पशुपतिप्रसादको छाँयामा धनपति

राजनीति र चलचित्रका केही साझा गुण छन् । यी दुवैले समाजका अन्तर्विरोधलाई व्यक्त गर्छन् । समाजका अन्तर्विरोध राजनीतिमा संगठन, आन्दोलन र संघर्षद्वारा मुखरित हुन्छन् भने चलचित्रमा तिनै अन्तर्विरोध सौन्दर्य बिम्बका माध्यमबाट प्रकट हुन्छन् । अन्तर्विरोधको हल गर्नु राजनीति र चलचित्र दुवैको अभीष्ट हो । त्यसका लागि राजनीतिले जस्तो बल प्रयोगको विधि त चलचित्रले अपनाउँदैन तर कलात्मक पुनर्सिजनको आफ्नै मौलिक र विशिष्ट विधिद्वारा त्यसका लागि काम गर्छ । यही बिन्दुमा चलचित्र र राजनीति आपसमा जोडिएका छन् ।

सामान्य अवस्थामा साहित्य, संगीत वा कलाकृतिले झैं चलचित्रले पनि लुकेर राजनीति गरेको हुन्छ । तर, सामाजिक अन्तर्विरोध बढी नै मुखर भएको विशिष्ट परिस्थितिमा राजनीतिलाई नै मुख्य विषय बनाएर चलचित्र निर्माण गर्ने गरेको पनि देखिन्छ । खगेन्द्र लामिछानेको लेखन तथा अभिनय र दीपेन्द्र के. खनालको निर्देशन तथा छायांकन रहेको 'धनपति' यस्तै चलचित्र हो जसले राजनीतिलाई नै मुख्य विषयका रूपमा पेस गरेको छ ।
चलचित्र कसको ?

चलचित्रलाई निर्देशकको माध्यम मान्ने मत निकै बलियो र करिब स्थापित हो । तर, यो बहुसंख्यकले स्वीकार गरेको मत हो, सर्वस्वीकार्य भने होइन । सर्वस्वीकार्य हुन सक्दैन भन्ने एउटा सामान्य आधार 'धनपति' पनि हो । दीपेन्द्र के. खनालको निर्देशनमा बनेको भए पनि यो खगेन्द्र लामिछानेको चलचित्र हो । यसमा कथा, पटकथा, संवाद र अभिनय सबैतिर उनै छन् । खगेन्द्र अर्थात् 'टलकजंग वा टुल्के', खगेन्द्र अर्थात् 'पशुपतिप्रसाद'कै प्रभुत्व जताततै छ, निर्देशक खनाल छायामा छन् ।

चलचित्रमा जब निर्देशक नै छायामा पर्छ, त्यतिबेला यो माध्यम निर्देशकको माध्यम बन्न सक्दो रहेनछ । इटलीका एकजना पटकथाकार छन् सेसर जाभात्तिनी (सन् १९०२–१९८९) । भित्तोरियो डेसिकाद्वारा निर्देशित 'सुसाइन' (१९४६), 'बाइसाइकल थिभ्स' (१०४८), 'मिराकल इन मिलान' (१९५१), 'अम्बेर्टो डी' (१९५२) जस्ता चर्चित चलचित्रका लेखक उनै थिए । चलचित्र लेखकमात्रै होइन, त्यहाँको नवयथार्थवादी चलचित्रका प्रथम सिद्धान्तकार पनि उनी थिए । 'सम आइडियाज अन द सिनेमा' शीर्षकमा उनले दिएको अन्तर्वार्तालाई त्यहाँको नवयथार्थवादी चलचित्रको घोषणापत्र मानिन्छ । पछि जसले निर्देशन गरेको होस्, यिनले लेखेका चलचित्रहरू यिनकै नामबाट चिनिन थाले । लेखक यदि निर्देशकभन्दा प्रभावशाली भयो भने त्यो चलचित्रको परिचय लेखकसँग ज्यादा गाँसिँदो रहेछ र त्यो लेखकको चलचित्र हुन सक्ने सम्भावना हुँदो रहेछ ।

