अस्वस्थ र जीर्ण बन्दै गएको बहस

नेपाली साहित्यको स्तर र गुणवत्ताबारे बेलाबेला अनौपचारिक÷औपचारिक मञ्चहरूमा बहस चल्छ । पत्रपत्रिकामा, सामाजिक सञ्जालहरू र भेलाहरूमा यस्तो बहस हुनु राम्रो हो । तर, हाम्रो बहसको केन्द्र के हो भन्ने स्पष्ट छैन । यस्ता बहसमा तर्क र प्रामाणिकताभन्दा अहम् र जिद्दी प्रकट भएपछि बहस व्यक्तिगत तुस पोख्ने माध्यममा बदलिन्छ र त्यसले उपयुक्त निष्कर्षमा पुग्न पाठकलाई मद्दत पुर्‍याउँदैन ।

अहिले कुनै रचना विशेष वा रचनाकार विशेषको उदाहरण दिएर बहस गर्नु अतिरिक्त जोखिम मोल्नुसरह भएको छ । बहसकर्ताहरू अलोकप्रिय होइने आशंकाले सत्य बोल्न हिच्किचाइरहेका छन् । बहसको भाषा अस्वाभाविक किसिमले अस्वस्थ र जीर्ण बन्दै गएको छ । सामाजिक सञ्जालहरू ह्रिंसक मनोविज्ञानका वाहक बन्दै गएका छन् । आलोचकहरूको जिब्रो नराम्ररी बटारिएको छ ।

उनीहरूले गर्ने संवाद या स्त्तोत्रपाठजस्तो बनेको छ या त ती अनुष्ठानमा अनुपस्थित हुन्छन् । यस्तो लाग्छ, उनीहरू आफूले आर्जन गरेको ज्ञान र अनुभवभन्दा पर अजातशत्रु बन्ने ध्याउन्नामा गम्भीर बहसबाट भागिरहेका छन् र हल्काफुल्का टिप्पणी गरेर वाहवाही बटुलिरहेका छन् । तिनका गला कि खादा, कि त मालाले लत्रेका छन् । त्यसैले यस्ता आयोजनले विवेकको भाषा चाहनेहरूको आकर्षण गुमाइरहेको हुनुपर्छ ।

जस्तोसुकै किन नहोस्, बहस अब प्रारम्भ गर्नुपर्छ, रोक्नुहुन्न । सत्यको उद्घाटन र पक्षधरता अब नितान्त जरुरी भइसकेको छ । बहसकर्ताले शालीन र तार्किक भाषामा आफूलाई उपस्थित गर्नुपर्छ । बहसको अर्को पक्षले उस्तै शालीन भाषाको प्रयोग गर्दै यावत् विकृतिहरूको चिरफार गरेर साहित्य र कला जगत्लाई स्वस्थ बनाउने यत्न गर्नैपर्छ ।

केहीअघि नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको षष्ठीपूर्तिको सन्दर्भमा आयोजित केही बहस कार्यक्रम सम्पन्न भए । एक संवाद कार्यक्रममा म पनि सहभागी थिएँ । म सहभागी कार्यक्रममा नेपाली कविताको बारेमा समकालीन रचनाकारहरूसँग संवाद गरिएको थियो । अहिलेकी चर्चित युवा कवि सरिता तिवारी मोडरेटर रहेको त्यस संवाद कार्यक्रममा अर्का चर्चित युवा कवि मनु मञ्जिल, समालोचक ताराकान्त पाण्डे, दिनेश अधिकारी र म बहसकर्ताका रूपमा आमन्त्रित थियौं ।

आफ्ना विचार राखिसकेपछि फ्लोरबाट जिज्ञाशा आमन्त्रित गर्दा सुरुमा संवाद राम्रैसँग गएको अनुभव भएको हो । तर, छन्दमा कविता रचना गर्ने केही मित्रहरूले डायसमा बोलाइएकाहरूमध्येमा छन्दवादी कवि समावेश नगरिएकोमा राम्रै आक्रोश पोखे ।

