आत्मबलले फक्रेको जीवन
'धेरैले भन्ने गर्छन् बिचरा ! मलाई कहिल्यै लाग्दैन म उनीहरूले सोचेजस्तो बिचरा र बराको पात्र हुँ भनेर तर देख्नेहरू त्यही भन्छन् ।' हँसिलो अनुहार र आत्मविश्वासी शब्दहरूका साथ मुस्कुराउँदै उनले भनिन्, 'अपांगता भएकालाई क्षणिक माया र सहानुभूति राख्नेहरूले निकै कमजोर बनाइदिइरहेका हुन्छन् । अपांगता भएकालाई हेय र उपेक्षाले जसरी बञ्चित गरिन्छ । अधिक माया र सहानुभूतिले बन्धक बनाइराख्छ, यी दुवै कुराले अवसरबाट बञ्चित गराइदिन्छ र वृत्ति विकासको कदम रोकिदिन्छ ।'
उनको बुझाइमा जीवन सबैका लागि सोचेजस्तो नहुन सक्छ । तर त्यही जीवनभित्रको सौन्दर्यलाई पत्रपत्र केलाउन सके सुगन्धित हुन्छ । उनको जीवनप्रतिको दृष्टिकोण यही नै हो । नवलपरासीको मुकुन्दपुर गाविस ९ मा बुवा तुलसीराम पौडेल र आमा कलावती पौडेलकी आठ छोरी र दुई छोरामध्ये जमुना पौडेल छैटौं सन्तानका रूपमा २०३४ साल वैशाख २५ गते जन्मिएकी हुन् । चार वर्षको उमेरमा पोलियोका कारणले अपांगता हुन पुगेकी पौडेले जीवनलाई साँघुरो परिभाषाभित्र राख्न चाहन्नन् । पोलियो हुनु अगाडिका स्मृतिमा नाचेका प्रतिविम्बहरू देखिन्छन् । 'सपना हो या विपना, सम्झन पनि निकै गाह्रो, स्मरण गर्न खोज्दा पनि हराइदिन्छन् सम्झनाहरू ।'
फरक परिचयको हुर्काइलाई सम्झँदै पौडेल भन्छिन्, 'पहिलोपल्ट स्कुल जाने रहर जागेर आयो, आमाबाबालाई भनेँ । उहाँहरूले रोक्नु भयो । यसलाई मैले स्वाभाविक ठाने किनकि सांग विद्यार्थीबीच म चारहात खुट्टाले घिस्रिँदै जाँदा उहाँहरूलाई निको लाग्दैनथ्यो । कुनै बच्चाहरूले केही भन्लान्, गाह्रो होला भन्ने उहाँ सोच्नुहुन्थ्यो । यो अधिक मायाका कारणले हो, मप्रति हेलाँ र विभेद गरेर होइन । फेरि घरमा १० सन्तान थियौं । मलाई स्याहार गर्ने मान्छेको कमी हुँदैनथ्यो । त्यसैले पनि मायाबाट बञ्चित भइनँ।'
तर उनको पढाइप्रतिको अधिक चाहना देखेर बुबाआमाले घरनजिकै नारायणी प्राविमा कक्षा १ मा भर्ना गरिदिनुभयो । चार हात खुट्टा टेकेर उनले कक्षा ५ सम्म उत्तीर्ण गरिन् । यो अवधिमा उनलाई प्रत्यक्ष कोही कसैले हेयको दृष्टिले हेरेको महसुस भएन । अरूले के भन्लान् भनेर चित्त दुखाउने कुरामा ध्यान नदिएकाले पनि होला उनले चिन्तित भएर समय बिताएको सम्झनामा छैन ।
बैसाखीले नयाँ ऊर्जा
'म नौ वर्षको भएपछि काठमाडौंको खगेन्द्र नवजीवन केन्द्र जोरपाटीमा उपचारका लागि परिवारसित गएँ । तर उमेर नपुगेकाले शल्यक्रिया हुन सकेन । एक वर्षपछि मात्रै मेरो शल्यक्रिया भयो । आहा ! जीवनले अर्को रूप लियो । म बैसाखीको सहारामा हिँड्न सक्ने भएँ । एउटा कष्टकर जीवनको अध्यायबाट मुक्ति मिलेको अनुभुति गरेँ । डा. अशोककुमार बाँस्कोटा जीवनमा भुल्न नसक्ने नाम बनेर मनमस्तिष्कमा बस्नु भएको छ ।