'धनपति'मा नवयथार्थवादी चलचित्रको झिल्काझिल्की पाइन्छ । लोकेसन सुटिङलाई महत्व दिनु, स्टारडमलाई अस्वीकार गर्नु तथा यथार्थको आड लिएर गरिबी र दुर्भाग्यको चित्रण गर्नु जस्ता विशेषता यसमा पनि छन् । चलचित्रमा मुख्य चरित्रको भूमिकामा रहेका खगेन्द्र लामिछाने परम्परागत शैलीका वलिष्ठ नायक होइनन् र उनी आफूलाई नायक भन्न रुचाउँदैनन् पनि । उनी आफूलाई अभिनेताका रूपमा स्वीकार गर्छन् । खासगरी 'टलकजंग भर्सेस टुल्के' र 'पशुपतिप्रसाद'ले बनाइदिएको छवि नै उनको लोकप्रिय छवि हो जसको निरन्तरता 'धनपति'मा पनि छ ।

'धनपति'ले राजनीतिबिनाको समाजलाई आदर्श समाजका रूपमा परिकल्पना गरेको छ जहाँ कुनै प्रकारका ट्रेड युनियनहरूको अस्तित्व नहोओस्, जहाँ पत्नीले पतिको कमाइमा बाँच्नु परोस्, जहाँ मानिसले आफ्ना बच्चालाई महँगा निजी विद्यालयहरूमा पढाऊन्, जहाँ आन्दोलनहरू नहोऊन्, बन्द हडताल नहोऊन् र शान्ति नै शान्तिमात्रै स्थापित होस् ।

चलचित्रले दर्शकका बीच जे जति चर्चा पाएको छ, त्यसको केन्द्रमा खगेन्द्र नै छन् । दीपेन्द्र के. खनाल निर्देशक अवश्यै हुन् तर उनका मौलिक विशेषता चलचित्रमा खासै प्रभावकारी छैनन् । 'युगदेखि युगसम्म', 'धर्मा', 'चपली हाइट', 'भिजिलान्ते', 'झोले', 'पशुपतिप्रसाद', 'चपलीहाइट २', 'लभ लभ लभ' हुँदै 'धनपति'मा आउँदा निर्देशकको जुन धार निर्माण हुनुपथ्र्यो त्यो निर्देशकका कोणबाट प्रस्ट खुटिने खालको छैन । तर, निर्देशकलाई हटाएर खगेन्द्रलाई जोड्ने हो भने फेरि धार प्रस्ट छ । 'धनपति' चलचित्र पहिलेका 'टलकजंग भर्सेस टुल्के' र 'पशुपतिप्रसाद' दुवैसँग स्पष्ट देखिने गरी जोडिन्छ ।

'टलकजंग भर्सेस टुल्के'मा निश्चल बस्नेतलाई लिएर राजनीतिमाथि चलचित्र बनाउँदा खगेन्द्रको जुन दुर्दशा भयो त्यो दुःखद् थियो । 'पशुपतिप्रसाद'मा उनले दीपेन्द्र के. खनाललाई लिएर काम गर्दा हौसला मिल्यो । राजनीतिमाथि चलचित्र बनाउने उनको तिर्सना मेटिएको थिएन । त्यो काम पनि जब उनले दीपेन्द्रसँग मिलेर हुन सक्ने सम्भावना देखे, टुल्केको बिच्केको तिर्सना मेटाउन चाहे, 'धनपति' जन्मियो । निर्देशक दीपेन्द्र के. खनाल यसमा खगेन्द्र लामिछानेका सहयोगी वा प्रस्तोता भएर उभिएका छन् ।

टुल्केदेखि धनपतिसम्म

'टलकजंग भर्सेस टुल्के' प्रसिद्ध चिनियाँ साहित्यकार लु सुनको कथाकृति 'आ क्युको सत्य कथा'लाई नेपालीकरण गरी बनाउन खोजिएको कमजोर चलचित्र हो । कथाको आ क्यु पात्रबाट प्रभावित खगेन्द्र लामिछानेले सो पात्रको भूमिकामा अभिनय गर्ने उद्देश्यले एउटा नाटक लेखेका थिए । त्यसमा उनी अभिनयको पूर्वाभ्यास पनि गर्दै थिए, तर जागिरले तानेपछि उनको अभिनय गर्ने चाहनामा अवरोध आयो । उनी जागिरतिर गए । आ क्युको भूमिकामा अभिनय गर्ने तिर्सना मेटिएको थिएन तर जागिरकै क्रममा नाटक मञ्चन भयो । पछि सोही कथामा आधारित रहेर चलचित्रका लागि पटकथा लेखे । निश्चल बस्नेतको निर्देशनमा 'टलकजंग भर्सेस टुल्के' चलचित्र बन्यो । खगेन्द्रले टुल्केको भूमिका निर्वाह गरे । अभिनेताका रूपमा उनको प्रशंसा पनि भयो तर राजनीतिक विषयमाथि चलचित्र बनाएर जुन जस कमाउने उनले सोचेका थिए, टुल्केले त्यो दिएन ।