त्यहाँ संवादको विषय कविताको थियो, छन्द वा छन्दमुक्त रचनाको बारेमा थिएन । कुरो गुणात्मकताको थियो, समानुपातिकताको थिएन । तर, हाम्रो राजनीतिक युगलाई जबर्जस्ती समानुपातिक बनाइसकेपछि कविहरूमा पनि त्यसको छाया परिसकेको रहेछ । आखिर राजनीति नै समाज सञ्चालनको मियो न हो । अरूबेला राजनीतिमुक्त या राजनीतिलाई पनि मार्गदर्शन गर्ने साहित्यको बखान गर्ने ती मित्रहरू यतिबेला समानुपातिक पक्षधर भइरहेको देख्ता एक प्रकारको विसंगतिबोध त भयो नै सँगसँगै उनीहरू आवेगमा आएर स्वयं आफ्ना मान्यतालाई कसरी बिर्सिदिन्छन् भन्ने कुराले सोचमग्न पनि तुल्यायो ।

 अहिले कुनै रचना विशेष वा रचनाकार विशेषको उदाहरण दिएर बहस गर्नु अतिरिक्त जोखिम मोल्नुसरह भएको छ । बहसकर्ताहरू अलोकप्रिय होइने आशंकाले सत्य बोल्न हिच्किचाइरहेका छन् । बहसको भाषा अस्वाभाविक किसिमले अस्वस्थ र जीर्ण बन्दै गएको छ । सामाजिक सञ्जालहरू ह्रिंसक मनोविज्ञानका वाहक बन्दै गएका छन् ।

यसअघि झोराहाट नाट्यघरको ‘गाउँको कविता' कार्यक्रमको वार्षिकोत्सवमा आयोजित विशेष समारोहमा निम्त्याइएको म अचानक मकालु टेलिभिजनको लाइभमा पुर्‍याइएको थिएँ । त्यहाँ छन्दमा कवितावाचन चलिरहेको थियो र विराटनगरका सबैजसो वरिष्ठदेखि कनिष्ठ कविहरू भाका हालीहाली कविता वाचन गरिरहेका थिए । मैले छन्द कविताको परम्परालाई उनीहरू छन्दमा कविता रचना गर्नुलाई विशेष महत्ववको विषय ठानिरहेका थिएँ ।

कार्यक्रम सञ्चालकले मलाई मन्तव्यका लागि बोलाएपछि मैले कविताको प्राथमिक सर्त कविता-कला नै हो, छन्दमा बाँधिएर वा मुक्त भएर लेख्नु रचनाकारका रुचि र क्षमताका विषय भएकाले त्यसलाई नै काव्यशक्तिको तौल नमान्न आग्रह गरेको थिएँ । सँगसँगै भनेको थिएँ- आज लेखिएका छन्द कविताले आजको प्रविधि र मनोविज्ञानलाई आत्मसात् गर्नैपर्छ र नयाँनयाँ चुनौतीको सामना गर्न सक्नैपर्छ । उनीहरूले नयाँ पुस्तालाई ध्यानमा राख्नैपर्छ । हाम्रा केही मित्रहरू अझै मंगलाचरणको युगमा हुनुहुन्छ भने छन्दको विकास अवरुद्ध हुन्छ ।

नेपाली गजल युवा पुस्तामाझ निकै लोकप्रिय छ । गजल निकै गम्भीर गेय काव्यरूप हो । हामीले मिर्जा गालिब, मिर तकी मिर, मोहम्मद इकबाल, फैज अहमद फैज, कैफी आजमी आदि सयौं गजलकारहरू पढेका छौं । हामी वेगम अख्तर, मेहदी हसन, गुलाम अलीजस्ता गजलगायकहरूका स्वरमा गजल सुन्ने गर्छौं । उर्दुभाषी जगत्मा त गजल जीवनपद्धतिको महत्ववपूर्ण पाटो हो । तसर्थ उर्दु भाषीसँगको हाम्रो संगतका कारण हामी नेपालीको गजल साइनो हाइकु र ताङ्काजस्ता जापानी शैलीसँगको साइनोभन्दा धेरै पुरानो र बलियो छ ।

