आत्मविश्वासविहीन अमेरिका

संसारका सबै मुलुकले प्रतिरक्षा शीर्षकमा जति रकम खर्च गर्छन्, त्यति अमेरिका एक्लैले गर्दछ । ज्ञान, विज्ञान र प्रविधिको अध्ययन, अनुसन्धान र विकासमा अमेरिकाले गर्ने जति खर्च संसारका बाँकी सबै मुलुकले पनि गर्दैनन् । मानव रोग-व्याधि, कृषि, पशुपालनदेखि अन्तरिक्षसम्बन्धी अध्ययन वा मोबाइल र कम्प्युटरको अपरेटिङ सिस्टम होस् वा फेसबुक, ट्विटर, गुगल, युट्युब वा अत्याधुनिक हतियार प्रणाली सबै क्षेत्रमा स्थापित अमेरिकी नेतृत्व त्यसैको परिणाम हो ।

त्यसैले अमेरिका संसारका हरेक मुलुकको बजार हो र संसार उसको बजार हो । सीमित क्षेत्रमा बाहेक ऊ बजारमा प्रतिद्वन्द्विताविहीन छ । अमेरिकी उत्पादन आफैंमा विश्वमा स्तर र विश्वासको श्रेष्ठतम मानक हो ।अत्याधुनिक प्रविधियुक्त दारी काट्ने सामानदेखि उन्नत र आधुनिकतम हतियार प्रणाली होस् वा संसारमा देखापर्ने नयाँ-नयाँ रोगहरूको उपचार विधि, प्रविधि र औषधि अमेरिकाले नै विकास र आविष्कार गर्ने गरेको छ । मानव पीडा र कष्टको निदानमा जति योगदान अमेरिकाको छ, त्यति कसैको छैन ।

प्रजातन्त्र, मानव अधिकार, न्याय, स्वतन्त्रता र समानताका मूल्यहरूको नेता र प्रवक्ता बनेको छ अमेरिका । मजदुर हुन् वा पुँजीपति, लेखक, दार्शनिक, वैज्ञानिक, विद्यार्थी, अनुसन्धानकर्ता वा राजनीतिक व्यक्ति सबैको पहिलो सपनाको राष्ट्र हो अमेरिका । हर क्षेत्रमा अमेरिका मानक हो र नायक हो । आधुनिक मानव सभ्यता र मानव कल्याणको लागि अमेरिकाले जति योगदान गर्ने अर्को मुलुक दुनियाँमा छैन ।तिनै कुरालाई सुन्दर, आकर्षक, विवेकसम्मत र वैधानिक तरिकाले उपयोग गर्ने चेतना नै अमेरिकाको शक्ति र सामथ्र्य हो ।

विश्वमा शान्तिको पक्षमा सबैभन्दा शक्तिशाली नेतृत्व अमेरिकाले दिएको छ । शान्तिको लागि युद्धको नेतृत्व पनि अमेरिकाले नै लिएको छ ।तर साथै के पनि हो भने शान्तिको लागि युद्धको नेतृत्व गर्ने सवालमा अमेरिकाले समय-समयमा भविष्य दृष्टि हराएको, आत्मविश्वास गुमाएको र विवेकलाई पराजित गरेको छ । शान्तिको लागि उसले नेतृत्व गरेको युद्धमा शान्ति नै पराजित भएका थुप्रै उदाहरण छन् । प्रजातन्त्र र मानव अधिकारको लागि उसले गरेका लगानीमा प्रजातन्त्र र मानव अधिकार नै हारेका छन् । अमेरिका विश्वको सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक र नैतिक शक्तिको अथाह भण्डार हो, तर अमेरिकाले आफ्नो सैनिक सामथ्र्यको अति प्रयोग गरेर आफ्ना अन्य शक्ति भण्डारलाई अर्थहीन बनाउँदै गइरहेको पनि सत्य हो ।

