इम्जिन : एक युद्धबिम्ब

सन् २०१३, अक्टोबरको पहिलो साता दक्षिण र उत्तर कोरियाको सम्बन्ध सामान्य बन्दै थियो । खेसङ गोङदान (दुवै कोरियाले स्थापना गरेको औद्योगिक क्षेत्र) को विवादित विषयलाई लिएर दुई कोरियाका उच्च अधिकारी छलफल गरिरहेका थिए । उत्तरमा पर्ने खेसङ गोङदानमा दक्षिणका लगानीकर्ताको पुनः प्रवेशलाई लिएर सञ्चारमाध्यमले विभिन्न विश्लेषण प्रकाशन र प्रसारण गरिरहेकै बेला अक्टोबर २० मा दुवै कोरियाको सिमाना क्षेत्र अवलोकन गर्ने साइत जुर्‍यो ।

दुवै कोरियाको सिमानालाई डीएमजेड भनिन्छ । सन् १९५० बाट सुरु भएको कोरियाली युद्धमा दक्षिण र उत्तर कोरियाली, चिनियाँ र अमेरिकी गरी ३० लाखभन्दा बढीको ज्यान गएपछि संयुक्त राष्ट्रसंघ र दुवै कोरियाको समझदारीमा २७ जुलाई १९५३ मा यो सिमाना निर्धारण गरिएको हो । विश्वकै खतरा सिमाना भएकाले अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा यसको चर्चा र महत्व संसारमै विशेष हुने गरेको छ । जबजब दुई कोरियाबीच खटपट हुन्छ तब विश्वमै डीएमजेडको चर्चा चुलिन्छ ।

यसको अवलोकन गर्न संसारका राजनीतिज्ञ, कूटनीतिज्ञ, पत्रकार, मानवअधिकारकर्मी त्यहाँ पुग्ने गर्छन् । बर्लिनको पर्खाल भत्किएपछि एउटै परिवार, एउटै देश, एउटै जाति र एउटै संवेदनालाई केहीले विभक्त गरेको छ भने त्यो डीएमजेडले मात्रै हो ।यो क्षेत्रबाट १० किलोमिटर उत्तर बढ्यो भने खेसङ गोङदान पुग्न सकिन्छ ।

अक्टोबर २० को दिन बिहान १०.१५ मा गाइड ली जी मिनले यात्राको विवरण सुनाउँदै कोरियाली युद्धको ६०औं स्मरणोत्सवको उपलक्षमा आयोजना गरिएको डीएमजेड पाँचौं अन्तर्राष्ट्रिय वृत्तचित्र महोत्सवमा हामीलाई आमन्त्रण गरिएको बताइन् । यो महोत्सवको नारा ‘शान्ति, जीवन र सञ्चार’ थियो । लीले हामीलाई कार्यक्रमको विवरण भएको ब्रोसर पनि थमाइन् ।

सोलबाट हामीलाई लिएर बस १०.२५ मा अघि बढ्यो । केहीबेरमै राष्ट्रपति भवन ब्लु हाउस हुँदै उत्तर मोडियो । यात्रामा हामी ३६ जना थियौं । सफा र चौडा सडक, वारिपारि सजाइएका फूल र वृक्षहरू । बस आफ्नै गतिमा दौडिरहेको थियो । हामी केही छिनमै हाना नदीको किनार हुँदै अघि बढ्न थाल्यौं । बायाँतिर नीलिम, स्निग्ध र सूर्यको किरण छचल्किरहेको हाना नदी धीमा गतिमा बगिरहेको थियो । हामी बायाँ किनारको चौडा सडकमा बेगले हुइँकिरहेका थियौं । त्यहाँबाट केही अगाडि बढेपछि किन्टेक्सको बगैंचा र भवन देखिए । ती बाटोमा धेरै परिवर्तन भएका रहेछन् ।

निरन्तर गुडिरहेको बस करिब साढे एघार बजे पुरानो छोटी सहरको चोकमा रोकियो । यात्रामा हामीलाई मार्गदर्शन गरिरहेकी लीले त्यस स्थानबारे जानकारी दिइन्, जुन फाजु नगरपालिकामा पर्ने हेइरी गाउँ रहेछ । लीले यहाँ आधुनिक संग्रहालय रहेकाले आधा घन्टाभित्र अवलोकन गरेर फर्किन आदेश गरिन् । हामी सबै उत्सुकतासाथ बसबाट ओर्लियौं ।