त्यतिमात्र होइन, उर्दु भाषामा रहेको लयात्मकताले कविको भाव-अभिव्यक्ति क्षमतालाई दिएको आधार अन्य भाषामा उत्तिकै मात्रामा पाइनु दुर्लभ छ भन्ने हामी अनुभव गछौं । हरेक भाषाको आफ्नो भाषिक संस्कृति हुन्छ र त्यसका सीमाहरू पनि हुन्छन् भनी बुझ्ने हो भने अंग्रेजी, रुसी वा पोर्चुगिज भाषामा गजलको मिठास आउन दुर्लभ छ । मलाई लाग्छ, भारतसँग भुटानको जतिसुकै विशेष राजनीतिक सम्बन्ध भए पनि जोङ्खामा गजल मीठो सुनिने छैन ।

नेपालमा नेपाली भाषामा गजल लेखन परम्परा बनारसमा पढाइ गरेका र त्यहाँको साहित्यिक मण्डलीको संगत गरेका मोतीराम भट्टले सुरु गरे र नेपाली साहित्यको कथित माध्यमिक कालभर त्यसको प्रभाव रह्यो । उनको पालामा हिन्दी लोकप्रिय साहित्यिक र कामकाजी राष्ट्रभाषा भइसकेको थिएन । उत्तर भारतमा उर्दु नै बहुप्रचलित भाषा थियो । त्यसैले त्यतिबेलाका साहित्यिकहरूमा उर्दुमा रचना गर्नु प्रतिष्ठाको विषय बन्थ्यो । अथवा उर्दुका विधागत मान्यताहरू अन्य भाषामा पनि प्रवेश गर्दै थिए । हिन्दीमा गजल रचनाको निकै प्रारम्भिक समय थियो त्यो ।

तैपनि उर्दुको मोहमा परेका मोतीराम भट्टजस्ता नेपालीभाषी साहित्यिकहरूले नेपालीमा गजल प्रारम्भ गरे र उनको समय (जसलाई नेपाली साहित्यमा माध्यमिक काल भनिएको छ) गजलमय बन्यो । त्यसपछि पनि खासगरी भीमनिधि तिवारीले गजललाई अघि बढाउने प्रयास गरेका थिए । भीमनिधिको समयमा देवकोटा र माधव घिमिरे, सिद्धिचरण र युद्धप्रसाद मिश्रका शास्त्रीय छन्दमा बाँधिएका कविताले लामो समयसम्म नेपाली समाजमा कविताको प्रतिनिधित्व गरिराखेकै थिए । तर, यसैबीच देवकोटा, रिमाल, विजय मल्ल, भूपीजस्ता गद्य कविताका अभ्यासकर्ताहरूले गद्यमा नेपाली कविताको गम्भीरतम अभिव्यक्ति सम्भव छ भन्ने मात्र देखाएनन्, त्यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय आयाम पनि दिए जुन अहिलेसम्म जारी छ ।

यीभन्दा पर, नेपाली गजलको उन्नयन वा पुनरुत्थानको काम ज्ञानुवाकर पौडेल, मनु ब्राजाकी, बुँद राना, ललिजन रावल र रवि प्रान्जलले गरेको देखिन्छ । पश्चिम नेपालमा रहेर चुपचाप तर स्तरीय गजल लेखिरहने प्रकाश राजापुरी पनि यसै पंक्तिका हुन् । यिनीहरूकै प्रयासले अहिले गजल लेखन नेपाली युवा पुस्तामाझ निकै आकर्षणको विषय बनेको छ । यिनमा खोजिपस्ने हो भने, केही गजल र गजलकार नमूनाका रूपमा देखिन सक्लान् पनि । यो गजलकारहरूमा आउने भाषासम्बन्धी चेतना र नेपाली भाषाको गजलीकरणको क्षमतामा भर पर्ने कुरा हो ।

तर, गजल पनि समानुपातिक हुँदो छ । र, गजललाई कविताको एक रूप स्वीकार्ने परम्पराविरुद्ध यसले भिन्नै विधाको मान्यता खोजिरहेको देखिन्छ । यो खोजाइ कसैका लागि पनि आपत्तिको विषय त बन्दैन, तर नेपाली भाषालाई उर्दु गजलले आजसम्म प्राप्त गरेकोे गहिराइमा अभिव्यक्त हुन क्षमतासम्पन्न बनाउने प्रतिभा भने अझै सतहमा आइपुगेको देखिन्न । यसो भनियो भने नेपाली गजल लेखनका अभ्यासकर्ताहरू क्रुद्ध नहोऊन् भन्ने कामना गर्नुपर्छ जुन पद्य कविहरूबाट हामीले अपेक्षा गरेका हुन्छौं ।

