भारतसँग चुलिँदै व्यापार घाटा

काठमाडौं : बाह्र वर्षअघि (२०६२/०६३) भारतसँगको व्यापार घाटा ६६ अर्ब थियो । भारतबाट एक खर्ब सात अर्बको सामान भित्रिँदा नेपालबाट ४० अर्बको सामान निर्यात भएको थियो । तर, गत वर्षसम्म आइपुग्दा भारतसँग व्यापार घाटा बढेर ६ खर्ब रुपैयाँ पुगिसकेको छ । गणतन्त्रको उदयसँगै नेपाल र भारतबीच व्यापारीक खाडल गहिरिँदै गएको छ ।

गत वर्ष भारतबाट ६ खर्ब ४१ अर्बको सामान भित्रियो । तर, नेपाली वस्तुको निर्यात ४१ अर्बमै सीमित भयो । १२ वर्षको अवधिमा भारतीय वस्तुको आयात पाँच खर्ब ३५ अर्बले बढिसक्दा निर्यात एक अर्बले मात्र बढेको छ । आयात उच्च दरले बढेपछि भारतसँगको व्यापारघाटा चुलिएको हो । नेपालले निर्यात बढाउन नसकेको तर भारतीय वस्तुको आयात उच्चदरले बढिरहँदा व्यापार घाटा कहालीलाग्दो बन्दै गएको छ ।

भन्सार विभागको तथ्यांकअनुसार गत वर्षमात्र भारतसँगको व्यापार घाटा एक खर्ब ६२ अर्ब रुपैयाँले बढेको छ । अघिल्लो आर्थिक वर्ष २०७२÷०७३ मा भारतसँग चार खर्ब ३७ अर्ब व्यापार घाटा थियो । बर्सेनि भारतसँग व्यापारको आकार बढ्दै गइरहेको छ । व्यापारको बढ्दो आकारसँगै घाटा पनि बढ्दै गएको छ । भारतसँग बढ्दो व्यापार घाटा ठूलो चुनौती बन्दै गइरहेको विज्ञ बताउँछन् । आत्मनिर्भर बन्न सकिने कृषि उत्पादनमा समेत मुलुक भारतसँग परनिर्भर भइसकेको छ ।

व्यापार तथा निकासी प्रवद्र्धन केन्द्रको तथ्यांकले पछिल्ला वर्ष भारतसँग व्यापार घाटा चुलिँदै गइरहेको देखाउँछ । मुलुकमा गणतन्त्रको उदयसँग व्यापार घाटा पनि चम्किँदै गइरहेको छ । भारतीय वस्तुको आयात बर्सेनि उछालिँदै गइरहँदा नेपाली वस्तुको निर्यात खुम्चिँदै गइरहेको छ । यसबीचमा भारततर्फ नेपाली वस्तुको निर्यात बढेर ५५ अर्बसम्म पुगे पनि पछिल्ला दुई वर्ष निरन्तर घटिरहेको छ ।

कृषि वस्तुकै आयात उच्च

गत वर्ष भारतबाट २३ अर्ब ८८ करोड रुपैयाँको चामल भित्रियो । सवा अर्बको माछामासु, १० अर्बको मकै, पाँच अर्बको गहुँ, अर्बौं रुपैयाँको खाने तेल, फलफूल पनि भारतबाट भित्रिएको छ । एक वर्षमा भारतबाट एक खर्ब ४० अर्बको पेट्रोलियम पदार्थ, ९३ अर्बको फलाम तथा स्टिल, पौने खर्बको सवारी तथा पार्टपुर्जा, ४० अर्बको खाद्यान्न पनि भारतबाट आयात गरिएको छ ।

मुलुकमै आत्मनिर्भर बन्न सकिने वस्तुमा समेत परनिर्भरता बढ्दै गइरहेको केन्द्रका वरिष्ठ अधिकृत कृष्णराज बजगाइँ बताउँछन् । बढ्दो परनिर्भरताले भारतसँगको व्यापार घाटा कहालीलाग्दो बनिरहेको उनले बताए । नेपालमा उत्पादन नहुने सवारीसाधन, पेट्रोलियम पदार्थ, कृषि औजार, मेसिनरी औजार, फलाम तथा स्टिल, औद्योगिक कच्चा पदार्थको आयात झनै भयावह छ ।