संग्रहालय प्रवेशद्वारमा ‘आधुनिक र ऐतिहासिक संग्रहालय’ लेखिएको थियो । त्यहाँ १९१० देखियताका कोरियाली जनताको आर्थिक, सांस्कृतिक, सामाजिक र यान्त्रिक जीवनशैलीमा आधारित सामग्री थिए । वृद्ध, बालबालिका, दम्पती र विभिन्न निकायबाट संग्रहालय हेर्न आएका आन्तरिक पयर्टकको घुइँचो व्यापक थियो । एक सय वर्षअघिका आफ्ना पुर्खाको जीवनशैली जान्न चाहने सन्ततिका लागि २००५ मा त्यो संग्रहालय स्थापना गरिएको थियो । यसको पुनर्निर्माण २०१० मा गरिएको ब्यानरमा उल्लेख थियो । तीनतले आधुनिक भवनभित्र कोरियाली जीवनमा दैनिक उपभोगमा प्रयोग हुने सामग्री प्रदर्शनीमा राखिएका थिए । पूर्ण औद्योगिक विकास हुनुपूर्व प्रयोग भएका यन्त्रहरू पनि प्रशस्त थिए ।

 इम्जिन नदी लाखौं नरसंहार भएको कोरियाली गृहयुद्धको एकल साक्षी हो । यो लोकेसन कोरियाली युद्धको एउटा बिम्ब हो । इम्जिनमा हजारौं कोरियालीको रगत बगेको छ । इम्जिनमाथि भत्किएको खण्डहर पुल नरसंहारको अर्को प्रमाण हो ।

संग्रहालय छोडेर हामी अघि बढ्यौं । जति अघि बढ्दै गयो उति दुर्गम क्षेत्रको अनुभूति हुन थाल्यो । उद्योग, कलकारखाना केही देखिँदैनथे । सुनसान, पातलो र पुराना बस्तीमात्रै आउँथे दृश्यमा । आकाश उस्तै धुम्मिएको थियो । धेरै पर क्षितिज छुने अग्लाअग्ला पहाडका काखमा धस्किएका पहिरो देखिन्थे । साथीहरू ती पहाडलाई उत्तर कोरिया हो भनेर अनुमान लाउँथे । छिनछिनमा सैनिक हेलिकप्टर घुमिरहन्थ्यो । यस्तै वातावरण छिचोल्दै १ बजे हामी इम्जी नदीको किनारमा पुग्यौं । इम्जीकै किनारमा इम्जिनगाक पार्क रहेछ ।

बसबाट ओर्लिएपछि लीले इम्जिनगाक पार्कको एउटा स्मृति स्तम्भ भएको ठाउँमा लगिन् । त्यो स्तम्भ कोरियाली युद्धको स्मरणमा अमेरिकाली सैनिकले निर्माण गरेका रहेछन् । स्तम्भ वरिपरि विभिन्न मुलुकको राष्ट्रिय झन्डा फहराइरहे पनि नेपालको झन्डा नदेखिँदा हामीलाई खल्लो महसुस भएको थियो ।

हामी इम्जिन नदीको किनार घुम्न थाल्यौं । त्यहाँ आन्तरिक र बाह्य पर्यटकको घुइँचो देखिन्थ्यो । इम्जिन नदी लाखौं नरसंहार भएको कोरियाली गृहयुद्धको एकल साक्षी हो । इम्जिन कोरियाली युद्धको बिम्ब हो । इम्जिनमा हजारौं कोरियालीको रगत बगेको छ । इम्जिनमाथि भत्किएको खण्डहर पुल नरसंहारको अर्को प्रमाण हो । त्यो पुलले कोरियाली युद्धचोट बोकिरहेको छ । त्यहाँ हामीले युद्धको अर्को निर्मम चिह्न देख्यौं । लिकमा राखिएको एउटा थोत्रो रेलको यन्त्र क्षत्विक्षत अवस्थामा देखियो । तोपको निशानीले अस्तित्व गुमाएको त्यो रेलमा अनगिन्ती चोट थिए । यतिका बीभत्स युद्ध निशाना देखेपछि मेरा मनमा अनेक प्रश्न जन्मिए । कोरियाली युद्ध के मानव विकास वा उत्थानकै लागि भएको थियो ? मैले इम्जिनलाई प्रश्न सोधेँ ।

