संविधानमा धार्मिक प्रसंग

नेपालको संविधानको प्रस्तावनामा बहुधार्मिक विशेषतालाई आत्मसात गर्ने र धार्मिक विभेद अन्त्य गर्ने उल्लेख गरिएको छ । प्रस्तावनाको यो व्यवस्थाले एकातिर धार्मिक बहुलतालाई विशेषता मान्दै आत्मसात गर्ने सकारात्मक कुरा उल्लेख गर्दछ भने अर्कोतिर धर्मलाई विभेदको आधार भन्दै नकारात्मक रूपमा उल्लेख गरेको छ । संविधानमा प्रयोग भएको धर्म शब्दभित्र रिलिजन र मजहवलाई पार्न खोजिएको हो होइन भन्ने कुरा संविधान निर्मातालाई नै थाहा होला । रिलिजन र मजहवले कसलाई सैतान ठान्छ र कसको सभ्यता र संस्कृतिलाई समाप्त पार्न चाहन्छ भन्ने पनि निजहरूलाई थाहा होला । नेपालको संविधानमा लेखेका आधारमा रिलिजन र मजहव सम्बद्ध विभेद समाप्त गर्न सकिने हो होइन ?

अरू धर्म, धर्मावलम्बी र धर्मग्रन्थलाई असभ्य भनी निर्मूल गर्न अभियान चलाइरहेकाहरूले अरूविरुद्ध गर्ने विभेदको अन्त्य गर्ने आशय संविधानको हो होइन ? संविधानले धार्मिक विभेद अन्त्य गर्ने भनेको सम्बन्धमा हेर्दा यसले कुन विभेदलाई लक्षित गरेको हो ? संसारका प्रायः समाजमा कतिपय कूरीति, अन्धविश्वास र खराब व्यवहार रहेका छन् । ती कति राजनीतिक, कति सामाजिक, कति आर्थिक हुन्, कति उपनिवेशी सोचका पराइ प्रायोजक र तिनका स्थानीय औजारका कुटिल उपज हुन् तिनको लेखाजोखा गरेरै संविधानमा धार्मिक विभेद अन्त्य गर्ने लबजको प्रयोग भएको हो त ? पेगनविरुद्ध युरोपमा करिब ५० वर्ष के-के भयो भन्नेबारे पराई बुद्धिजीवीसँग जानकारी मागियो त ?

के हाम्रा संविधान निर्माता हालै सौरभ र सुजित मैनालीबाट तयार गरिएको ब्रेकिङ नेपाल नामक पुस्तकमा उद्धृत गरिएका र विगतमा फिरंगी भनिने उपनिवेशीले नेपाल र नेपालीबारे बनाएका सोच, चाल र षड्यन्त्रका जानकार थिए त ? के हाम्रा संविधान निर्मातामा धर्मलाई विभेदको कारक मानिरहँदा पृथ्वीनारायण शाहको समयमा दुईजना पराई छद्मभेषी जासुसलाई ५७ जना एजेन्टसहित बेतिया पठाइएको स्मृतिमा थियो त ? अनि प्रस्तावनामा आत्मसात गर्ने भनिएका धार्मिक विशेषता के-के हुन् र धार्मिक विभेदका सूचीहरूमा रहने कुरा के-के हुन् ? त्यसको टुंगो लगाउन पनि पराइ र परजीविको गठजोड हुने हो वा नेपालीले आफैं गर्ने हुन् ?