त्यसपछि खगेन्द्रद्वारा गैरराजनीतिक विषयमा 'पशुपतिप्रसाद' लेखियो, निर्देशक भए दीपेन्द्र के. खनाल । चलचित्रको सर्वत्र प्रशंसा भयो, व्यापार पनि निकै भयो । खगेन्द्रको चर्चाले उचाइ लियो । यसबाट हौसिएका खगेन्द्रले तेस्रो चलचित्रका रूपमा 'धनपति' लेखे । आफ्नै कथा 'बाबुसाहेबको साइकल'लाई आधार बनाएर लेखिएको चलचित्रमा विषय फेरि पनि राजनीति नै रह्यो किनभने लेखक खगेन्द्रलाई राजनीतिक विषयमा सफल चलचित्र बनाउनु थियो । 'टलकजंग भर्सेस टुल्के'को जुन दर्दशा भयो, त्यसबाट बच्नका लागि निर्देशक छानिए 'पशुपतिप्रसाद'का 'सफल' निर्देशक दीपेन्द्र के. खनाल ।

तर, राजनीतिक विषयमा अभिरुचि भएका निर्देशक त खनाल पनि थिएनन् । उनको अनुभवको क्षेत्र 'चपली हाइट'तिर थियो भन्ने कुरा त्यसको सिक्वेल बनाउने रहरबाटै बुझिन्छ । निश्चल बस्नेतबाट हुन नसकेको काम दीपेन्द्र के. खनालबाट पनि भएन । 'धनपति'मा आइपुग्दा 'पशुपतिप्रसाद'को 'पति' र टलकजंगको 'बक्स्योस्'लाई जोड्ने काम मात्रै भयो । यी दुवै पहिचान खगेन्द्र लामिछानेसँग गाँसिएका पहिचान हुन् ।

पार्टी राजनीति

भनिन्छ, चलचित्र र फुटबलको समीक्षा गर्नुपर्दा मानिसहरू तुरुन्तै गरिहाल्छन्, त्यसका लागि ज्ञान चाहिँदैन । विश्वकप नै खेल्दै गरेका बेलामा पनि टीभी हेरेर बसेको दर्शकले यस्सो चाहिँ गर्नुपर्ने भनिहाल्छ । चलचित्रका हकमा पनि धेरैले यो काम गर्छन् । यो भएन, यसरी बनाउनुपथ्र्यो भन्ने सुझाव दिन्छन् । तर, नेपालमा चाहिँ राजनीति पनि त्यस्तो क्षेत्र भएको छ जहाँ जो पनि समीक्षा गर्न वा उपदेश दिन तम्सिहाल्छ । 'धनपति'का स्रष्टा खगेन्द्र लामिछानेमा पनि त्यो क्षमता प्रशस्त देखिन्छ ।

चलचित्रमा वामपन्थी पार्टीको राजनीतिक चरित्रलाई देखाउन खोजिएको छ । कम्युनिस्ट पार्टीहरूले प्रयोग गर्ने झन्डाबाट हथौडा हटाएर वाण चिह्न राखिएको छ । ती राजनीतिकर्मीहरू कुनै दिन भूमिगत राजनीति गर्थे, सुराकीका नाममा स्वाभिमानी समाजसेवीहरूको हत्या गर्थे, चन्दाका नाममा लुटपाट गर्थे भन्ने देखाइएको छ । नेपालका विद्यमान कुनै राजनीतिक पार्टीको नाम त चलचित्रमा लिइएको छैन, तर माओवादी हो भनी चिन्न कुनै गाह्रो पनि छैन । धनआर्जन र सत्ता प्राप्तिका लागि माओवादी आन्दोलन भएको थियो भनी बुझाउन खोजिएको छ ।

जुन कुरा बुझाउनका लागि चलचित्र बनाइएको छ, त्यो माओवादीलाई नरुचाउने अधिकांश नेता कार्यकर्ताहरूले बझ्दै र भन्दै आएको कुरा हो । नयाँ मुद्दा वा नयाँ कोण चलचित्रमा छैन । राजनीतिक व्यक्तित्वलाई भद्दा तरिकाले चित्रण गर्ने, तिनलाई नै खलपात्रका रूपमा बढाइचढाइकन प्रस्तुत गर्ने र सम्पूर्ण दुःखका स्रोत राजनीतिकर्मी नै भएको रटान दोहोर्‍याइरहने नेपाली तथा हिन्दी चलचित्रको मूलधारको परम्परालाई 'धनपति' चलचित्रले समात्ने प्रयास गरेको छ ।

