डेरीलाई दूध अभाव

काठमाडौं :  दूग्ध प्रशोधन उद्योग (डेरी)लाई कच्चा दूध अभाव भएको छ । निजी क्षेत्रका उद्योग र सरकारी स्वामित्वको दुग्ध विकास संस्थान (डीडीसी) ले दूध प्रशोधन गरी बजारमा बिक्री गर्दै आएका छन् । स्वदेशी दूध मागअनुसार उपलब्ध नभएपछि उद्योगले भारतबाट दूध आयात गरिरहेका छन् ।

डेरी उद्योगले गत फागुनदेखि कच्चा दूधको समस्या व्यहोर्दैआएका हुन् । व्यवसायीले भूकम्पको समयमा दूध उत्पादन हुने पकेट क्षेत्रमै ठूलो परिमाणमा दूधालु गाई र भैंसी मरेकाले त्यसको प्रत्यक्ष प्रभाव अहिले परेको बताएका छन् । फागुनदेखि साउनसम्म दूध उत्पादन कम हुने अर्थात् ‘सुक्खा समय' मानिन्छ । तर, गत वर्षकै तुलनामा यो वर्ष दूध उत्पादन घटेको छ । डेरी उद्योग दैनिक अहिले करिब ४० प्रतिशत दूधको अभाव व्यहोर्न बाध्य छन् ।

केन्द्रीय दूध सहकारी संघका अध्यक्ष नारायण देवकोटाले कम दूध उत्पादन हुने समय भएकाले अहिले करिब २० प्रतिशतले उत्पादनमा कमी आएको जानकारी दिनुभयो । यसबाहेक गाईभैंसी मरेर र लागत मूल्य नपाउँदा किसान पलायन भई थप ३० प्रतिशतले दूधको उत्पादनमा कमी आएको छ । ‘सुक्खा समयमा पनि यो वर्ष थप दूध अभाव भएको छ', देवकोटाले भन्नुभयो, ‘मुख्य गरी तीन/चारवटा कारणले दूधको अभाव भएको हो ।' उहाँका अनुसार भूकम्पमा पकेट क्षेत्रमै गाईभैंसी मर्नु, नाकाबन्दीको समयमा दानाको अभाव र अहिले दानाको मूल्यमा ३५ प्रतिशतले वृद्धि तथा उत्पादन भएको दूध बिक्री नहुनु, किसानले लागत मूल्य नपाएर यो पेसाबाट विस्थापित हुनु र राज्यबाट वास्तविक किसानले सुविधा प्राप्त गर्न नसक्नु होलगायतका कारण उत्पादन घटेको हो ।

सीताराम गोकुल मिल्कका प्रबन्ध निर्देशकसमेत रहेका नेपाल डेरी एसोसिएसनका अध्यक्ष सुमित केडियाका अनुसार उहाँको उद्योगले दूधको अभावमा अहिले दैनिक १४ हजार कम परिमाणमा दूध प्रशोधन गरिरहेको छ । गोकुल मिल्कले अहिले करिब ३१ हजार लिटर मात्रै दूध प्रशोधन गर्छ । यसअघि उक्त उद्योगले दैनिक ४५ हजार लिटर दूध प्रशोधन गर्दै आएको थियो ।

‘दूध संकलन केन्द्रबाट कच्चा दूध थोरै परिमाण संकलन हुँदा समस्या परेको छ', केडियाले भन्नुभयो, ‘अन्य वर्षको सुक्खा समयको तुलनामा यो वर्ष झनै दूध अभाव भयो । पाउडर दूधमा मिसाएर झोल दूध तयार गर्न पनि कच्चा दूध अभाव भयो ।' कच्चा दूधको अभावमा सीताराम गोकुल मिल्कले भारतबाट कच्चा दूध आयात गर्दै आएको छ । कच्चा दूधको अभाव भएपछि दूधबाट तयार हुने अन्य परिकार घिउ, मिठाई, दहीलगायतका अन्य परिकारको परिमाण पनि घटेको छ ।

व्यवसायी कच्चा दूधसँगै पाउडर दूधको समस्या पनि व्यहोर्न बाध्य भएका छन् । २५ किलो तौल भएको पाउडर दूधको मूल्य अहिले १४ हजार पुगेको छ । यसअघि उक्त दूधको मूल्य १० हजार थियो । ‘कच्चा दूधको चर्को समस्या र पाउडर दूधको मूल्य वृद्धिका कारण हामीलाई उद्योग सञ्चालन गर्नै कठिन भयो', केडियाले भन्नुभयो । डेरी क्षेत्रमा मात्रै निजी र सरकारी क्षेत्रबाट करिब १८ अर्बभन्दा बढीको लगानी छ ।

डीडीसीका प्रवक्ता इश्वरी अधिकारीले अहिले दैनिक ४० प्रतिशतको हाराहारीमा दूध अभाव भएको जानकारी दिनुभयो । कच्चा दूधको अभाव पूरा गर्न डीडीसीले वैशाख १३ गतेदेखि भारतको पटनास्थित पटना डेरी कोअपरेटिभबाट दैनिक करिब ११ लाख मूल्य बराबरको २० हजार लिटर दूध आयात गर्दै आएको छ । भारतमा प्रतिलिटर दूध ५५ रुपैयाँ पर्छ । कच्चा दूधको अभावमा डीडीसीले पनि मख्खन, पाउडर दूध, मिठाईसहित दूधका अन्य परिकारको निर्माण परिमाण घटाएको छ । ‘अहिले टोल टोलमा दर्ता बिना नै सञ्चालनमा आएका पोको दूध डेरीका कारण पनि दूधको चरम अभाव भएको हो । उत्पादन भएका दूध सबैतिर बाँडिएपछि ठूला उद्योगलाई दूधको अभाव खड्किएको हो', अधिकारीले भन्नुभयो ।

‘उत्पादनमा वृद्धि भएको छ'

उद्योगीले दूध अभावसम्बन्धी समस्या व्यहोरिरहँदा सरकारले भने अहिले दूधको उत्पादनमा उल्लेख्य वृद्धि भएको दाबी गरेको छ । पशुपन्छी विकास मन्त्रालयका प्रवक्ता श्याम पौडेलले गत आर्थिक वर्षको दोस्रो चौमासिकदेखि चालू आर्थिक वर्षको दोस्रो चौमासिकसम्ममा दूध उत्पादन ३.९ प्रतिशतले वृद्धि भएको जानकारी दिनुभयो । ‘उद्योगीले दूधको चर्को अभाव व्यहोर्नुपरेको विषय मलाई सही लागेन । अहिले उत्पादन वृद्धि भएको छ', प्रवक्ता पौडेलले भन्नुभयो, ‘उद्योगीले किसानलाई लागत मूल्य नदिँदा उत्पादित दूध टोलटोलमा सानो पसलमार्फत बिक्री हुने व्यवसायीले उठाएका छन् । यसले गर्दा ठूला उद्योगलाई दूधको अभाव भएको हो ।'

भूकम्पको समयमा मरेका गाईभैंसीका कारण दूधको उत्पादनमा केही कमी आए पनि अहिले भने पर्याप्त मात्रामा उत्पादन भइरहेको मन्त्रालयको दाबी छ । मन्त्रालयका अनुसार भूकम्पमा परेर कुल ८५ हजार ७८ वटा पशुधनको मृत्यु भएको थियो । इन्प्mोडेरी उद्योग अहिले दैनिक करिब ४० प्रतिशत दूधको अभाव व्यहोर्न बाध्य छन् ।