र्धन गरिरहेका छन् ।

नेवार गुरु

मध्यपुर थिमिका कान्छा चित्रकारसँग माटोको मुकुन्डो बनाउने कला एवं सीप सिकेका तामाङ २५ वर्षदेखि यही पेसामा निरन्तर लागिरहेका छन् । उनले कान्छा चित्रकारसँग सीपमात्रै सिकेनन्, सँगसँगै सात वर्ष काम पनि गरे । सात वर्षको सहकार्यले उनलाई मुकुन्डो बनाउने सीप, कलासँगै त्यसमा प्रयोग हुने माटो र रंगबारे प्रशस्त जानकारी दियो । ‘गुरु कान्छा चित्रकारबाटै मैले नेवारी मुकुन्डो बनाउने कला संस्कृति, सीप, रङ भर्ने तथा माटो छान्ने सबै विद्या प्राप्त गरेँ', आफ्ना गुरुप्रति आदर व्यक्त गर्दै तामाङ भन्छन्, ‘ठिमीस्थित सिद्धिकाली माविमा ४÷५ कक्षा पढ्दा नै म कान्छा चित्रकारले मुकुन्डो बनाएको हेर्न आउँथेँ । मुकुन्डो बनाउने कलामा सानैदेखि रुचि थियो ।'

माझ्यो तालिमले

कान्छा चित्रकारबाट तालिम लिएर परम्परागत मुकुन्डो बनाउन पोख्त भइसकेका तामाङले २०५७ सालतिर काठमाडौंमा आधुनिक डिजाइन र रङको प्रयोग गर्नेबारे विशेष तालिम लिए । उक्त तालिमले समयानुसार आफ्नो कला माझिएको उनको अनुभव छ । उक्त तालिमलगत्तै नगरकोटमा ‘मध्यपुर मास्क मेकिङ' पसल खोले । नगरकोटमा मुकुन्डोसम्बन्धी पसल उनकै पहिलो थियो ।

नगरकोटको चिसो हावापानीले उनलाई काम गर्न दिएन । सधैंजसो चिसो हुने भएकाले मुकुन्डो सुकाउन गाह्रो भएपछि उनले मध्यपुरको बहाखा बजारमा पसल सारे । त्यही पसल अहिलेसम्म निरन्तर चलाइरहेका छन् उनी । उनको पसल अहिले आधुनिक मुकुन्डो लिनेहरूको गन्तव्य नै बन्दै आएको छ । काठमाडौं उपत्यकाका मात्रै होइन, उपत्यका बाहिरका ग्राहकसमेत उनीकहाँ मुकुन्डो लिन आउने गरेको तामाङ बताउँछन् ।

पुख्र्यौली पेसा गर्ने चित्रकार र प्रजापतिहरूले क्रमशः यो कला छाड्दै गए पनि तामाङ भने यसमै रम्दै आएका छन् । मुकुन्डो कलामा आधुनिकता थपेपछि यसैले नाम र दाम दिएको उनको बुझाइ छ । ‘मुकुन्डो बनाउने पेसालाई आधुनिकीकरण नगरेको भए म पनि विस्थापित हुनुपर्ने थियो', ४१ वर्षीय तामाङ भन्छन्, ‘संकट आए पनि पनि निराश भइनँ । यसलाई टिकाउनमै लागेँ, अन्ततः म सफल भएँ ।' उनले परम्परागत नाचमा मात्रै सीमित मुकुन्डोलाई विभिन्न आकारप्रकार दिएर आधुनिकता दिए । फलस्वरूप मुकुन्डोहरू उपहार दिन, घर तथा पसल सजाउन प्रयोग हुन थाले । मुकुन्डो केवल नाचमा लगाउने सौन्दर्य सामग्रीमात्र रहेन, घरसज्जा र उपहारको वस्तु पनि बन्यो ।