लाग्छ, अमेरिकाले आफ्नै शक्ति र जीवन मूल्यलाई अनुभव गर्न सकिरहेको छैन । खासगरी शीतयुद्धको समाप्तिपछि अमेरिकाले ती मूल्य र शक्तिहरूलाई प्रतिनिधित्व गरेन, नेतृत्व दिएन । आफ्नो श्रेष्ठ सैनिक सामर्थ्य नै आफ्नो एक मात्र बल हो भन्ने बुझ्न थाल्यो । त्यसले मात्र विश्वमा आफ्नो शक्ति र प्रभाव कायम राख्न सकिन्छ भन्ने अहंकारजन्य भ्रम बाक्लो पार्दै लग्यो ।

विश्व नेतृत्वको दायित्व

दोस्रो विश्वयुद्धपछिको कालखण्डमा खास गरेर राष्ट्रपति ड्वाइट आइजनआवर र जोन केनेडीले भियतनाम युद्ध र क्युबाको मिसाइल संकटबाट अमेरिकाको विश्व नेतृत्वमा संकट निर्माणको थालनी गरे । प्रजातन्त्र र मानव अधिकारका प्रवक्ता अमेरिकाले संसारका कतिपय निर्वाचित सरकारहरू आफ्नो रणनीतिक लक्षमा सहयोगी नभएकै कारण हटाउन सहयोग गर्‍यो र प्रजातन्त्रलाई दसकौंसम्म खण्डित गराइरह्यो । आजको इरान, इराक वा अफगानिस्तान होस् वा सिरिया, लिबिया, इजिप्ट वा अन्यत्र कहीं जहाँ राजनीतिक संकट छ, अस्थिरता छ, गृहयुद्ध छ, त्यहाँ अमेरिकाकै यो वा त्यो भूमिकाले काम गरेको छ ।

हालैको उदाहरण हेरौं ! अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले आफ्नो निर्वाचन अभियानका क्रममा अमेरिकाले अन्तर्राष्ट्रिय सुरक्षा प्रहरीको भूमिकामा रहन आवश्यक नभएको बताएका थिए तर अप्रिल ६ मा सिरियाली राष्ट्रपति बसर अल-असदले विद्रोही पक्ष र आफ्ना नागरिकमाथि रासायनिक हतियार प्रयोग गरेको आरोप लगाउँदै उनले सिरियाको त्यस्तो हतियार भण्डारण गरिएको भनिएको सैन्य हवाई अड्डामा आक्रमणको आदेश दिए र एकैपटक ५९ क्षेप्यास्त्र प्रहार गरियो । त्यस्ता रासायनिक हतियार अमेरिकाको बृहत् सुरक्षा हितविरुद्ध रहेको र तिनलाई हरतरहले रोक्नु अमेरिकाको दायित्व भनियो ।

विवेकसम्मत आशा तथा अपेक्षाहरू र वास्तविक असफलता र निराशाबीचको विरोधाभास अमेरिकामा जति अन्यत्र छैनन् । अमेरिकी कार्यपालिका र व्यवस्थापिकामा यो विरोधाभास अझ प्रखर छ । अमेरिका आफैंप्रति इमानदार छैन र त्यो बेइमानी अमेरिकाको असन्तोषको राँको बनेको छ ।

१४ वर्षअघि इराकसँग आमविनाशकारी हतियार रहेको आरोप लगाएर तत्कालीन राष्ट्रपति जर्ज बुसले इराकमाथि आक्रमण गरे । इराकी राष्ट्रपति सद्दाम हुसेन मारिए, तर त्यस्तो कुनै हतियार भेटिएन । त्यसपछि अमेरिकाले इराकमा एक दसक लामो युद्ध लड्यो । बाराक ओबामाले इराकमा शान्ति कायम भएको र आतंकवाद पराजित भएको भन्दै अमेरिकी सेना फिर्ता गरे, तर लगत्तै इस्लामी अतिवादीहरूले इराक र सिरियामा इस्लामिक स्टेट स्थापना गरेको घोषणा गरे ।