'धनपति' बन्ने बेलासम्म आइपुग्दा नेपाली चलचित्र क्षेत्रमा राजनीतिमाथि 'कालोपोथी' तथा 'सेतो सूर्य'जस्ता गम्भीर चलचित्र बनिसकेका थिए । राजनीतिमाथि नै चलचित्र बनाउन खोज्ने खगेन्द्रका लागि उनीहरूको अनुभव उपलब्ध थियो । तर, सफलताको स्वादमा रमाएका खगेन्द्रका लागि ती अनुभव हितकर लागेनन् । उनले आफ्नै ज्ञान र अनुभवमाथि भरोसा गरे । फलतः 'धनपति' तिनका तुलनामा असाध्यै निम्छरो चलचित्र बन्न पुग्यो । राजनीतिजस्तो जटिल र बहुआयामिक विषयमाथि चलचित्र बनाउन खोज्दा एउटा स्रष्टा जति गम्भीर हुन सक्नुपथ्र्यो, लामिछानेलाई त्यो आवश्यक लागेन ।

ट्रेड युनियन

मजदुरहरू संगठित हुने वा ट्रेड युनियन स्थापना गर्ने ? यस प्रश्नको विरोध गरिएको 'धनपति'मा मालिकको सेवालाई परम कर्तव्य बनाई पेस गरिएको छ । रेस्टुराँमा काम गर्दा प्राप्त हुने मासिक १५ हजार रुपैयाँले काठमाडौंको महँगीमा जीविका गर्न कठिन भएको र एउटी छोरीलाई समेत मन परेको विद्यालयमा पढाउन नसकेको देखाइएको छ । मुख्य चरित्रलाई आर्थिक संकट त छ, तर ट्रेड युनियन वा मजदुरले आफ्नो सुविधा बढाउनका लागि गर्ने संघर्षलाई ऊ गलत भन्छ । नुनको सोझो गर्नुपर्ने बफादारीको शिक्षा छ ।

शिक्षा प्रणाली

'धनपति'मा शिक्षाको निजीकरणको वकालत गरिएको छ । सरकारी विद्यालयको शिक्षाप्रति अविश्वास छ । चलचित्रको मुख्य चरित्र निजी विद्यालयमा दिइने महँगो शिक्षाका लागि निरन्तर बफादार श्रम गरिरहेको छ । पछिसम्म पनि उसको बुझाइमा कुनै परिवर्तन आउँदैन । बच्चालाई बोर्डिङ स्कुलमै पढाउनुपर्छ भन्ने आफ्नो मतमा खगेन्द्र प्रस्ट र अविचल छन् । शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता आधारभूत कुराको जिम्मेवारी राज्यले लिनुपर्छ, व्यापारीहरूलाई दिनुहुँदैन भन्ने जुन धारणा समाजका केही व्यक्तिहरूमा छ, चलचित्र त्यसको विरोधमा छ ।

लैंगिकता

चलचित्रमा पितृसत्ताको जोडदार समर्थन छ । मुख्य चरित्र आफ्नी श्रीमतीले आयआर्जनको काम गर्नु हुँदैन भन्ने पक्षमा छ । पत्नीलाई लाउन–खान दिएर घरैमा पाल्नु पतिको धर्म हो । पतिले त्यो सकेन भने उसले प्रतिष्ठा गुमेको महसुस गर्छ । पत्नी कामका लागि घरबाहिर निस्कनुलाई उसले पतिको अपमान ठान्छ । चलचित्रमा पितृसत्ताको रक्षा गर्ने प्रयास कहाँसम्म गरिएको छ भने पत्नीले कामका लागि लुकिलुकी बाहिर निस्कनु परेको छ अनि जुन दिन पत्नीले काम गरेर कमाएको पैसा देख्छ, पति उसैका हातबाट पैसा जलाउन लगाउँछ । पत्नी पनि मान्छे हो, ऊ घरभन्दा बाहिर गएर श्रम गर्न सक्छे भन्ने कुरामा चलचित्र सहमत छैन ।

