घुम्टोभित्र खुलेका ‘च्याम्पियन्स'

 बारा : हातमा प्रथम लेखिएको ट्रफी, अनुहारमा बेग्लै चमक । घुम्टोले छोप्न नसकेको खुसी र उत्साहले यतिबेला जितपुरसिमरा उपमहानगरपालिका १० नितनपुर रामटोलकी कुन्तीदवी पटेलको परिचय बेग्लै बनेको छ । तीन सन्तानकी आमा कुन्तीदेवी यतिबेला गाउँमा ‘महिला च्याम्पियन' का रूपले चिनिन थाल्नुभएको छ ।

उहाँको परिचय फेरिने कारण भने खासै ठूलो छैन । महिला सशक्तीकरणको अभियान चलाएका गाउँका किशोरकिशोरीले खेलाएको ‘म्युजिकल चेयर' खेलमा तीन सय महिलालाई उछिनेलगत्तै ३० वर्षीया कुन्तीदेवीको चर्चा चुलिएको हो । च्याम्पियन भएर ट्रफी उचालेपछिको सम्मानले कुन्तीदेवीलाई अहिले निकै उत्साहित बनाएको छ ।

‘एउटा सामान्य खेलले यति चर्चा दिन्छ भन्ने सोचेको थिइनँ । गाउँका किशोरीले राखेको प्रस्ताव स्वीकार गरेर खेलमा भाग लिएको थिएँ', कुन्तीदेवीले भन्नुभयो, ‘तर यहाँ खेल जितेपछि ठूलै कुरा जितेजस्तो महसुस भएको छ । गाउँमा नसोचेको सम्मान पाउँदा अत्यन्तै खुसी छु । सानै कुराले पनि खुसी दिने रहेछ ।'
तीन दशकको उमेरसम्म कहिल्यै नदेखेको खेलमा सहभागिता जनाउन कुन्तीदेवीलाई रहर थिएन । तर खेलको माध्यमबाट गाउँका महिलालाई एकजुट बनाउने र सामाजिक गतिविधिमा अघि बढ्न सक्रिय गराउने किशोरकिशोरीको उदेश्यबाट उत्साहित हँदै कुन्तीदेवी खेलमा सहभागी हुनुभएको थियो । सहभागीतासँगै हात परेको उपलब्धिले आफूलाई जिम्मेवारी थपेको महसुस गर्न थालेको कुन्तीदेवीले बताउनुभयो ।

‘खेल जितेर ट्रफी र सम्मान पाएँ तर यो सम्मानले जिम्मेवारी पनि थपिएको छ', हातमा रहेको ट्रफी देखाउँदै कुन्तीदेवीले भन्नुभयो, ‘महिला सशक्तीकरणको अभियानमा अझ सशक्त भएर लाग्न यो ट्रफी मेरा लागि प्रेरणा बनेको छ । घर र खेतको कामसँगै किशोरीको अभियानमा सक्रियताका साथ लाग्न थालेकी छु।'

दलित जनजाति उत्थान केन्द्र बाराले सञ्चालन गरेको सबल संवाद सञ्जालका किशोरकिशोरीले महिला सशक्तीकरण र सामाजिक विकृतिविरुद्ध अभियान थाल्दै आएका छन् । अभियानले गाउँका केही महिलाको साथ पाउँदा केही महिला भने घर र खेतको काममा व्यस्त थिए । सबैलाई एकजुट बनाउने उदेश्यका साथ खेल खेलाइएपछि निकै परिवर्तन आएको १७ वर्षीया किशोरी रमिता साहले बताउनुभयो ।

‘एक वर्ष सञ्चालन भएको संवाद केन्द्रको माध्यमबाट गाउँका किशोरी एकजुट भयौं । अब हामीले संवाद फोरम र सञ्जालका माध्यमबाट गाउँका महिला एकजुट हुनुपर्छ र सामाजिक अभियानमा हिँड्नुपर्छ भनेर लागिपरेका छौं', रमिताले भन्नुभयो, ‘पहिलेको तुलनामा हामी सफल पनि भइरहेका छांै । अहिले धेरै मेहनतले सबै महिलालाई एकै ठाउँमा उभ्याएपछिको परिवर्तनले भने हामीलाई उत्साहित बनाएको छ ।'

खेलमा ट्रफी जित्ने मात्रै होइनन् अन्य सहभागी महिलामा पनि उत्तिकै उत्साह देख्न पाउँदा खुसी लागेको रमिताले बताउनुभयो । रमिताका अनुसार बालविवाह, छुवाछुत, महिला हिंसाजस्ता सामाजिक विकृतिविरुद्ध आवाज उठाउन थालेका महिलाले गाउँको सरसफाइ, स्वास्थ्य र शिक्षाका लागि अभियान चलाउन थालेका छन् । गाउँका महिलाले बालविवाह नगर्ने सामूहिक प्रतिबद्धता जनाइसकेका छन् । जातीय विभेदविरुद्ध सामूहिक भोजको आयोजना गरेका महिलाले केही समयअघि गाउँमा विद्यालय भर्ना अभियान सञ्चालन गरेको रमिताको भनाइ छ ।

‘पहिला हामी किशोरकिशोरी मात्रै यस्तो अभियानमा थियौं । गाउँका केही महिलाबाहेक अन्यले व्यस्तताको कारण समय दिने गरेका थिएनन्', रमिताले भन्नुभयो, ‘सुधार भन्ने कुरा आउँदो रहेछ । पहिलाको तुलनामा अहिले धेरै राम्रो भएको छ । बालबालिकालाई पढाउनुपर्छ भन्दै महिला आफैं अभियानमा अग्रसर देखिनुहुन्छ । हामी उहाँहरूलाई सहयोग गरिरहेका छौं ।'