राणाकालमा व्यापार नाफा

राणाकालमा नेपालको भारतसँगको व्यापार नाफामा थियो । सन् १९१३÷१४ मा भारतसँग दुई करोड २० लाख रुपैयाँ व्यापार नाफा भएको देखिन्छ । त्यस वर्ष दुई करोडको वस्तु आयात गर्दा सवा चार करोडको वस्तु निर्यात भएको थियो । यस्तै, सन् २०२०÷२१ व्यापार नाफा तीन अर्ब १४ करोड पुगेको थियो । दुई आर्थिक वर्षमा नेपालबाट क्रमशः एक करोड ५९ लाख र एक करोड ९२ लाखको चामल भारत निर्यात भएको एक तथ्यांकले देखाउँछ ।

राणाकालमा नेपालबाट ठूलो परिमाणमा चामल निर्यात हुन्थ्यो । व्यापार सन्तुलको मुख्य आधार नै चामल र दाल थियो । टीईपीसीका वरिष्ठ अधिकृत बजगाइँका अनुसार सन् ७० को दशकसम्म नेपालबाट ठूलो परिमाणमा चामल निर्यात गरिन्थ्यो । पञ्चायत कालको उत्तरार्धसम्म नेपाली धान÷चामलको निर्यात उच्च थियो । धेरै धान फल्ने तराईमा ठूला राइस मिल सञ्चालनमा थिए । नेपाली चामल, दाल र तेल भारतको कोचीसम्म पुग्थ्यो । अहिले धेरै मिल बन्द भइसकेका छन्, सञ्चालनमा रहेका पनि मृतजस्तै छन् । आर्थिक उदारीकरणसँगै नेपाली बजार विदेशी उत्पादनले ओगट्न सुरु भएको विज्ञ बताउँछन् ।

सुरुवाती समयमा नेपालबाट कृषि उत्पादन भारततर्फ निर्यात हुन्थ्यो । निर्यात गरिने मुख्य वस्तुमा चामल, दाल, तरकारी, फलफूल, छाला, जुट, घिउ लगायत हुन्थ्यो । भारतबाट यार्न, कपासका सामान, धातु, तेल, नुन, मसला, चिनी, सुर्तीलगायत आयात गरिन्थ्यो । विश्वमा भएको आधुनिकीकरणसँगै मुलुकको व्यापार घाटा चुलिन थालेको हो ।

नेपालमा खाद्यान्न उत्पादन भए पनि सवारीसाधन, कृषि औजार, मेसिनरी, इलेक्ट्रिक औजार, सूचना प्रविधिका औजार, पेट्रोलियम पदार्थ, फलाम तथा स्टिल, सुनचाँदी, मोबाइलको उत्पादन सम्भव थिएन । यस्ता वस्तु आयात गरेर उपभोग गर्नुपर्ने बाध्यता भइदियो । अहिले व्यापार घाटाको प्रमुख माध्यम पेट्रोलियम पदार्थ, सवारीसाधन, सुनचाँदी, फलाम तथा स्टिल, मोबाइल हुन् । व्यापार घाटा बढाउने प्रमुख वस्तु भारतबाटै आयात गरिँदै आएको छ ।

व्यापार घाटा कम गर्न निकासी बढाउनुको विकल्प छैन । तर, नेपालबाट निर्यात गर्ने वस्तुकै अभाव देखिन्छ । नेपाली वस्तुको प्रतिस्पर्धी क्षमता झनझन कमजोर बन्दै गइरहेको देखिन्छ । साथै, भारतीय बजारमा नेपाली वस्तुको सहज प्रवेश सुविधा नहुँदा निर्यात बढाउन नसकेको व्यवसायी बताउँछन् ।

बुँदाहरु
कुल वस्तु आयातको ६५ प्रतिशत भारतबाट ।
गत वर्ष आयात ६४१ अर्ब, निर्यात ४१ अर्ब ।
एक वर्षमा चामल २४ अर्बको आयात ।
एक खर्ब ४० अर्बको पोट्रोलियम आयात ।
सवारी, फलाम÷स्टिल, खाद्यान्न उच्च आयात ।
राणाकालमा भारतसँगको व्यापार नाफामा ।
गणतन्त्रको उदयसँगै परनिर्भरता बढ्दै ।