पर्यटनका चुनाैती
काठमाडौः सन् १९५० मा फ्रेञ्च नागरिक मरिस हर्जोग र लुइस लाकनलले अन्नपूर्ण हिमाल आरोहण गरे । पहिलोपटक आठ हजार मिटरमा मानव पाइला परेको त्यो सफलता संसारभरि चर्चाको विषय भयो । नेपाल संसारभरि हिमालको मुलुक भनेर चिनियो । हुन पनि आठ हजार मिटरभन्दा अग्ला १३ हिमाल त नेपालमै थिए । सन् १९५३ मा तेञ्जिङ नोर्गे र एडमन्ड हिलारीले सर्वोच्च शिखर सगरमाथा चुमे । रोयल होटेल खोलेर नेपालमै बस्न थालेका बोरिस लिसानोभिचले सन् १९५७/५८ मा पर्यटकलाई घुम्ने प्याकेज बेच्न थालिसकेका थिए । योसँग सन् १९६० को दशक हिप्पी पर्यटनको सुरु भएको थियो ।
हिप्पी सस्ता (ब्यागप्याकर) थिए, लगाएको लुगाधरी बेचेर खर्च चलाउँथे । तर, तिनका कारण नेपाल पर्यटन गन्तव्यका रूपमा संसाभरि चिनियो । त्यहीबेला जिम कोपम्यानले हन्टिङ कम्पनी र टाइगर टप्स रिसोर्ट (सन् १९६६) मार्फत वन्यजन्तुका सौखिन पर्यटकलाई आकर्षित गर्न थालेका थिए । यसका कारण विश्वमा चर्चित अफ्रिका वन्यजन्तु पर्यटनको पायोनियर नेपालले तान्न सफल भएको पर्यटन व्यवसायी बसन्त मि श्र बताउनुहुन्छ । योसँगै नेपालमा पर्यटकीय गन्तव्यको समेत चर्चा भइरहेको थियो । अन्नपूर्ण पदयात्रा विश्वमा चर्चित थियो । नेपालको जंगल पर्यटन, बन्यजन्तु पर्यटन, र्याफटिङ पर्यटनदेखि हिमाल आरोहण गर्ने र टे«किङ पर्यटनले विस्तारै गति लिँदै थियो ।
टाइगर टप्सले नेपाल जंगल सफारीका लागि उचित गन्तव्य हो भनेर ब्रान्डिङ गर्यो । पर्यटन ‘बोल्नेको पीठो बिक्छ, नबोल्नेको चामल पनि बिक्दैन' भन्ने उखानसँग मिल्ने व्यवसाय हो । अफ्रिका त के भारतकै तुलनामा पनि नेपालका जंगलमा वन्यजन्तु नगण्य हो । तर, यसलाई एकसिंगे गैंडा र पाटे बाघ देखिने ठाउँका रूपमा प्रचार गरियो । अफ्रिकामा जंगल निस्केपछि हुलका हुल वन्यजन्तु पाइने, यहाँ त्यस्तो हुन्थेन । निस्किने बित्तिकै वन्यजन्तु देखिनुको के मज्जा, देख्छु कि देखिन्न भन्ने कौतुहलता हुँदा पो मज्जा भनेर प्रचार गरियो । यसका कारण विश्वमा नेपाललाई हिमालयको देशसँग विश्वमा लोप हुन लागेको बन्यजन्तु एकै पटकमा हेर्न पाइने भनेर चिनिएको मि श्र बताउनुहुन्छ ।
त्यसबेला युरोप र अमेरिकाबाट आउने पर्यटक भारतको नयाँ दिल्लीसम्म हवाई जहाज हुँदै नेपाल बसमा आउँथे । पर्यटकी गन्तव्य भरिपूर्ण देश नेपाल भनेर सीएनएन, बीबीसीलगायतका चर्चित सञ्चार माध्यले पनि प्रचार सुरु गर्न थालिसकेका थिए । जब नेपाल वायु सेवा निगममा स्थापना भएपछि पर्यटन विकासले गति लिन थालेको हो । नेपालको एक मात्रै त्रिभुवन विमानस्थलमा विश्वमा विभिन्न एयरलायन्स कम्पनीले पनि उडान सुरु गरैसँगै नेपालको पर्यटन विस्तारै उकालो लाग्न थालेको थियो ।
यसरी विकास हुँदै आएको पर्यटनमा निजी क्षेत्रको पूर्णसहयोग थियो । पर्यटन क्षेत्रको प्रवद्र्धन गर्न नेपालमा सन् १९९८ सम्म कुनै बलियो निकाय थिएन । नेपाल पर्यटन विभागले नै आफ्नो वार्षिक कार्यक्रमका लागि विनियोजन भएको रकमको केही अंश पर्यटन प्रवद्र्धनमा खर्च गर्थ्यो ।