इम्जिन किनारैभरि आधुनिक हतियार बोकेका सैनिक गस्ती गरिरहेका थिए । त्यसैको वरिपरि कोरिया विभाजनका बेला स्वदेश फर्कन नपाएका नागरिकका आफन्तले ध्वजामा सन्देश लेखेर छोडेको देख्यौं । कोरियाली युद्धमा शहादत प्राप्त गरेका र दुवै देशका नागरिकको स्मरणका लागि हराएको इम्जिन किनारलाई १९७२ मा उद्यानको रूपमा विकास गरिएको रहेछ ।

फेरि हाम्रो यात्रा अघि बढ्यो । बाटोमा प्रायः दोङइल जोन (संयुक्त क्षेत्र) लेखिएको ब्यानर र बोर्ड देखिन्थे । इम्जिन नदीको पुलमा गस्तीमा रहेका सैनिकले हाम्रो राहदानी चेक गरे । त्यहाँबाट २० मिनेटका यात्रापछि हामी क्याम्प ग्रिबस पुग्यौं । बसबाट ओर्लिनेबित्तिकै दुईजना महिला देख्यौं । उनीहरू हाम्रा निर्देशक रहेछन् । तीमध्ये एकले क्याम्प ग्रिबस र वृत्तचित्र महोत्सवबारे अवगत गराइन् । सन् १९५३ देखि अमेरिकी सैनिकको स्वामित्वमा रहेको क्याम्प ग्रिबस २००४ मा कोरियालाई हस्तान्तरण गरिएको रहेछ । त्यसपछि कोरियन सरकारले पर्यटकस्थल निर्माण गर्न यहाँ विभिन्न कार्यक्रम आयोजना हुने गरेको पनि ती महिलाले बताइन् । सन् १९७६ मा मृत्यु भएका अमेरिकी सैनिक क्याप्टन आर्थरको नाममा यो क्याम्पको नामकरण गरिएको रहेछ ।

बाटोमा जताततै हतियारधारी कोरियन सैनिक देखिन्थे । हामी एउटा डरलाग्दो बंकरभित्र पस्यौं जहाँ सैनिक धुन बजिरहेको थियो भने ली योङ बेकद्वारा निर्माण गरिएको ‘फ्लावर टेंक’ नामक वृत्तचित्र प्रदर्शनी सुरु हुन लागेको थियो । कोरियाली युद्धमा मारिएका सहिदको सम्झनामा निर्माण गरिएको यस वृत्तचित्रमा केबल सुरुङभित्र फूलको रथ अदृश्य पात्रहरूले हाँकिरहेका थिए । त्यहाँ मूर्त कथावस्तु, पात्र, संवाद वा कुनै घटनावली थिएन । ‘फ्लावर टेंक’ हेरिसकेपछि हामीलाई अर्को बंकरभित्र लगियो । त्यहाँ छन् जोन् होद्वारा निर्माण गरिएको ‘द स्ट्चुअफ ब्रदर’ नामक वृत्तचित्रको प्रदर्शनी हुन लागेको रहेछ । कोरियाली युद्धमा दक्षिणका सैनिकले अवलम्बन गरेको युद्ध कौशललाई यस वृत्तचित्रले समेटेको रहेछ । जम्मा २५ सेकेन्डमा सकिने यो वृत्तचित्रमा विशेष गरेर सैनिकको वार पोजिसन देखाइएको थियो ।

दुवै वृत्तचित्र हेरिसकेपछि हामीलाई एउटा पुरानो हलमा लगियो र भित्तामा कोरिएका विभिन्न चित्र देखाउँदै तिनीहरूबारे वर्णन गरियो । तीमध्ये एउटा चित्र दुरुस्तै स्वयम्भूनाथजस्तो देखिन्थ्यो । चित्र अवलोकन गरेर बाहिर निस्कँदा ३.३० भइसकेको थियो । हामीलाई गाइड गरिरहेकी लीले नेपालीलाई एकपंक्ति बनाएर संख्या गनिन् र बस चढन आग्रह गरिन् ।

बस गन्तव्यतिर मोडियो । बाटोमा साथीहरू सुतिरहेका देखिन्थे । हामी ४.५० मा सोल आइपुग्यौं ।  इम्जिन नदी किनारका युद्ध-चिह्न सम्झिँदै म ट्रेन स्टेसनतिर लम्किएँ । ‘यात्राभर कुशल निर्देशन गरेकी लीलाई धन्यवाद छ’, म आफैंभित्र फुस्फुसाएछु ।