१. राष्ट्रको परिभाषा र धर्म

नेपालको संविधानको धारा ३ ले राष्ट्रको परिभाषा गर्दा बहुधार्मिक र समान आकांक्षाको कुरा गर्दछ । धर्मले रिलिजन र मजहवलाई सैतान र असभ्य भन्दैन । धर्म संगठित र केन्द्रीकृत छैन । अर्थात् रिलिजनको नेतृत्व रोम वा लन्डन वा सियोलतिरबाट हुन्छ कि हिमालको गुफा, पहाडको कन्दरा वा समतलको कुइनेटोबाट हुन्छ ? नेपालमा संविधान निर्माण कालमा पराइले के-कस्ता प्रभाव र दबाब दिए भन्ने कुरा संविधानसभामा देखिएको कतिपयको हर्कत र संविधानको अनुहारबाटै देखिन्छ । रिलिजनामा पन्थअनुसार उताकै आदेशलाई अन्तिम आदेशका रूपमा मान्नुपर्छ र उतैको जिम्मेवारी बहन गरिन्छ हुन्छ, उतै-उतै सूचना र प्रतिवेदन दिनुपर्छ भनिन्छ । धर्ममा कुनै मन्दिरको मूल पूजारी वा शंकराचार्य वा पीठाधीश वा लामा वा विपश्वकबाट नियन्त्रित हुन, तिनको आदेश मान्न वा तिनलाई सूचना दिनु पर्दैन भनिन्छ । यो अर्थबाट हेर्दा पनि धर्म, रिलिजन र मजहव फरक-फरक हुन् भन्ने देखिन्छ ।

धर्मले अवतार, पुनर्जन्म र प्रायश्चितमा विश्वास गर्छ, मानिसलाई जन्मिँदै पापी नमानी पवित्र मान्दछ, पापमोचन अरूले गरिदिने होइन, आफैंले पाप गर्न नहुने र गरे प्रायश्चित गर्नुपर्ने मान्दछ । विगतमा धर्मगुरु र संस्था राज्यमाथि हावी गरेको देखिँदैन, तर रिलिजनले विगतमा राजनीतिलाई निल्न खोजेकाले निरपेक्षता खोज्नुपरेको देखिन्छ । मजहवी व्यवस्थाले विश्वका कतिपय राज्य प्रणालीलाई प्रत्यक्ष प्रभावित गरेको देखिन्छ । यसप्रकार राष्ट्रसम्बद्ध 'बहुधार्मिक' शब्दभित्र रिलिजन र मजहव पनि पर्नुनपर्ने के हो ?

संविधान निर्माणमा पराइको क्रीडा सर्वदा र सर्वथा प्रत्येक स्वाभिमानी नागरिकको लागि शिर झुकाउनुपर्ने विषय हो । निर्णय सही वा गलत जे गरे पनि त्यो नेपालीबाटै भएको भए, त्यो धेरैलाई चित्तबुझ्दो हुँदो हो।

भित्रभित्र अरूलाई सैतान, काफिर र असभ्य पनि मान्ने, अरू सभ्यतालाई निर्मूल गर्ने भित्री मान्यता पनि कायम हुने अनि ती सबैको समान आकांक्षा हुने कुरा सम्भव हुन्छ हुँदैन ? आफ्ना पूर्वजलाई श्रद्धायोग्य नठान्ने, राष्ट्रको संस्कृतिलाई पराइ कल्चरबाट विस्थापित गर्ने, राष्ट्रिय अस्मितामाथि आक्रमण गर्ने र स्थानीय सभ्यता समाप्त पार्न पराइका पाउमा नतमस्तक धन, दौलत एवं आशीर्वाद लिने र नलिनेबीच समान आकांक्षा हुन सक्ला नसक्ला ?

२. राज्य, धर्म निरपेक्षता र चलखेल

संविधानको धारा ४(१) मा नेपाललाई धर्म निरपेक्ष राज्य भनिएको छ । के नेपाल रिलिजन निरपेक्ष र मजहव निरपेक्ष राज्य पनि हो ? किनकि धर्मको अर्थ कुनै पनि हालतमा रिलिजन वा मजहव होइन । धर्मका मान्यता, सिद्धान्त र व्यवहार तीभन्दा फरक छन् । धर्म हिमाल र सेरोफेरो अर्थात् यस क्षेत्रको उपज हो । रिलिजन र मजहव मरुभूमिका उपज हुन् । धर्मसँग यहाँका मानिसको पुस्ता-पुस्ताको सम्बद्धता छ । रिलिजनले युरोपबाट पेगनलाई बलपूर्वक समाप्त वा पछाडि पारेको हो ।