विश्वदृष्टि

चलचित्रलाई समकालीन समाजसँग संवाद गर्ने महत्वपूर्ण माध्यम मानिन्छ । साहित्यले शिक्षितसँग मात्रै संवाद गर्ने हैसियत राख्छ, संगीतले श्रवण क्षमता भएकासँग मात्रै संवाद गर्न सक्छ, चित्र आदिले दृश्य–क्षमता भएकासँग मात्रै संवाद गर्न सक्छ । तर, चलचित्रमा यी सबै विशेषता मिसिन्छन् । यसले सबैखाले व्यक्तिसँग कुनै न कुनै स्तरमा संवाद गर्ने सामथ्र्य राख्छ । त्यही भएर स्रष्टाहरू समाज र संसारप्रतिको आफ्नो बुझाइ वा दृष्टिकोणलाई बढी प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत गर्नका लागि चलचित्र माध्यम रोज्छन् । 'धनपति'ले समाजसँग संवाद गर्न चाहेका मुख्य क्षेत्रहरू पार्टी राजनीति, लैंगिकता, शिक्षा प्रणाली र मजदुर समस्या नै हुन् ।

चलचित्रले राजनीतिलाई पार्टी राजनीतिका रूपमा र माओवादीका रूपमा अथ्र्याएको छ । माओवादी पार्टी र त्यसले गरेका आन्दोलनको विरोध गर्छ तर माओवादीका मुद्दाहरूमाथि बोल्नै चाहँदैन । चलचित्रले आफ्ना दर्शकसँग राजनीतिमा नलाग्न (खासमा माओवादी राजनीतिमा नलाग्न) अपिल गरेको छ । त्यसका लागि चलचित्रले राजनीतिको विदू्रपीकरण गरेको छ र हत्या, षड्यन्त्र तथा कपटी कर्मका रूपमा राजनीतिलाई निन्दनीय कर्म भनी अथ्र्याएको छ । चलचित्रमा समानुपातिक प्रतिनिधित्वको व्यवस्थामाथि व्यंग्य गरिएको छ ।

लैंगिकताका बारेमा चलचित्रले पितृसत्ताको समर्थन गर्छ । महिलाहरूको श्रम गर्ने अधिकार, आयआर्जन गरेर आर्थिक स्वतन्त्रता प्राप्त गर्ने चाहना र निर्णय गर्ने अधिकारलाई संकुचित गर्नुपर्छ भनेको छ । महिलाले कमाएको पैसा जलाउनका लागि योग्य छ भनी देखाइएको छ । आजका सन्दर्भमा जोडेर हेर्दा महिला अधिकार वा लैंगिक मुक्तिको आवाज उठाउनेहरू नै समाजका समस्या हुन् भन्नु चलचित्रको खास अभीष्ट रहेको देखिन्छ ।

चलचित्रले एकातिर सामन्तवादी विश्वदृष्टिको पक्षपोषण गर्छ भने अर्कातिर शिक्षा क्षेत्रमा निजीकरणको माग गर्छ । ट्रेड युनियनको औचित्यमाथि प्रश्न उठाएर मजदुरलाई अधिकारविहीन बनाउने राय दिन्छ । सारमा भन्नु पर्दा, सामन्तवाद र पुँजीवाद दुबै मूल्यप्रणालीका सबैभन्दा अमानवीय र क्रूर चरित्रलाई नै सांस्कृतिक मूल्यका रूपमा पुनस्र्थापित गर्नु 'धनपति'को उद्देश्य हो । त्यसैले सिंगो राजनीतिलाई बन्द र तोडफोडमा आधारित अराजक गतिविधिका रूपमा अथ्र्याएको छ । 'धनपति' राजनीतिको भित्री तहमा छिरेको छैन, त्यसको आवश्यकतामाथि विचार गरेको छैन बरु त्यसका विकृति मात्रैलाई समग्र राजनीतिका रूपमा प्रस्तुत गरेर दर्शकमा राजनीतिप्रति वितृष्णा जगाउने काम गरेको छ ।

चलचित्रले राजनीतिबिनाको समाजलाई आदर्श समाजका रूपमा परिकल्पना गरेको छ जहाँ कुनै प्रकारका ट्रेड युनियनहरूको अस्तित्व नहोओस्, जहाँ पत्नीले पतिको कमाइमा बाँच्नु परोस्, जहाँ मानिसले आफ्ना बच्चालाई महँगा निजी विद्यालयहरूमा पढाऊन्, जहाँ आन्दोलनहरू नहोऊन्, बन्द हडताल नहोऊन् र शान्ति नै शान्तिमात्रै स्थापित होस् ।