नेपाल पर्यटन बोर्ड स्थापना भइसकेको थिएन । पर्यटन प्रवद्र्धनकै लागि भन्दै सरकारले सन् १९९८ लाई नेपाल भ्रमण वर्ष अभियानका रूपमा मनाइरहेको थियो । भम्रण वर्ष मनाउँदै गर्दा बढीभन्दा बढी पर्यटक कसरी ल्याउने भने विषयमा निक्यौल थिएन । त्यतिखेर नेपाल पर्यटन विभागमा प्रचण्डमान श्रेष्ठ महानिर्देशकका रूपमा कार्यरत थिए । त्यसबेला नेपालमा पाँच तारे होटेलदेखि पर्यटक स्तरका होटेल तथा रिर्सोट पनि खुल्ने क्रम बढ्दो थियो । होटेलको लगानी रातारात थपिने क्रम बढ्दो छ । तर, सरकारले भने पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि खासै चासो देखाएको थिएन ।
सन् २०२० भित्र तारे होटेलका मात्रै चार हजारभन्दा बढी कोठा थपिँदैछन् । यी कोठा भरिभराउ हुन पनि मासिक दुई लाखभन्दा बढी पर्यटक आवश्यक पर्छ । अहिले सञ्चालनमा रहेका होटेलमा सिजनमा ७० प्रतिशत र अन्य समयमा ५० प्रतिशत पनि पर्यटक भरिभराउन छैनन् । होटेलको अकुपेन्सीमा पनि ७० प्रतिशत आन्तरिक पर्यटकको हिस्सा छ । पर्यटन उद्योग नै नेपालमा डलर ल्याउन सक्ने एउटा मात्रै क्षेत्र भएको ठहर गर्दै सरकारले निजी क्षेत्र साझेदारीमा सन् २००७ देखि सुरु भएको कार्यक्रम केही प्रभावकारी भएको श्रेष्ठ बताउनुहुन्छ ।
सशस्त्र विद्रोह अन्त्यको सकारात्मक प्रभाव पर्यटनमा पर्यो । सन् २०११ को पर्यटन वर्ष पनि सफल ठानियो । नेपाल अब विस्तारै शान्तिको बाटोमा लम्केको छ भन्ने सूचना फैलिँदा सन् २०१२ मा आठ लाखभन्दा बढी पर्यटक भित्र्ययाउन सफल पनि भइयो । तर, फेरि देशमा राजनीतिक अस्थिरताको खेल सुरु भयो । मधेस आन्दोलन, भूकम्प र भारतको नाकाबन्दीले पर्यटक आगमनमा ४० प्रतिशले गिरावट आयो । पर्यटक आगमनमा आएको गिरावले होटेलका लगानीकर्ता पनि केहीपछि हट्ने अवस्था सिर्जना भयो । त्यसमा पनि २०१८ बाट गौतमबुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल पनि सञ्चालनमा आउने र पोखरा विमानस्थल निर्माणको काम पनि सुरु हुने हल्लासँगै फेरि पर्यटन क्षेत्रमा केही सकारात्मक परिर्वतन देखिएको थियो ।
पर्यटन व्यवसायी जुन उत्साह र जोसका साथ लागिरहेका थिए । सोही अनुरुप कुनै पनि काम हुन सकेन । पर्यटन विकासका लागि सबैभन्दा महत्र्यवपूर्ण क्षेत्र हवाई कनेक्टीभिटी हो । महँगा पर्यटक आउने युरोप र अमेरिकासँग हवाई कनेक्टीभिटी जोडिन सकेको छैन । नेपालकै हवाई कनेक्टिभिटी पनि राम्रो छैन । आन्तरिक उडानमा पनि महँगो भाडादर छ । नेपालको पर्यटन विकासका लागि सबैभन्दा आवश्यक र महत्र्यपूर्ण क्षेत्र राष्ट्रिय ध्वजावाहक नेपाल वायु सेवा निगमको विस्तार हुनु नै हो । विश्वको सबैभन्दा महँगो भाडादर भएकै कारण पनि नेपालमा पर्यटक आगमन बढ्न नसकेको निगममा महाप्रबन्धक सुगतरत्न कंसाकार बताउनुहुन्छ । जबसम्म राष्ट्रिय ध्वजावाहकले युरोप तथा अमेरिका सीधा उडान गर्न सक्दैन तबसम्म नेपालको पर्यटन विकासमा सम्भव नहुने कंसाकारको भनाइ छ । नेपाल वायु सेवा निगमले दुईवटा वाइडबडी ल्याएर युरोप अमेरिका सीधा उडान गरेसँगै पर्यटक आगमनमा ४० प्रतिशत उकालो लाग्ने उहाँको दाबी छ ।