मलाई लाग्छ, यदि त्यस्तो क्षमता नेपाली गजलकारहरूले हासिल गरे भने गजलको दुनियाँमा नेपाली गजलको उचाइ थपिनेछ र गजलकै क्षेत्रमा पनि हाम्रो प्रतिष्ठा बढ्नेछ । अहिलेसम्मको अवस्था के हो भने तपाईंले तर्कसहित आलोचना गर्नुभयो भने पनि उनीहरू धैर्यधारण गर्न सकिरहेका देखिन्नन् । र, यसरी मात्र नेपाली साहित्यमा आफ्नो स्थान सुरक्षित गर्न सकिन्छ भन्नेमा केहीलाई विश्वास छ जसरी कुनैबेला अनुष्टुप् छन्दमा लाखौं कविता लेखेर देखाइदिने महान् अभ्यासमा नीरविक्रम प्यासी लागेका थिए । लोकप्रियता सबैका लागि प्रिय हुन्छ तर यो म्याराथन साहित्यमा रुचिकर हुन्न भन्ने कुरा बिर्सिएजस्तो छ ।

तीसको दशकसम्म नेपाली कथा भनेको गुरुप्रसाद मैनाली, बीपी कोइराला, भवानी भिक्षु, गोविन्द गोठाले र रमेश विकल अथवा पोषण पाण्डेसम्म आएर रोकियो भन्ने धेरैका बुझाइ हुन्थ्यो जतिबेला मदनमणि दीक्षित र मनु ब्राजाकीहरू नयाँ छाँटका कथाहरू लेखिरहेका थिए । रुढ पन्थले विकासलाई सजिलै ग्रहण गर्दैन पनि । त्यसैले नेपाली कथालाई पुरानै मानापाथी मुरीले नाप्ने गरिएको थियो ।

विश्व बजारमा म्याट्रिक प्रणाली लागू भइरहँदा अझै पनि नेपालका दूरदराज गाउँघरमा मानापाथी विस्थापित नभएजस्तो अवस्थालाई मानक बनाउँदा परिणाम यस्तै हुन्छ । त्यसैले समालोचकहरू मनु ब्राजाकी, मोहनराज शर्मा, भाउपन्थी, राजव, नारायण ढकाल, किशोर पहाडी, नारायण तिवारी, अविनाश श्रेष्ठ आदि आधुनिक कथाकारहरू कतिसम्म हस्तक्षेपकारी थिए भन्ने विषयमा अझै प्रवेश गर्न अझै सकेका छैनन् । अनि तिनले पछिल्लो समयका नयनराज पाण्डेलाई कसरी आत्मसात् गरून् !

उपन्यासका बारेमा अचेल निकै चर्चा हुन्छ, तर त्यो समालोचनामा वा पत्रपत्रिकामा हुँदैन, त्यो सामाजिक सञ्जालले हामीलाई दिएको असीमित स्पेसमा हुन्छ । दस-बीस वर्षयता आएका ‘उलार', ‘प्रेतकल्प', ‘सोटिट' वा ‘दमिनी भीर'जस्ता दुई चार उपन्यास पनि गम्भीर चर्चाबाहिरै छन् । कुनै ठूलो पुरस्कार पाएपछि गरिने मौखिक वा बजारु चर्चाले कलाकृतिको मूल्य निरूपण गर्दैन । समालोचकीय दृष्टिसम्पन्न चर्चा यसकारण चाहिएको हो कि ‘समर लभ' वा ‘खेलौना'को सापेक्षतामा तिनको लेखन र प्रकाशनको अर्थ के हो भन्ने कुरा नेपाली पाठकहरूले थाहा पाउनुपर्छ । अन्यथा समालोचनाको कुनै अर्थ छैन ।

