कालीमार्सी जोगाउन रोपाइँ महोत्सव

जुम्ला : संसारकै अग्लो ठाउँमा फल्ने कालीमार्सी धान जोगाउनका लागि जुम्लामा राष्ट्रिय धान महोत्सव मनाइएको छ । यातायातको सहज पहुँचसँगै कर्णालीमा तराईको चामल आयात बढ्दै गएपछि स्थानीय कालीमार्सी जोगाउनका लागि किसानको आग्रहमा राष्ट्रिय धान दिवस तथा रोपाइँ महोत्सव गरिएको हो ।

संसारकै उच्च ठाउँमा धान फल्ने साथै पौष्टिक दृष्टिकोणले पनि महत्ववपूर्ण मानिएको कालीमार्सी धानको उत्पादन घट्दै गएकोमा किसानले चिन्ता व्यक्त गरे । कर्णालीको पहिचानसँग जोडिएको कालीमार्सी धान रोप्ने दर कम हुँदै गएको र बाहिरबाट आयातित चामलको प्रयोग बढ्दै गएपछि किसानले कालीमार्सी बचाउनका लागि प्रत्येक वर्ष धान दिवस तथा रोपाइँ महोत्सव मनाउँदै आएका छन् । जिल्ला कृषि विकास कार्यालयको आयोजनामा शनिबार तातोपानी गाउँपालिका लाम्राको रानी जिउलोमा किसानको सहभागितामा रोपाइँ महोत्सव गरिएको थियो ।

महोत्सवमा किसानले पछिल्ला वर्षमा कालीमार्सीमा रोगकीराको प्रकोपका कारण उत्पादकत्व घट्दै गएकाले कृषिसँग सम्बन्धित निकायले यसको समाधानका लागि पहल थाल्न आग्रह गरेका छन् । तराईमा असार पन्ध्रलाई धान दिवसका रूपमा मनाउँदै आए पनि जुम्लीवासीले त्यसअगावै धान दिवस मनाउँदै आएका छन् । कर्णालीको कालिकोटबाहेक अन्य जिल्लामा जेठको पहिलो साताबाट रोपाइँ सुरु गरेर असार पहिलो सातासम्म सम्पन्न गरिन्छ । वर्षमा दुई बालीमात्रै पाक्ने कर्णालीमा धान पाक्नका लागि नौ महिना लाग्ने जिल्ला कृषि विकास कार्यालयका वरिष्ठ कृषि विकास अधिकृत भरतप्रसाद कँडेलले बताउनुभयो । उहाँले संसारकै उच्च भेगमा फल्ने धान कालीमार्सी सबैभन्दा पौष्टिक र नेपालमा फल्ने धानमा महंगो भएको दाबी गर्नुभयो ।

‘सहज रूपमा सस्तोमै चामल पाउन थालेपछि कालीमार्सीको खेती र उत्पादन घटेको हो,' कँडेलले भन्नुभयो, ‘तर यसको महत्वव र मूल्य धेरै नै छ । त्यसैले यसको संरक्षणका लागि सबै किसान लाग्न जरुरी छ ।' एकदशक अघिसम्म ९० प्रतिशत कालीमार्सी धान रोपाइँ हुने जुम्लामा अहिले निकै घटेको कँडेलको भनाइ छ । कृषि कार्यालयका अनुसार अहिले जुम्लामा रोपाइँ हुने कुल दुई हजार नौ सय ४० हेक्टर जमिनमध्ये ३० प्रतिशतमा मात्र कालीमार्सी धान रोपाइँ हुने गरेको छ । बिउ राख्नेदेखि धान काट्नेबेलासम्म नौ महिना लाग्ने भएका कारण किसानको यसप्रति आकर्षण घट्दै गएको उहाँले बताउनुभयो । रैथाने कालीमार्सी धान १.५ मेट्रिक टन प्रतिहेक्टर उत्पादन हुने गरेको छ ।