यस बीचमा पढाइलाई निरन्तरता दिन सकिनँ । तीन वर्ष ग्याप भयो । फिजियोथेरापी गराइराख्नुपर्ने र नियमित चेकजाँच गर्नुपर्ने भएकाले पढाइ रोकियो । १३ वर्ष पुगेपछि पढ्ने रहर फेरि जागेर आयो । घरदेखि अलि टाढा आफन्त पर्नेको घरमा बसेर निमावि तहको पढाइलाई निरन्तरता दिन थालेँ । केही फरक अनुभव भयो । घरमा बुबाआमा, दिदीबहिनी र दाजुभाइको अगाध मायामा पुल्पुलिएकी म घरबाहिर हुँदा यसको अभाव भयो । केही कुराहरू सुन्दा नमज्जा लाग्थ्यो । तर पुनः सोच्थे 'यो मेरो लागि हो मैले केही गर्न सक्नुपर्छ, सक्ने कुरामा सहारा खोज्नु हुँदैन' मनलाई सकारात्मक तरिकाले बुझाउने प्रयास गरेँ । यसरी नै कठिनाइभित्रको वास्तविकतामा खुसीका रंगहरू खोज्दै मैले कक्षा ८ पास गरेँ ।त्यसपछि अगाडि पढाइलाई बढाउन सकिन किनकि स्कुल धेरै टाढा थियो ।
आत्मनिर्भर हुने प्रयास
उपचारकै सिलसिलामा भेट भएकी साथी सीता केसी (जो शारीरिक अपांग हुनुहुन्छ) सँगको भेट एउटा महत्वपूर्ण क्षण बन्यो । २०५७ सालमा सीताजीलाई भेट्न पोखरा आउँदा पोखराको हरियोखर्क अस्पतालमा अपांगता भएकाहरूले सीपमूलक तालिम सिकेर आत्मनिर्भर भएको देखेँ । मलाई पनि आँट आयो । म फर्म भरेर घर फर्किएँ । एक महिनामै नाम निस्कियो । हातेमेसिनबाट सिलाइकटाइ तालिम सिकेपछि अब केही गर्न सक्छु भन्ने आँट आयो । साथी सीता र म भएर टेलरिङ सुरु गर्यौ । केही समय राम्रो चल्यो तर राजदरबार हत्या काण्डपछि व्यवसाय राम्रो चलेन, कारण थाहा भएन ।
जीवन आँसु बगाएर होइन आत्मविश्वास जगाएर बाँच्नुपर्छ । संघर्षभित्रका खुसीलाई पत्रपत्र केलाएर मुस्कुराउन सके जिन्दगी सुगन्धित फूलजस्तै मगमगाउँछ ।
आर्थिक अभावका दिनहरू सुरु हुन थाले । यो बीचमा सीताजीको बिहे भयो । म एक्लै बस्न थालेँ । आर्थिक अभावलाई टार्न जीविकोपार्जनका लागि बजारबाट काँचो कपडा लगेर ढाकाको सल, पेटीकोट बनाएर आयस्रोत जुटाउँदै जीवन चलाउन थालेँ । केही समयपछि हरियोखर्कमा दुई वर्ष भोलेन्टियर र चार वर्ष जागिरेको रूपमा काम गर्ने अवसरले जीवनलाई केही सहज बनायो । धेरै परोपकारी मनहरूको साथ रह्यो यो बीचमा । केही सम्झनै पर्ने नामहरूमा डण्डुप छिरिङ, सीता केसी, खावामोतो हुन् । जीवनमा धेरै उतारचढाव आए, दुःख पीडा र चुनौतीका हरेक पहाडहरू छिचोल्दै यात्रा जारी रह्यो । बाँच्ने आधारहरू बन्दै गएँ । आत्मनिर्भरताले आत्मविश्वासलाई जगाउँदै लग्यो र आजको जिन्दगी सार्थक भएको ठानेकी छु ।
जीवनसाथीको साथले यात्रा फराकिलो