नेपाली निबन्धमा पनि पुनर्जागरण आएको अनुभव हुन्छ । नत्र यो शंकर लामिछानेबाट अघि बढेन कि भन्ने धेरैलाई लागिरहेको थियो जसरी नेपाली कविता भूपी शेरचन र मोहन कोइरालामा रोकिएको ठानिन्थ्यो । यथार्थ त्यो थिएन । यथार्थ गम्भीर अध्ययन र समालोचकीय दृष्टिमा कतै थामिएर बसेजस्तो थियो । प्रज्ञा प्रतिष्ठानको रजत जयन्तीमा प्रकाशित केही विशेष ग्रन्थहरूले सीमित मात्रामा भए पनि नेपाली साहित्यमा भइरहेको विकासको क्रमलाई संकेत गर्नेसम्मका काम गरेका थिए । नेपाली निबन्धमा नयाँ-नयाँ विषय र शिल्प देखिइरहेको हेर्न समालोचकहरूले दीपक सापकोटाको सम्पादनमा पछिल्लो समयमा प्रकाशित निबन्धसंग्रह ‘निर्बन्ध मोन्टाज'का पृष्ठ पल्टाउने र तिनमाथि विमर्श सुरु गर्ने चेष्टा अझसम्म गरेका छैनन् ।

निश्चय नै नेपाली साहित्यले विश्वको साहित्य बजारमा आफ्नो सम्मानजनक उपस्थिति देखाउन सकेको छैन । यसमा समालोचकहरूको अभावलाई मात्र एक्लो जिम्मेवार ठान्नु उचित हुने छैन । पक्कै पनि लेखकीय गुणवत्ता धेरै सीमासम्म यसका निम्ति जिम्मेवार हुन्छ । उत्कृष्ट प्रतिभा भयो भने लेबनानजस्तो मुलुकले पनि विश्व साहित्य जगत्मा प्रतिष्ठापूर्ण स्थान सुरक्षित गर्न सक्तो रहेछ भन्ने कुरा त खलिल जिब्रानले नै प्रमाणित गरेका छन् । हाम्रै महाकवि देवकोटाको तासकन्द सम्भाषणले मात्र पनि यस सन्दर्भमा धेरै अर्थ राख्छ ।

तथापि खराब रचनाको उत्कृष्ट अनुवाद न सम्भव हुन्छ न त त्यसले हाम्रो साहित्यलाई विश्वका विभिन्न भागमा छरिएका गम्भीर पाठकहरूको ध्यान आकर्षित गर्न सक्छ । राज्यको साहित्य र कलासम्बन्धी नीति कतिसम्म अनुकूल र विवेकसम्मत ढंगले तयार गरिएको छ ? त्यसले नेपाली साहित्यलाई विश्वमा प्रतिष्ठा दिन सक्षम औजार र शक्ति तयार गर्न कति लगानी गरेको छ ? उसले कस्ता प्रतिभासम्पन्न र सुदृष्टियुक्त व्यक्तिहरूको छनोट गरेको छ जसले राज्यलाई उपयुक्त नीति बनाउन सकारात्मक दबाबको सिर्जना गर्छन् ?

त्यस्तो स्थानमा निहित स्वार्थमा खुम्चिएका दल वा नेताविशेषका विवेकविहीन भाट पात्रहरू त उकालिएका छैनन् ? तिनले कसरी विश्वका विभिन्न भागमा आइरहेका सिर्जनाका तरंगहरूलाई बुझ्न सक्छन् ? यी प्रश्नहरू पनि उत्तिकै बलशाली छन् । यिनको उत्तर नखोजेसम्म न हामीले आफ्नै उत्कृष्ट प्रतिभाहरूको पहिचान गर्न सक्छौं, न त अनुवादका निमित्त उपयुक्त प्रतिभाहरूको विकास गर्न सक्छौं ।