कर्णालीको सबैभन्दा धेरै धानखेती हुने जुम्लामा रोपाइँ अन्तिम चरणमा पुगेको छ । अधिकांश क्षेत्रमा नदीको पानीले सिँचाइ हुने भएकाले असारको दोस्रो सातासम्म सबै ठाउँमा रोपाइँ सम्पन्न भइसक्ने कृषि विकास कार्यालयका प्रचार अधिकृत बालकराम देवकोटाले बताउनुभयो । तर, उत्पादन वृद्धिका लागि जुम्लामा चन्दननाथ १, चन्दनननाथ ३, लेकाली १ र लेकाली ३ गरी चार उन्नत जातका धान रोपाइँ हुने गरेको छ । यी उन्नत जातको धानको विकास र गाडीको सहज पहुँचले बाहिरको आयातित चामलको प्रयोग बढ्नुले कालीमार्सी रोपाइँ घट्दै गएको छ । कालीमार्सी चामल पौष्टिक हुने भए पनि धेरै उत्पादन नहुने र महंगो भएका कारण यसको प्रयोग पनि घट्दै गएको छ ।

कर्णालीमा रोपाइँलाई पर्वको रूपमा लिने गरेका छन् । स्थानीय मौलिक संस्कृतिअनुसार यहाँका किसानले आफन्तजन जमघट र मागल गित गाउँदै रोपाइँ गर्छन् ।

कर्णालीमा रोपाइँलाई पर्वको रूपमा लिने गरेका छन् । स्थानीय मौलिक संस्कृतिअनुसार यहाँका किसानले आफन्तजनबीच जमघट र मागल गित गाउँदै रोपाइँ गर्छन् । गाउँमा एक अर्काको सहयोग (परिम) लगाउँदै किसानले गाउँभरिको रोपाइँ पालो गरेर गर्छन् । साथै रोपाइँको अवसरमा नवविवाहित जोडीलाई हिलोमा चोपेर दिर्घायुको आशिर्वाद समेत दिने पर्वका रूपमा कर्णालीका किसानले रोपाइँलाई लिने गरेको संस्कृतिविद रमानन्द आचार्यले बताउनुभयो । रोपाइँ मानो रोपेर मुरी उब्जाउने पर्वका साथै यहाँको संकृतिलाई जगेर्ना गर्ने र आफन्जन भेटघाट गर्ने पर्वका रूपमा लिइने संस्कृतिविद आचार्यको भनाइ छ ।

स्थानीय किसान पूर्णचन्द्र चौलागाईंले कालीमार्सी धानको लोप हुनु भनेको कर्णालीको पहिचान गुम्ने बताउनुभयो । उहाँले जुम्लाको इतिहाससँग जोडिएको धानखेती उत्पादन कम हुनुले स्थानीय मौलिक पहिचान नै हराउने चिन्ता व्यक्त गर्नुभयो । उहाँले पछिल्लो केही दशकयता कालीमार्सीमा ब्लास्ट रोगको प्रकोपले धान उत्पादन घट्दै गएको भन्दै कृषि कार्यालयलाई यसको जगेर्ना गर्न आग्रह गर्नुभयो । करिब आठ सय वर्ष पुरानो इतिहास बोकेको कालीमार्सी जोगाउन प्रत्येक वर्ष रोपाइँ महोत्सवका साथै किसानलाई प्रोत्साहन गर्न कृषकले माग गरेका छन् ।

कालीमार्सी धान १३औं शताब्दीको सुरुवातमा बाबा चन्दननाथले भारतको कस्मिरबाट ल्याएर जुम्लाको लाछु जिउलामा खेती सुरु गरेको स्थानीय बताउँछन् । यहाँको माटो सुहाउँदो र अरु खाद्यान्नभन्दा बढी महत्वव बोकेको हुँदा यसको जगेर्नाका लागि राज्यको ध्यान जान आवश्यक रहेको किसानको माग छ । यस्तै, राणाकालीन समयमा जुम्लाबाट हुलाकमार्फत राणा प्रधानमन्त्री र राजाका लागि दैनिक दुई पाथी कालीमार्सी चामल जाने गथ्र्यो । तर अहिले सजिलोका लागि बाह्य चामलको प्रयोग बढ्दै गएपछि विश्वकै उच्च ठाउँमा फल्ने पहिचान बनाएको कालीमार्सी लोप हुन सक्ने चिन्तामा जुम्ली किसान छन् ।