एउटा गोरेटोमा विविध अड्चन छिचोल्दै बढेका पाइलामा जब हरेराम तिमिल्सिनाको आगमन भयो । जीवनमा बहार आयो । यो समाजमा जहाँ महिलालाई गमलाको फूलको रूपमा हेरिन्छ । एउटा उपभोग्य वस्तुको नजरले हेरिन्छ । पाउदेखि शिरसम्मको पूर्णता खोजिन्छ । त्यही समाजका एक भिन्न पात्र हरेराम तिमिल्सिना । उहाँभित्रको सकारात्मक सोचले फेरि थप प्रकाशमय बनाइदियो जीवन । मनको कुनै कुनामा रहेको निराशालाई जरैदेखि उखेलिदियो । साँच्चै नामजस्तै सच्चा मनका धनी प्रेमका पुजारी इन्जिनियर हरेराम आवरणको पूर्णतामा भन्दा मनमस्तिष्क र भावनाभित्रको पूर्णताबाट रमाउने पात्र भएको बुझेपछि म र हरेरामबीचको वैवाहिक यात्रा सुरु भयो ।
जमुनाको वैवाहिक जीवनपछि घरपरिवारबाट केही विरोध पनि भयो । तर जमुनाले त्यसलाई स्वाभाविक रूपमा लिइन् । एउटी बुहारी घरमा आउँदा घरधन्दामा सहयोग गर्ने होस् भन्ने चाहना राख्दै उठेका आवाजलाई उनले स्वाभाविक ठानिन् । समय बित्दै गयो, परिस्थिति सहज बन्दै गयो । अहिले उनका सासूससुराको सोचमा परिवर्तन आइसकेको छ । माया, ममता थपिँदै गएको छ । पोखराको पश्चिमाञ्चल इन्जिनियरिङ कलेजमा स्नातक तहमा सिभिल इन्जिनियरिङ अध्यापन गराउँदै आएका हरेरामसँगको वैवाहिक जीवनको चौथो वर्ष एकअर्काप्रतिको माया र सम्मानले उनीहरूको दाम्पत्य जीवन रोमाञ्चित बनाइरहेको छ । कलेजभित्रको क्वाटरमा जमुना र हरेरामको सुन्दर जोडीलाई भेट्न सकिन्छ ।
सामाजिक दायित्वबोध
'जीवन हरेक मान्छेले जिएकै हुन्छ । तर फरक त्यति हो, जो अरूका लागि केही गर्न प्रयासरत गर्नेहरू थप खुसी भएर जिउन सक्छन्', जमुनाले जबजब अपांगताको मर्मलाई स्पर्श गरिन् उनले सामाजिक दायित्वबोध गर्न थालिन् । सामाजिक संघसंस्थामा क्रियाशील हुन थालिन् । स्वावलम्बन जीवन पद्धति, सिर्जनशील अपांग संघको आबद्धताले पनि थप केही कुरा सिक्ने, बुझ्ने अवसर दियो । अरू अपांगता भएकाहरूको कष्टकर दैनिकीको बारेमा सोच्न थालिन् । बैसाखी नपाएका र अरूको सहारामा आफ्नो कर्मलाई बोझिलो ठानेकाहरूको दैनिकीमा परिवर्तन ल्याउन उनले विभिन्न निकायको सहयोग र समन्वयमा सचेतनामूलक कार्यक्रम गर्न थालिन् ।
देउसीभैलोमार्फत सामाजिक जागरण फैलाउन सक्रिय भइन् र छन् । पित्तृसत्तात्मक समाज जहाँ महिलाको क्षमता दक्षतालाई अझै पनि सहर्ष स्वीकार्न गाह्रो हुन्छ यस्तो अवस्थामा अपांगता भएका महिलाको अवस्था झन् कस्तो होला ? उनको नेतृत्वमा २०७२ साल माघ महिनामा नेपाल अपांग महिला संघ कास्कीको स्थापना भयो । अपांगता भएका महिला र पढ्न, लेख्नबाट बञ्चित भएकालाई तालिम दिएर जीविकोपार्जनका लागि सहज वातावरण निर्माण गर्नु र अपांगता भएकालाई हेर्ने दृष्टिकोणमा सकारात्मकता ल्याउनु, अपांग मैत्री संरचनामा जोड दिनु यो संस्थाको उद्देश्य बनेको छ ।
'अपांगता भएकालाई सहानुभूति होइन अवसर दिलाउँ, स्वावलम्बन जीवन जिउन प्रेरित गरौ, भेदभाव हटाऊँ' भन्ने नारा सँगै अन्त्यमा उनी भन्छिन्, 'जीवन आँसु बगाएर होइन आत्मविश्वास जगाएर बाँच्नुपर्छ । संघर्षभित्रका खुसीलाई पत्रपत्र केलाएर मुस्कुराउन सके जिन्दगी सुगन्धित फूलजस्तै मगमगाउँछ ।'