नेपालको जुन सुन्दरता छ, करोडको संख्यामा पर्यटक नआउने कुनै कारण छैन । तैपनि गत वर्ष सात लाख पर्यटक आएकामा रमाउने अवस्था भएको बसन्त मिश्र बताउनुहुन्छ । पर्यटनसँग जोडिएर आउने कुरा नागरिक उड्डयन हो । तर, मुलुकमा एउटा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल बनेपछि दोस्रो नबनेको मात्र हैन, त्यसको विस्तारसमेत भएन । अहिले आएर ‘एयर कनेक्टिभिटी' पर्यटन आगमनको ‘बोटलनेक' का रूपमा देखियो । पर्यटन आगमनको विस्तारमा राष्ट्रिय ध्वजाबाहकको निर्णायक भूमिका हुन्छ तर नेपाल वायुसेवा निमगलाई नै खत्तम बनाइयो । यसका कारण पर्यटन क्षेत्रमा सरकारले सोचे अनुरुपको फाइदा लिने सकेको छैन ।
अहिले सञ्चालनमा रहेका होटेलमा सिजनमा ७० प्रतिशत र अन्य समयमा ५० प्रतिशत पनि पर्यटक भरिभराउन छैनन् । अकुपेन्सीमा पनि ७० प्रतिशत आन्तरिक पर्यटकको हिस्सा छ ।
अब थपिने चार हजार कोठा (कुल २७ हजार) का लागि वार्षिक कम्तीमा १६ लाख पर्यटक नभित्र्ययाइ नहुने होटेल एसोसिएसन अफ नेपाल (हान) का महासचिव विनायक शाह बताउनुहुन्छ । सन् २०२० सम्ममा २० लाख पर्यटक आगमन गराउने सरकारी गुरु योजनाको लक्ष्य छ । तर, लक्ष्य पूरा गर्न पूर्वाधार निर्माणको काम सन्तोषजनक छैन । सरकारको लक्ष्य कागजमा सीमित हुने सम्भावना छ । पछिल्लो समय तारे होटेल विभिन्न सभा/सम्मेलनको भरमा टिकेको एयरपोर्ट होटेल सञ्चालक शाहले बताउनुहुन्छ । पर्यटक आगमन बढाउन सरकार आफैं नभिडी हुन्न । ‘होटेल आफैंले व्यापारका लागि पर्यटक भित्र्ययाइ हाल्छन् भन्ने मानसिकताले हुन्न', उहाँ थप्नुहुन्छ ।
विदेशी पर्यटकको संख्याचाहिँ चार वर्षदेखि ओरालो लागेको छ । सन् २०१२ मा आठ लाखभन्दा बढी पर्यटक भित्रिएर रेकर्ड बने यता पर्यटक आगमन क्रमशः घटिरहेको छ । निर्माणाधीन होटेल बनेपछि तारे होटेल र रिसोर्टमा गरी चार हजारभन्दा बढी कोठा थपिनेछन् । चालू अवस्थामा रहेका २३ हजार कोठामा ५० प्रतिशतमात्र अकुपेन्सी रहेको होटेल व्यवसायी बताउँछन् । उनीहरूका अनुसार ७० प्रतिशत जति व्यापार आन्तरिक पर्यटकबाटै धानिएको छ । धैरेभन्दा धेरै पर्यटक ल्याउन युरोप अमेरिकामा अहिले भएको कार्यक्रमलाई नै निरन्तरता दिने र भारत तथा चीनमा भने बढी पर्यटक भित्र्ययाउने कार्यक्रम आवश्यक छ । सरकारले सन् २०२० मा २० लाख पर्यटक ल्याउनकै लागि सन् २०१८ लागि नेपाल घुम्ने वर्षको अभियानका रूपमा मनाउने भन्दै गुरु योजना बनाएको छ । यसले पनि केही सहयोग पुग्ने नेपाल पर्यटन बोर्डका कार्यकारी निर्देशक दीपकराज जोशी बताउनुहुन्छ ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
