घरजस्तै विद्यालय

भनिन्छ, पाठशाला विद्यार्थीको दोस्रो घर हो । यहाँ कखगघ र एबीसीडी मात्रै नभई जीवनमा उपयोगी हुने संस्कार र मूल्य मान्यताको पनि ज्ञान दिइन्छ । कुनै पनि बालबालिकालाई जब विद्यालयमा भर्ना गरिन्छ, उसले आफ्ना गुरु तथा गुरुआमालाई पहिलो भेटमै गुड मर्निङ वा नमस्कार भनेर अभिवादन गर्नुपर्ने रहेछ भनेर सिक्छ । कतिपय बालबालिकाले आफ्ना साथीभाइले गरेकै देखेर पनि सिक्ने गर्छन् त कतिपयलाई गुरु तथा गुरुआमाले नै सिकाउँछन् । दिनदिनै यिनै कुरा सिकाउँदा उसले पहिलो भेटमा गर्नुपर्ने अभिवादनदेखि धन्यवाद, स्वागतम् लगायतका शब्दहरू कति बेला प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने बारेमा पनि विस्तारै सिक्दै जान्छ ।

करिब दुईदेखि ६ वर्षको उमेरमा नै बालबालिकाको अधिकतम बौद्धिक विकास हुने वैज्ञानिक अध्ययनले पनि पुष्टि गरिसकेको छ । हिजोआज अभिभावकको व्यस्तताले गर्दा कतिपय बालबालिकालाई दुई वर्ष पनि पूरा नभई विद्यालयमा भर्ना गरिदिने प्रचलन पनि बढेको पाइन्छ । यस्तो अवस्थामा विद्यार्थीलाई किताबको भारी बोकाएर विद्यालयप्रति नै वितृष्णा जगाउनु व्यवहारिक नहुने मध्यबानेश्वरस्थित मन्टेसरी किड्स वल्र्डकी प्रिन्सिपल सबनम् सुब्बाको भनाइ छ ।

पूर्वप्राथमिक तहको अध्यापन हुने उक्त मन्टेसरीमा विद्यार्थीलाई कुनै पनि किताब किन्न लगाइन्न । उनीहरूले एउटै कपीमा वर्षभरिको अध्ययन सकाउँछन् । विद्यार्थीलाई कुनै पनि विषयको ज्ञान दिन सम्बन्धित ठाउँमै लगेर त्यसको बारेमा सम्पूर्ण व्यवहारिक ज्ञान दिइन्छ । विज्ञान विषयअन्तर्गत कुनै एउटा बिरुवाको बारेमा पढाउनुपरे विद्यार्थीलाई वनस्पति उद्यानमै लगेर उनीहरूलाई बिरुवा देखाई त्यसको सम्पूर्ण जानकारी दिने गरिन्छ । यो उमेरका विद्यार्थीलाई किताब पढेर ज्ञान लिनेभन्दा पनि किताब कसरी पढ्नुपर्छ, मेरो हातले कसरी लेख्नुपर्छ भनेर सिकाउनुपर्ने उनी बताउँछिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘यो उनीहरूको दोस्रो घर हो । यहाँ बच्चालाई सिकाउँछौं र हामीले पनि उनीहरूबाट सिक्छौं ।' त्यसैले विद्यार्थीलाई खेल्दै सिकाउने गरिन्छ । सकेसम्म विद्यार्थीलाई घरायसी वातावरण दिनु विद्यालयको उद्देश्य रहेको सुब्बा बताउँछिन् । विद्यार्थीले कहिले पनि विद्यालय र पढाइलाई बोझ मान्नु हुँदैन भन्ने उनको मान्यता छ । त्यसैले त विद्यालयमा विद्यार्थीलाई किताब हेर्न मात्रै होइन, संसार हेर्न सिकाइने उनको भनाइ छ ।

विद्यार्थीलाई विशेष गरी शारीरिक, मानसिक, भाषिक, बौद्धिक र समाजीकरण लगायतका विषयमा केन्द्रित गर्ने गरिएको छ । विद्यालयमा कुनै नयाँ पाहुना आए उसलाई सम्पूर्ण विद्यार्थीसँग भेट गराइन्छ । उनीहरूलाई आफ्नो परिचय आफैं दिन लगाइन्छ । कक्षाकोठामा पनि विद्यार्थीलाई आफ्नो सामान अर्को साथीलाई पनि बाँडेर प्रयोग गर्न सिकाइन्छ । ‘नयाँ साथी बनाउने दिन' तोकेर विद्यार्थीलाई कुनै अर्को विद्यालयमा लगेर नयाँ साथी बनाउने र आ—आफ्नो प्रतिभा प्रस्तुत गर्न पनि लगाइन्छ । यति मात्रै नभई विद्यालय नजिकैको छरछिमेकमा लगेर पनि बच्चालाई घुलमिल हुन सिकाइन्छ ।

यसले उनीहरूमा संस्कारमात्रै नभई समाजीकरणको भावना पनि जगाउने सुब्बाको भनाइ छ । हिजोआज प्रविधिले गर्दा विद्यार्थी घरमा पुगेर कम्प्युटर, फोन, टेलिभिजनमा मात्रै व्यस्त हुने हुनाले यसमा अभिभावकले पनि चासो दिनुपर्ने उनी बताउँछिन् । कति बेला हेर्नुहुन्छ कति बेला हुँदैन भनेर बानी लगाउने सके भोलिका दिनमा उनीहरूमा आउने एक्लोपना र तनाव आदिबाट बचाउन सकिने उनको धारणा छ ।