अफगानिस्तानका दुर्गम पहाडी भूभागमा सीमित इस्लामी अतिवादीहरू आज एसिया, युरोप र अफ्रिकाका कुनै पनि मुलुकमा आतंककारी आक्रमण गर्ने क्षमता आर्जन गरिरहेका देखिन्छन् । विश्व व्यवस्थामाथिको सबैभन्दा ठूलो चुनौती बनिरहेका छन् ।सद्दामको पतनपछि इराक र क्षेत्रमा निर्माण भएको शक्ति शून्यतालाई अमेरिकाले त भर्न सकेन र त्यो ठाउँमा इरान र इस्लामिक अतिवादीहरू स्थापित भए ।

१७ वर्षदेखि आफ्नो वास्तविक नियन्त्रणमा रहेको अफगानिस्तानमा इस्लामिक विद्रोहीविरुद्ध गत अप्रिल १३ मा अमेरिकाले संसारको सबैभन्दा ठूलो र बमहरूको आमा भनिने १० हजार किलो वजनको बम प्रहार गर्न पुग्यो ।निर्वाचन अभियानका क्रममा र विजयी भइसकेपछि पनि ट्रम्पले भनेका थिए- अमेरिका अन्तर्राष्ट्रिय प्रहरीको भूमिकामा रहन आवश्यक छैन । उनले रूसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनको उच्च प्रशंसा गरेका थिए । पुटिनलाई सशक्त र निर्णय क्षमता भएका महान् राजनेता स्विकारेका थिए ।

पुटिनसँगै मिलेर काम गर्ने संकल्प गरेका थिए । तर ट्रम्पले राष्ट्रपतिको कार्यभार सम्हालेको तीन महिना पनि नपुग्दै पुटिनको तर्फबाट कुनै नयाँ निर्णय नहुँदै ट्रम्प, पुटिन र दुवै देशका उच्चतम कूटनीतिक नेतृत्वले स्वीकार गरेका छन्- रूस अमेरिका सम्बन्ध शीतयुद्धपछिको न्यूनतम बिन्दुमा झरेको छ । ट्रम्पले पनि सिरिया सवालमा पुटिनको कटु आलोचना गरेका छन् । तेस्रो विश्वयुद्धको सम्भावनासमेत गरिन थालिएको छ ।

त्यस्तै निर्वाचन अभियानको क्रममा ट्रम्पले नाटोलाई थोत्रो अर्थहीन संरचना बताएका थिए, तर हालै आएर नाटोका महासचिवसँगको भेटमा राष्ट्रपति ट्रम्पले नाटोलाई विश्वको शान्ति र सुरक्षाको लागि अत्यन्त प्रभावकारी र महत्वपूर्ण शक्ति भएको स्वीकार गरेकोबारे अप्रिल १२ मा न्युयोर्क टाइम्सले उल्लेख गरेको छ । उनले आफ्ना उपराष्ट्रपतिलाई पनि त्यो विश्वास दिलाउन प्रमुख नाटो राष्ट्रहरू र सुरक्षा सम्बन्ध भएका एसियाली मुलुकमा खटाएका छन् ।

हालै चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङ अमेरिका भ्रमणमा थिए । अमेरिकी राष्ट्रपतिले उनलाई फ्लोरिडास्थित आफ्नो स्वामित्वअन्तर्गतको विश्वभर नै सम्भ्रान्तहरूको विलासगृह भनिने ५० बिघामा फैलिएको मरलोगो क्लबमा स्वागत गरे । दुवै नेता भोजनपछिको मिठाईको आनन्द लिइरहेकै बखत अमेरिकी राष्ट्रपतिले सिरियामाथि आक्रमण गर्ने आदेश दिए ।