फैलँदो लोकप्रियता

तामाङको व्यवसाय अहिले काठमाडौंभर लोकप्रिय छ । क्युरियो पसलेदेखि अन्य पर्यटन व्यवसायीले समेत उनीसँगबाट थोक तथा खुद्रा रूपमा उनले बनाएका मुकुन्डो लैजाने गरेका छन् । यसैले उनको मुकुन्डो कलाले थप बजार पाइरहेछ । ‘आजभोलि उपहार दिन तथा कोठा र कार्यालय सजाउन मुकुन्डो लिन आउनेको भीड बढेको छ', प्रफुल्ल हुँदै तामाङ भन्छन्, ‘मेरा ९० प्रतिशतभन्दा बढी ग्राहक नेपाली नै हुन् । विदेशी त फाट्टफुट्टमात्रै हुन् ।'

अमेरिका र युरोपसम्म

उनको उत्पादन केवल नेपाली बजारमा सीमित छैन । अमेरिका र युरोपसम्म पुग्दै आएको छ । वर्षमा तीनपटक संयुक्त राज्य अमेरिका र युरोपका फ्रान्स र स्पेनमा नेपाली मौलिक कलायुक्त मुकुन्डो निर्यात गरिरहेको उनले सगर्व सुनाए । तैपनि मागअनुसार मुकुन्डो उत्पादन गर्न नसकिएको उनले दुःखेसो पोखे । उनको पसलमा काम गर्ने चारजना कलाकार छन् । तर, दक्ष कलाकार अभाव रहेको उनी बताउँछन् ।
‘कम लगानीमै यस पेसाबाट आकर्षक कमाइ भइरहेको छ तर यस पेसामा दक्ष कलाकार छैनन्', नेवारी भाषामा समेत पोख्त उनी थप्छन्, ‘अहिले आधुनिक मुकुन्डोको माग बजारमा बढिरहेको छ । कलाकारको अभावले माग धान्न धौधौ भइरहेको छ ।'

कलाकारको माग पूरा गर्न उनी आफैंले तालिम पनि दिँदै आएका छन् । प्रायःजसो विद्यालयले नै आयोजना गर्ने तालिमहरूमा प्रशिक्षण दिँदै आएका तामाङ अहिले भक्तपुर हस्तकला संघमार्फत तालिम दिने प्रक्रियामा छन् । युवालाई स्वरोजगार बनाउन यस्तो तालिम उपयुक्त हुने उनको धारणा छ ।

यसरी मुकुन्डोको प्रवद्र्वन

तामाङको विचारमा मुकुन्डो पेसामात्र नभई नेपाली कला-संस्कृतिको अमूल्य निधि पनि हो । त्यसैले यसको संरक्षण र प्रवद्र्धन आवश्यक छ । यो नेपाली मौलिक हस्तकलाको बेजोड नमुना भएकाले यसको प्रयोग बढाउन सरकारले नीति नै ल्याउनुपर्ने उनी सुझाउँछन् । ‘हामीकहाँ विदेशी सामान उपहार र मायाको चिनो दिने प्रवृत्ति बढेको छ', सोम भन्छन्, ‘सरकारले नीति नै बनाएर नेपाली वस्तुमात्रै उपहार र मायाको चिनो दिने व्यवस्था गरे हराउँदै गएका हस्तकला र सीपले जीवन्तता पाउनेछन् ।'

उनले यस कलाबारे विद्यालय तहमै अध्ययन अध्यापनको व्यवस्था गर्नुपर्नेमा समेत जोड दिए । तामाङका अनुसार प्रविधिको विकाससँगै यो पेसा सहज पनि बनिरहेछ । पहिला आवश्यक रङ आफैंले तयार गर्नुपथ्र्यो अहिले बजारमा खोजेजस्तो तयारी रङ पाइन्छन् । त्यस्तै माटो मुछ्ने मेसिन आएको छ । मुकुन्डो बनाउनुअघि चाहिने साँचो बनाउने प्लास्टर पेरिस सहजै पाइन्छ ।

पुस्तैनी पेसा गर्दै आएको समुदायले आफ्ना छोरानातिमा यो पेसासम्बन्धी सीप र कला हस्तान्तरण नगर्दा यो पेसा संकटमा परेको उनको बुझाइ छ । नेवारी कलाबाट नै दैनिक जीविका चलाइरहेका तामाङले यही पेसाबाटै जेठो छोरालाई इन्जिनियरिङ र कान्छो छोरालाई माध्यमिक तह पढाइरहेका छन् ।