धर्मले अरूको सभ्यता समाप्त पार्न सुनियोजित रूपमा वा बलपूर्वक षड्यन्त्र गर्दैन । धर्ममा एकभन्दा बढी अर्थात् तेत्तीस प्रकारका देवताको कुरा छ । धर्ममा एकभन्दा बढी देवीको पूजा हुन्छ । धर्ममा बालक देवताको पनि पूजा हुन्छ । धर्ममा यज्ञ हुन्छ, संस्कार हुन्छन्, मूर्ति पूजा गरिन्छ । धर्ममा कर्म, भक्ति र ज्ञान योग जस्ता योगको व्यवस्था छ । धर्ममा प्रकृतिको पूजा हुन्छ । धर्ममा वेद, स्मृति, उपनिषद्, पुराण, इतिहास जस्ता अनेक ग्रन्थ छन् । धर्मशास्त्रमा आयुर्वेदजस्तो स्वास्थ्य विज्ञान छ, मीमांसा नामक व्याख्या शास्त्र छ, कौटिल्यको अर्थशास्त्र जस्तो राज्यशास्त्र छ, पाणीनिको व्याकरण छ । मनुस्मृति, नारदस्मृति, याज्ञवल्क्य स्मृति र शुक्रनीति जस्ता ग्रन्थमा अन्य कुराका अतिरिक्त न्याय पद्धतिको कुरा छ।

ओमकार र प्रकृतिपूजकसमेतलाई सँगसँगै राखेर हेर्दा धर्ममा मुन्धुम छ, त्रिपिटक छ, गुरुग्रन्थ साहेव छ र अन्य धेरै ग्रन्थ छन् । संविधानमा धर्म निरपेक्ष लेख्नेहरूले यी भिन्नतालाई बुझेरै धर्म निरपेक्ष लेखेका हुन् त ? नेपालको संविधानमा धर्म निरपेक्ष लेखाउन लागिपरेका कतिपय देशको संविधानमा रिलिजनको पनि खास पन्थलाई संवैधानिक मान्यता दिइएको छ । ती देशमध्ये केहीमा त राजसंस्था पनि छन् । ती धेरैको झन्डामा रिलिजनसम्बद्ध चिन्ह रहेको देखिन्छ । त्यहाँ शपथ ग्रहण गर्दा रिलिजन सम्बद्ध पुस्तकलाई हातमा लिइन्छ ।

यसपाला राष्ट्रसंघका महासचिवले राष्ट्रसंघको बडापत्र हातमा लिएर शपथ लिएको देखिएन । अमेरिकी राष्ट्रपतिले दुइटा पुस्तक हातमा लिएर शपथ लिए, तर ती दुई पुस्तक संसारको सबभन्दा पुरानो म्यासाच्युसेट्सको वा स्वतन्त्र राज्यका रूपमा पहिलो लिखित संविधानको रूपमा रहेको अमेरिकी संविधान थिएनन् । बेलायतको हाउस अफ लर्ड्समा अद्यपी रिलिजन सम्बद्ध व्यक्तिहरूको प्रतिनिधित्व हुन्छ र त्यहाँका राज्य प्रमुख रिलिजनको पनि खास पन्थको हुनैपर्ने मानिन्छ । युरोपका राजतन्त्रात्मक अधिकांश देशका संविधानमा पनि रिलिजन सापेक्षता देखिन्छ । नर्वे, स्विडेन आदि यसका उदाहरण हुन् । के हाम्रा संविधान निर्माताले यी तथ्यसँग जानकारी राखेरै संविधानमा धर्मनिरपेक्ष लेखे वा त्यहाँ कुनै प्रकारको दबाब, प्रभाव र लालचले काम गर्‍यो ?