विद्यार्थीलाई संस्कार सिकाउने कुरामा विद्यालय जत्तिकै हात अभिभावकको पनि हुने स्विकार्छिन्, सञ्चारकर्मी भारती बस्याल । सेन्ट मेरिज हाई स्कुलमा कक्षा ४ मा पढ्ने उनकी छोरी समृृद्धि बस्यालको केही जिद्दी स्वभाव भए पनि यसो गर्नु हुँदैन भनेर सम्झाए मानिहाल्ने गर्छिन् । श्रोतामाझ एउटा गीत समेत ल्याइसकेकी समृद्धि घरमा नयाँ पाहुना आउँदा उनीहरूलाई अभिवादन गर्नेदेखि बोलीचाली र कसैले गीत गाएर सुनाइदेऊ न भने पनि नाइँ भन्दिनन्।

सामान्य शिष्टाचारका बारेमा आफ्ना छोराछोरीलाई सिकाउने कर्तव्य अभिभावकको पनि भएको भारतीको भनाइ छ । त्यसमा पनि आमाले आफ्ना छोराछोरीसँग बढी समय बिताउने भएकाले सानैदेखि उनीहरूलाई संस्कार र संस्कृतिका बारेमा ज्ञान आमाले दिनुपर्ने उनी बताउँछिन् । हाम्रो धर्मले समेत जोड्न र अनुशासित हुन सिकाएकाले यसका बारेमा पनि आफ्ना सन्तानलाई बताउँदै उनीहरूलाई नेपालको एउटा सुसंस्कृत र सक्षम नागरिक बनाउनुपर्ने उनको धारणा छ । उनी भन्छिन्, ‘गाउँघरतिर त सानैदेखि बालबालिकाले शिष्टाचार सिकिसकेका हुन्छन्, तर काठमाडौंमा अभिभावकको व्यस्तता र उनीहरू कस्तो परिवेशबाट आएका हुन्, त्यसको प्रभाव सन्तानमा पर्ने गर्छ ।'

गाउँघरमा ठूल ठूला चौर र प्रशस्तै मात्रामा खुला ठाउँ हुने भएकाले बालबालिकाले निष्फिक्री रूपमा खेल्न कुद्न पाउँछन् । यसले उनीहरूको शरीर र दिमागलाई समेत फुर्तिलो बनाउँछ तर शहरमा मुस्किलले चार आना, ६ आना जोडेर घर बनाउनुपर्ने बाध्यताले गर्दा बालबालिकाले खेल्ने ठाउँ पाउँदैनन् । त्यसमा पनि अभिभावक व्यस्त हुने हुनाले छोराछोरीलाई बन्द कोठामा कम्प्युटर, टेलिभिजन, मोबाइल आदिमै रमाउन दिइन्छ ।

त्यसैले यस्तो प्रवृत्ति छाडेर अभिभावकले पनि आफ्ना सन्तानलाई समय दिएर उनीहरूलाई सकेसम्म बाहिरी खेलकुद र साथीहरूसँग घुलमिल हुने वातावरण मिलाइदिनुपर्ने कान्जिरोवा स्कुलका निर्देशक कपिलदेव रेग्मी बताउँछन् । यसो गर्दा बालबालिकाले अहिलेको परिवेशअनुसारको परिवर्तित मूल्यमान्यता र संस्कार पनि अपनाउँदै लैजान सक्ने उनको भनाइ छ ।

अझै पनि केही राम्रा विद्यालयहरूले विद्यार्थीलाई नैतिक शिक्षा र जीवनोपयोगी मूल्य मान्यताको ज्ञान कुनै न कुनै रूपमा दिने गरेको उनी बताउँछन् । पहिलेको जस्तो नैतिक शिक्षाको विषय नै पाठ्यक्रममा राख्नुपर्छ भन्ने अनिवार्य नभए पनि विद्यार्थीलाई व्यवहारिक तरिकामा सुसंस्कृत गराउने गरिएको छ । कान्जिरोवाकै कुरा गर्दा विद्यालयमा विभिन्न दिवसका साथै ‘ग्रान्डप्यारेन्ट्स डे' भनेर पनि मनाउने गरिन्छ ।

विद्यालयले त हाम्रा हजुरबुबा हजुरआमालाई यति महत्व दिएर बोलाएको छ भने हामीले पनि उनीहरूलाई माया, प्रेम र आदर गर्नुपर्छ भन्ने भावना बालबालिकामा जगाउने उनको दाबी छ । हिजोआज आफ्ना छोराछोरीसँग अभिभावकको भेटघाट र संवाद नै कम हुने भएकाले पनि बालबालिका एक्लिँदै गएर प्रविधिकै साथ प्यारो मान्न थालेका उनको भनाइ छ । त्यसैले यस्तो समस्याको समाधान विद्यालय मात्रै नभई विद्यालय र अभिभावक दुवै मिलेर एउटा सुसंस्कृत र सभ्य नागरिक तयार पार्ने अभियानमा जुट्नुपर्ने उनी बताउँछन् ।