ट्रम्प अमेरिकापछिको विश्वको सर्वाधिक शक्तिशाली र महत्वपूर्ण राजनेतासँग थिए । मुलुकमा त्यस्तो विशिष्ट अतिथि आएको समयमा त्यस्तो आक्रमणको निर्णय कूटनीतिक मर्यादा र परम्पराविपरीत मानिन्छ । चिनियाँहरू यस्तो मामिलामा निकै संवेदनशील हुन्छन् । त्यसमाथि सिरियाली गृहयुद्धमा चीन राष्ट्रपति बसर अल-असदको पक्षमा छ ।

ट्रम्पले उत्तरकोरियामाथि आक्रमणको चेतावनी दिएका छन् । निसन्देह उत्तरकोरियाको शासन बर्बर र क्रूर छ । क्षेत्र र विश्वका लागि एउटा त्रासदीको रूपमा रहेको छ । उसले विकास गरेको आणविक इन्धनयुक्त क्षेप्यास्त्र प्रणालीले दक्षिण कोरिया र जापानमाथि त कहर बर्साउने क्षमता राख्छ नै, जर्मनीका पूर्व विदेशमन्त्री जोस्च्का फिसरले यही अप्रिल ४ मा प्रोजेक्ट सिन्डिकेटमा उल्लेख गरे अनुसार त्यस्तो उत्तर कोरियाली क्षेप्यास्त्रले अमेरिकाका पश्चिमी तटका सहरहरूलाई समेत ध्वस्त गर्न सक्छ ।

तर राष्ट्रपति ट्रम्पले बुझेको हुनुपर्छ- एक त उत्तरकोरिया इराक, लिबिया वा सिरियाजस्तो परम्परागत सैन्यबलमा मात्र निर्भर मुलुक नभएर आणविक हतियारले समेत सम्पन्न मुलुक हो । चीनजस्तो शक्तिशाली मुलुकसँग सीमा जोडिएकाले उत्तरकोरियामाथिको आक्रमणको बहुआयामिक असर सजिलै अनुमान गर्न सकिँदैन । स्मरण रहोस्, सन् १९५० को कोरियाली युद्धमा कमजोर र निर्धन चीन तथा शक्तिहीन उत्तरकोरियासँगको युद्धमा पनि अमेरिकाले विजय प्राप्त गर्न सकेको थिएन ।

उत्तरकोरियाको अर्थतन्त्र सम्पूर्णरूपमा चीनमाथि निर्भर छ । उत्तरकोरिया चीनको लागि राजनीतिक र सैनिक बोझ पनि बनिरहेको छ । ऊसँग चीन असन्तुष्ट पनि छ, तर दक्षिणकोरिया र जापानसँगको सम्बन्धको चरित्रले चीनको लागि उत्तरकोरिया एउटा रणनीतिक साधनको रूपमा रहेको छ । त्यसैले चीनको जापान, दक्षिणकोरिया र अमेरिकासँगको सम्बन्धमा व्यापक सुधार नआउन्जेल उत्तरकोरियामाथि चीनले निर्णायक दबाब रणनीति अवलम्बन गर्न सम्भव देखिँदैन ।

विदेश नीति

गत माघ १७ गते यसै दैनिकमा प्रकाशित पंक्तिकारको लेखमा 'ट्रम्पको विदेश नीतिका सीमा' अन्तर्गत लेखिएको थियो- अमेरिकी विदेश नीति निर्माण र कार्यान्वयनमा कांग्रेस, विदेश तथा रक्षा मन्त्रालयको विराट् संरचना, सेना र सुरक्षा एजेन्सीहरूको विशाल शक्ति र प्रभावसँगै शक्तिशाली तथा प्रभावकारी थिंक ट्यांक र मिडियाहरू प्रत्यक्ष-परोक्षरूपमा क्रियाशील रहेका हुन्छन् । त्यसैगरी विभिन्न मुलुकहरूसँगको सैनिक सम्बन्ध, ती मुलुकका सैनिक र सुरक्षा एजेन्सीहरूबाट प्राप्त हुने सूचना, जानकारी र अनुभवहरू नै अमेरिकाको सैन्य सामथ्र्य र पुँजीमा रूपान्तरण हुने गर्दछ । त्यो सामथ्र्य स्वतः विदेश नीतिमा अनुवाद हुन्छ ।