नेपालमा नेपाली साहित्य किन विश्व साहित्यको स्तरमा पुगेन भन्नेबाट हाम्रो स्तरीयताको चर्चा सुरु हुन्छ । यहाँनिर प्रश्न उठ्छ, विश्वसाहित्य भनेको के हो ? बढी विकसित, बढी संख्यामा पाठक बनाएका भाषामा लेखिएका पश्चिमा मुलुकका अंग्रेजी, फ्रेन्च, जर्मन, पोर्चुगिज, स्पेनिस वा रसियन साहित्य नै विश्व साहित्य हो वा अरु पनि छन् ? बेलाबेला नोबल पुरस्कार वा बुकर पुरस्कार पाइरहने भाषामा लेखिएको साहित्य विश्व साहित्य हो कि साना, अविकसित तर कठिन संघर्षबाट गुज्रिरहेका मुलुकहरूका साहित्यसम्पन्न भाषा र तिनमा रचना गरिएका कलाकृतिहरू पनि यसमा आउँछन् ?

के अंग्रेजीमा अनुवाद नगरी कुनै कृतिको उत्कृष्टताको मापन गर्न सकिन्न ? यी प्रश्न पनि उत्तिकै महत्ववपूर्ण छन् । मेरो बुझाईमा विश्व साहित्य भन्ने कुनै स्पष्ट आकारसहितको साहित्य हँदैन । त्यो फिजीदेखि बेलिज वा नर्वेदेखि मालद्विप्सम्म, नेपालका कुनाकाप्चादेखि ग्लोबल सिटी भनी दाबी गरिएका महानगरसम्म अस्तित्ववान् छ । तर, त्यसको महत्ववलाई आत्मसात् गर्ने र त्यसलाई व्यापकता दिने काम भएन भने त्यो आफ्नै लयमा बगिरहन्छ, भूगर्भस्थ नदीजस्तो, सुषुप्त ज्वालामुखीजस्तो, वा जलकणहरूले भरिएको घना बादलजस्तो । जब त्यसले आफ्नो दिशा खोज्न थाल्छ, भूपीले भने झैं, वरिपरिका चट्टानहरू फोडेर निस्कन्छ । यसका लागि समय लाग्छ ।

साहित्यको उत्कृष्टता पुरस्कारको फिताले नापिँदैन । तर, हामी प्रायशः त्यसरी नाप्ने गल्ती गरिरहन्छौं । हामी अन्य सम्पन्न भाषाका कृतिहरू छान्दा नोबल पुरस्कार वा बुकर पुरस्कार प्राप्त लेखक वा पुस्तकको नाम हेर्छौं । नेपालमा हामी मदन पुरस्कार वा साझा पुरस्कारको फिताले नाप्छौं । यसर्थ लेखकहरू प्रायसः तिनका गुठियारकहाँ पुग्न अनेक उपाय अपनाइरहेका देख्छौं या तिनका यावत् प्रयत्नका किस्सा बनाउँछौं ।

केही समययता त जातीय दबाबले पुरस्कार हात पार्ने कसरत गरिएका किस्सा पनि हामीले सुन्यौं । केही वर्षयता केही अकांक्षीहरूले समेत त्यस्तो पहुँचका लागि मसँग समेत याचना गरे । तिनलाई यो लेखक त्यस्तो दौडमा कहिल्यै सामेल हुन नचाहने प्राणी हो भन्नेसम्मको हेक्का रहेनछ । त्यसैले तिनले मसँग ‘लविइङ'को व्यर्थको प्रयास गरेका थिए । एक समर्थ रचनाकारका लागि तिनले उस्तो भारी लोभको सिर्जना गर्न सक्तैनन् भन्ने थाहा हुँदाहुँदै पनि केही मानिस मान्यता प्राप्त गर्ने अस्वस्थ होडमा सामेल हुन्छन् । हाम्रो नेपाली साहित्यको विडम्बना के हो भने पुरस्कारहरू सायद यसरी नै चलेका छन् ।

म मूलतः कविता विधामा समर्पित लेखक हुँ । त्यसैले कविताको बारेमा अलि बढी चासो राख्दो हुँ । नेपाली कविताको रूपाकार र अन्तर्वस्तुमा आएको परिवर्तनलाई पुराना आँखाले हेरियो भने यसमा केही पनि नौलो भएको देखिने छैन । यता नेपालमा भएको राजनीतिक र सामाजिक हलचलले कविताका परम्परागत मान्यतालाई हल्लाउने प्रयत्न गरेको छ भन्ने धेरैलाई लागेको छ तर यो राजनीतिक र सामाजिक हलचलको सतही आभास मात्र हो । गहिराइमा पुग्न अझै बाँकी छ । अहिले दुर्गम र दमित मानिसका चिन्ता कवितामा अभिव्यक्त हुन थालेका छन् ।