बालविवाह, छुवाछुत, महिला हिंसाजस्ता सामाजिक विकृतिविरुद्ध आवाज उठाउन थालेका महिलाले गाउँको सरसफाइ, स्वास्थ्य र शिक्षाका लागि अभियान चलाउन थालेका छन् ।

नितनपुर र बेहरामा दलित जनजाति उत्थान केन्द्रले किशोरकिशोरी सशक्तीकरणका लागि संवाद केन्द्र सञ्चालन गर्नुअघि बालविवाह, दाइजोप्रथा, छुवाछुतलगायत सामाजिक विकृतिले लामो समयदेखि जरो गाडेको थियो । गाउँका दलितसहित अन्य समुदायका किशोरकिशोरीलाई सहभागी गराई एक बर्से चेतनामूलक संवाद अभियान सुरु गरेपछि १३ देखि १९ वर्षसम्मका किशोरकिशोरी एकजुट भएका थिए । संवाद केन्द्रमा सहभागी भएपछि सामाजिक विकृतिविरुद्धका साथै शिक्षा, स्वास्थ्य र सरसफाइका लागि अभियान थालेका किशोरकिशोरीले अहिले महिला सशक्तीकरणको अभियान थालेका हुन् ।

‘महिलालाई एकजुट गराएर हाम्रो अभियानमा ल्याउन सजिलो थिएन । हामीले सिकेका कुरा अभिभावकलाई सिकाउन थाल्यौं र बिस्तारै गाउँका अन्य महिलाले कुरा बुझ्न थालेपछि सहज हुँदै गयो', अर्की किशोरी आरती यादवले भन्नुभयो, ‘अहिले गाउँका पुरुष काममा जाँदा महिला भने फुर्सदको समयमा चेतनामूलक कार्यक्रममा व्यस्त हुने गरेका छन् । यो नै हाम्रो सफलता हो ।'

खेलमा दोस्रो भएपछि ३२ वर्षीया रवितादेवीका परिवारले गाउँमा मिठाई बाँडे । तीन सन्तानकी आमा रवितादेवीले महिलालाई एकजुट गराउने र सामाजिक चेतना बढाउने किशोरीको अभियानले आफू निकै खुसी भएको बताउनुभयो । खेलमा हारजित हुने भए पनि विशुद्ध सामाजिक उद्देश्य बोकेको अभियानलालाई सफल बनाउन लाग्नुपर्ने उहाँको भनाइ छ । ‘पहिलाको स्थिति र अहिलेको अवस्था धेरै फरक छ, कल्पना पनि गरेका थिएनौं यस्तो परिवर्तन हुन्छ भनेर', रवितादेवीले भन्नुभयो, ‘धेरै परिवर्तन आइसकेको छ । गाउँका महिला र किशोरी हातेमालो गरेरसँगै अगाडि बढेकाले राम्रो गाउँ बनाउने अभियान सफल हँदै जान थालेको छ ।'

पढ्न नपाएकै कारण लामो समय अन्धकारमा बस्नुपरेको भन्दै तेस्रो ट्रफी जित्ने ३५ वर्षीया लालमतीदेवी पटेललाई भने अब पढ्ने इच्छा जागेको छ । खेलको माध्यमबाट गाउँमा चिनिने मौका पाएको भन्दै लालमतीले किशोरकिशोरीसँग सामान्य लेख्न र पढ्न सिक्न थालेको बताउनुभयो । ‘हामीलाई हाम्रा अभिभावकले पढाएनन्, त्यतिबेला पढाइदिएको भए यो समस्या हुने थिएन', लालमतीले भन्नुभयो, ‘अहिले हामी हाम्रा सन्तानलाई पढाइरहेका छौं, अब उनीहरूबाटै पढ्ने र लेख्न सिकिरहेका छौं ।' केही सयमअघिसम्म ल्याप्चेको सहारा लिने गरेका गाउँका महिला अहिले हस्ताक्षर गर्न सक्ने भएको लालमतीले बताउनुभयो । अर्की महिला महिला गीतादेवी मण्डलले आफूले ट्रफी जित्न नसके पनि गाउँमै पहिलोपटक आयोजना गरिएको खेलले ऊर्जा थपेको बताउनुभयो ।

गाउँमा सञ्चालनमा रहेको सम्झना किशोरी संवाद फोरम, सृष्टी किशोरी संवाद फोरम, सपना किशोरी संवाद फोरम, बाल सहमत किशोर संवाद फोरमका किशोरकिशोरीले भने महिलालाई सामान्य शिक्षा दिने तयारी आफूहरूले गरिरहेको बताए । उनीहरूले अभियान प्रभावकारी बनाउन सबल संवाद सञ्जाल गठन गरेका छन् । १६ वर्षीया रिंकु पटेलले संवाद फोरम र सञ्जालमार्फत घरदैलो गरेर महिलालाई सामान्य लेख्न र पढ्न सक्ने बनाउने अभियान सुरु गरेको बताउनुभयो । ‘अबको केही महिनामा गाउँका अधिकांश महिलालाई सामान्य साक्षर बनाउने हाम्रो उदेश्य छ, आशा छ गाउँमा देखिएको परिवर्तनले यो पनि सफल हुनेछ', उहाँले भन्नुभयो ।