त्यसैले उक्त लेखको निष्कर्षको रूपमा उल्लेख गरिएको थियो, 'अमेरिकी राष्ट्रपति मुलुकको विदेश नीतिका प्रमुख निर्माता, प्रयोक्ता र प्रवक्ता हुन्, तर स्वामी होइनन् । यो कुरा डोनाल्ड ट्रम्पले नबुझेका भए छिट्टै बुझ्नेछन् ।'

ट्रम्पले बुझ्न थालेको देखियो, तर त्यो बुझाइमा अमेरिकाको आत्मविश्वास, राष्ट्रिय विवेक र क्षमताको योगदान अनुभव भएको छैन ।विश्व अराजक र अस्थिर हुँदै आइरहेको छ । यो अराजकता र अस्थिरताको स्थिति अन्त्य गर्ने दायित्वको नेतृत्व अमेरिकाबाहेक अर्को मुलुकको लागि आगामी धेरै वर्षसम्म सम्भव छैन । कमजोर र आत्मविश्वासविहीन अमेरिका विश्वको हितमा त छैन नै, अमेरिकाका प्रतिद्वन्द्वी राष्ट्रहरूको हितमा पनि छैन ।

तर अमेरिकाले त्यो विश्वासको जोहो गर्न सकिरहेको छैन । शीतयुद्धमा उसको विजयलाई उसले वास्तविक विजयमा रूपान्तरण गर्न सकेन । शक्ति राष्ट्रहरूबीचको सम्बन्धलाई स्थिरता प्रदान गर्न नसकिएकाले नै आजको विश्वमा बहुआयामिक संकट निर्माण भएको हो ।यसको समाधान भनेको शान्ति प्रवद्र्धन गर्ने र संकट तथा चुनौतीहरूलाई सफल सम्बोधन गर्ने उच्च कूटनीतिक क्षमता हो । त्यो क्षमतासहितको आत्मविश्वास प्रदर्शन नगर्ने र समग्र विश्वको प्रमुख शान्ति र स्थिरताको भर र बल नबन्ने छुट अमेरिकालाई छैन ।

अमेरिका विश्व राजनीतिमा निर्णायक हैसियतमा उपस्थित नहुँदै साढे सात दसकअघि १७ फेब्रुवरी १९४१ मा हेनरी लुइसले लाइफ पत्रिकामा जे लेखेका थिए, त्यो नै अमेरिकाको वास्तविक मार्गचित्र हो ।
लुइसले लेखेका थिए- अमेरिकीहरू अरूको तुलनामा शौभाग्यशाली छन्, सम्पन्न छन्, जीवनका सबै सुखसुविधा उनीहरूलाई प्राप्त छ तर पनि संसारको कुनै पनि कुनाका मानिसका रोग, पीडा र व्यथालाई अमेरिकाले आफ्नै रोग र पीडा मान्ने गरेको छ ।

अमेरिकीहरू आफ्ना कतिपय समस्या समाधान गर्न अत्यन्त दुःखद रूपमा नै असफल रहने गरेका छन्, तर पनि मानिसका असफलताहरूलाई अन्यत्रको तुलनामा अमेरिकाले ज्यादै कम मात्रै क्षमा दिने गरेको छ । विवेकसम्मत आशा तथा अपेक्षाहरू र वास्तविक असफलता र निराशाबीचको विरोधाभास अमेरिकामा जति अन्यत्र छैनन् । अमेरिकी कार्यपालिका र व्यवस्थापिकामा यो विरोधाभास अझ प्रखर छ । अमेरिका आफैंप्रति इमानदार छैन र त्यो बेइमानी अमेरिकाको असन्तोषको राँको बनेको छ ।