तर, ती कतिसम्म सतही छन् भने तिनको चिन्ता कर्णालीको भए पनि मूल्यको जरा र दृष्टिकेन्द्र काठमाडौंमै छ । ती त्यहाँ नपुगेरै वा त्यहाँको समाजमा प्रवेश नगरिकनै क्यामराम्यानको सहायता बिना डेस्कमा रहेको सम्पादकले फोटोमा लेखिदिएका हलुका क्याप्सनजस्ता लाग्छन् । कर्णालीको मानिसको चिन्ता यहाँबाट बुझेर गम्भीर कलात्मक रूप दिन सकिन्न भन्ने कुरालाई तिनले उपेक्षा गरेजस्तो भयो । यो त गरिबका बारे धनीले गरेको चिन्ता जस्तो हुन्छ । हुन पनि तीन दिन जापान बसेको एकजना कविले जापानी समाजलाई बुझेको हुन्छ भन्ने हुँदैन ।

बाहिरी आँखा र सतही अनुभवले कवितालाई जीवन्त र प्रभावकारी बनाउन सक्तैन । चलिरहेको त्यस्तै छ । प्रशंसा र पुरस्कार तिनकै थाप्लामा छन् । पद र प्रतिष्ठा तिनकै वरिपरि घुम्दा छन् । समाजसँगको अन्तरंग सम्बन्ध र जीवन्त संवादले मात्र त्यस पीडाले आधिकारिक कला रूप पाउन सक्छ भन्ने कुरा सैद्धान्तिक रूपमा सही तर व्यावहारिक रूपमा गलत बनाइएको छ । कवि वा साहित्यकारले राजनीति गर्न हुँदैन भनेर कोकोहोलो मच्चाउनेहरू नै रचनाको दबाबले होइन आ-आफ्ना संगठनको शक्तिका दबाबले राज्यमा हावी छन् र अरूलाई उपदेश दिइरहेका छन् । तिनको काम कसैको स्तुतिगान गर्नु र कसैलाई बदनाम गर्नु हो ।

अब यस्ता यावत् प्रश्नमा प्राज्ञिक बहस थाल्नुपर्छ । त्यो असल नियतका साथ स्वस्थ विमर्शतिर लक्षित हुनुपर्छ । अनि मात्र हाम्रा अग्रजका महत्ववपूर्ण अवदानप्रति हाम्रो ध्यान जानेछ र नेपाली साहित्यलाई विश्वमञ्चमा लैजाने हाम्रो चिन्ता सार्थक हुनेछ । तर, हुँदै नभएको विश्वसाहित्यको कुरा गरेर केहीलाई झुक्याउन त सकिन्छ, यथार्थ धरातलमा पुग्न भने सकिन्न । नेपाली साहित्य विश्व साहित्यकै एक अंश हो र यसलाई विश्व रंगमञ्चमा पुर्‍याउन सकिन्छ भन्नेबाट सोच्न सुरु गर्नुपर्छ । मेरो जातिको भन्दैमा त्यही उत्कृष्ट प्रतिभा हो भन्ने अज्ञानबाट हामी स्वयं मुक्त हुनुपर्छ ।

अजातशत्रु बन्ने ध्याउन्नामा जो कोहीलाई पनि नेपाली साहित्यको उज्ज्वल नक्षत्र हो भन्ने रोगबाट हामी मुक्त हुनुपर्छ । मेरो दल वा गुटको भनेर त्यो महान् हो भन्ने संकुचित मानसिकताबाट हामी मुक्त हुनुपर्छ । यसरी मुक्त नभई स्वस्थ विमर्शतर्फ जान सकिने छैन । स्वस्थ विमर्शमा नगई आफूलाई चिन्न सकिने छैन । आफूलाई नचिनी अरूमाथि औंला ठड्याउने काम प्रत्युत्पादक चेष्टा हुनेछ ।