नेपाली जनमतले काम गरेको भए त जनताले के सुझाव दिएका थिए, त्यसबारे सूचना सार्वजनिक गरिँदो हो र संविधान बनाउँदा सुझावमा अन्तरनिहित जनभावनाअनुसार बनाइएको भनी व्याख्या-विश्लेषण गरिँदो हो ।

३. धर्म निरपेक्षता र सनातन धर्मको संवैधानिक प्रसंग

संविधानको धारा ४ को उपधारा (१) को स्पस्टीकरणमा धर्म निरपेक्ष भन्नाले सनातनदेखि चलिआएको धर्म-संस्कृतिको संरक्षणलगायत धार्मिक, सांस्कृतिक स्वतन्त्रता सम्झनुपर्छ भनिएको छ । यो स्पस्टीकरणमा प्रयोग भएका 'धर्म' र 'धार्मिक' भन्ने शब्दले धर्म र सोही धर्म सम्बद्ध धार्मिक स्वतन्त्रतालाई जनाउने हो । रिलिजनको रिलिजियस र मजहवको मजहवी भने जस्तै धर्मको धार्मिक भनी अर्थ गर्नुपर्ने होला । सनातन धर्मको अर्थ गर्दा सनातन रिलिजन वा सनातनी मजहव भनी अर्थ गर्न मिल्दैन होला । फेरि रिलिजन र मजहव नेपालमा सनातनदेखि चलिआएका पनि होइनन् । संविधानले धर्म शब्दको परिभाषा अन्यत्र गरेको पनि देखिँदैन । त्यसैले नेपालमा नेपालीमा धर्म निरपेक्ष भन्नु र अन्यत्र अंग्रेजीमा सेकुलर भन्नु निकै फरक कुरा हुन् । त्यति मात्र होइन, भारतमा सेकुलर वा पन्थ निरपेक्ष भन्नाले जे बुझिन्छ । नेपालमा संवैधानिक अर्थमा त्योभन्दा निकै भिन्न रूपमा बुझ्नुपर्ने हुन्छ ।

संविधानले नेपालमा धर्म निरपेक्ष भनेको सनातन धर्म-संस्कृतिको संरक्षण हो र यसले सो धर्मसापेक्ष धार्मिक र सांस्कृतिक स्वतन्त्रताको कुरा गरेको हो भनी बुझ्नुपर्ने हुन्छ । यो निष्कर्षको आधार र कारण धारा ४ को उपधारा (१) को स्पस्टीकरण नै हो । स्मरण रहोस्, नेपालको संविधानमा जहाँजहाँ धर्म वा धार्मिक शब्द प्रयोग भएको छ, त्यसलाई धारा ४(१) को स्पस्टीकरणको सन्दर्भमा हेर्दा त्यसले रिलिजन र मजहवलाई जनाउने भन्न सकिने देखिँदैन । संविधानमा प्रयुक्त धर्म निरपेक्षता खास प्रकार र अनुहारका पराइको दबाब र प्रभावबाट राखिएको भनी मान्नेको संख्या नेपालमा निकै हुन सक्छ ।

यस्तै धारा ४(१) को स्पस्टीकरण पश्चिमा केही देश र त्यहाँ दर्ता भई नेपालको सामाजिक जीवन खल्लबलाउन आएका विदेशी गैरसरकारी संस्था तथा उताकै एजेन्डा र न्यारेटिभमा काम गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाका केही कर्मचारीको दबाब र प्रभावको कडा प्रतिउत्तर पनि हुन सक्छ । यो प्रतिउत्तर उनीहरूको हैकम (हेजेमोनी) चिर्न दक्षिणतर्फ चुनाव भई नयाँ सरकार बनेपछि आएको त होइन ? एउटा धाराको कुनै उपधारा एकाथरीको एजेन्डा हुनु र सोही उपधाराको स्पस्टीकरण त्यसको प्रतिवाद हुनु मुलुकको नागरिकका लागि कदापि गर्वको विषय हुन सक्दैन ।

यो कुरा नेपालीले दिएको रायबमोजिम भएको भए त्यो आफ्नो व्यवस्था हुन्थ्यो । संविधान निर्माणमा पराइको क्रीडा सर्वदा र सर्वथा प्रत्येक स्वाभिमानी नागरिकको लागि शिर झुकाउनुपर्ने विषय हो । निर्णय सही वा गलत जे गरे पनि त्यो नेपालीबाटै भएको भए, त्यो धेरैलाई चित्तबुझ्दो हुँदो हो । क्रमशः