विभिन्न कालखण्डमा युद्ध र शान्तिका बृहत् सवालमा अमेरिका आफैंप्रति, मित्रहरूप्रति, ऐतिहासिक तथ्यहरूप्रति र आफ्ना भविष्यप्रति इमानदार रहेन । यो बेइमानीमा राजनीतिक नेताहरू चुर्लुम्म डुबेका छन् । तर उनीहरूमाथि मात्र दोष थोपरेर पार पाइन सक्ने अवस्था छैन । अमेरिकी नेताहरूले जनतालाई ढाँटेका, छलेका र विश्वासघात गरेका छन् भने बुझ्नुपर्छ, त्यो अमेरिकी जनता र बौद्धिक समुदायकै कारण हो । अमेरिकीहरूको नैतिक र बौद्धिक भ्रम र अन्योल नै नेताहरूको बेइमानीको स्रोत हो भन्ने लुइसको निष्कर्ष थियो ।

उनी थप भन्छन्- अमेरिकीहरू संसारमा सबैभन्दा बढी सुसूचित मानिस हुन् । त्यसैले समस्या तथ्य र सत्यमा होइन, समस्या तथ्य र सत्यका आधारमा अमेरिकाले निकाल्ने निष्कर्षहरूमा छ ।लुइसले उक्त लेखमा के पनि उल्लेख गरेका छन् भने अमेरिका आफ्नो भूमिको सुरक्षाको लागि मात्र युद्ध लडिरहेको छैन, विश्वका प्रजातन्त्र र स्वतन्त्रताका मूल्यहरू रक्षाको लागि र मित्रहरूको सम्मान र सुरक्षाको लागि पनि लडिरहेको छ । त्यस्तो लडाइँमा धेरै अमेरिकीहरूले प्राणको बलिदान दिनुपर्ला, मुलुक टाट पल्टिने स्थितिमा पनि पुग्ला तर पनि त्यो युद्ध लड्नु अमेरिकाको दायित्व हो । त्यस्तो दायित्व निर्वाह गरेवापत प्राप्त हुने सम्भावित पीडा र पराजयको डरले अमेरिका भाग्न सक्दैन, यो नै अमेरिकाको नियति हो ।

स्पष्ट छ- लुइसले सन् १९४१ मा अमेरिकाबारे जे भने त्यो अमेरिकाको परिचय हो र उसको नियति हो । हो, संसारका हरेक मुलुकको उचित र सही निर्णयको लागि अमेरिका उत्तरदायी हुन सक्दैन । ऊ आफ्नै निर्णय र कार्यको लागि उत्तरदायी हो । तर सवाल कहाँ रह्यो भने अमेरिकी स्वतन्त्रता अमेरिकीहरूका लागि जति प्रिय छ, त्यस्तै अन्य मुलुकहरूको स्वतन्त्रता अमेरिकाको लागि प्रिय रहेको देखिएन ।

अमेरिकी जनताको लागि जुन न्याय र सुखको वकालत अमेरिकाले गर्दछ, त्यही न्याय र सुख संसारका हरेक मानिसलाई उपलब्ध गराउने दायित्व निर्वाहले मात्रै अमेरिकालाई विश्वास र शक्ति दिने गरेको छ । त्यहाँ अमेरिका चुकिरहेको छ । डोनाल्ड ट्रम्पको निर्वाचन अभियान, विजय, अमेरिकाभित्र उनको आलोचनाको स्तर र हालका अमेरिकी निर्णयहरूले अमेरिकाको आत्मविश्वासको स्तरलाई खण्डित बनाएको देखिन्छ ।

अमेरिकाले स्वयं आफ्नो नेतृत्वमाथि भर र विश्वास गर्न नसकिरहेको अवस्था विश्व र अमेरिकाको भविष्यको लागि झन् कष्टकर बनिरहेको छ । यो अवस्थाबाट मुक्ति लिनेदिने प्रयास अमेरिकाबाहेक अरूबाट सम्भव पनि छैन ।