महिला कहिलेसम्म उल्लु बनि रहने?

उहिलेको कुरा खुइले नभन्ने हो भने साउनमा साउनेसक्रान्ति नै विशेष हो । साउनका बाँकी दिनमा त्यस्तो सम्झनायोग्य गतिविधि, पहिरन, कस्मेटिक्स इत्यादि केही हुँदैनथे । साउन लाग्यो भनेर आमा अथवा छिमेकी महिलाले कुनै रङ विशेषका लुगा लगाएको मलाई सम्झना छैन । असार सकिए पनि रोपाइँको मेलो सकिएको हुँदैनथियो । हुद्दा, पर्म लगाएर गरिने रोपाइँले मैजारो हुन्जेलसम्म साउनको दस बाह्र टेक्थ्यो । सक्रान्ति त हल गोरु र खेताला सबैले थकाइ मार्ने दिन हुन्थ्यो ।

गाउँमा पाए, भेटे खसीको मासुसमेत पाक्थ्यो घरमा । हजुराँको परिपाठिलो हातबाट बनेका फुरौला र सेल त खाइन्थ्यो नै । हातभरि तिउरी दलिन्थ्यो र रातभरि गरिन्थ्यो त्यही तिउरीलाई नलत्पत्याई जोगाउने यत्न । कुनै कालिगढीबिना यत्तिकै थुपारिएको तिउरीले हत्केला रातै-रातै हुन्थो, बस् । यही थियो ‘साउन सेलिब्रेसन' । तिउरी रोपाइँभर हिलोले घाउ पारेर घिनाएका हातगोडाको ओखतीसमेत हुन्थ्यो ।

मधेसमा मेहेन्दी नौलो त होइन । घरैमा मेहेन्दीको दुई मान्छेबराबर अग्लो बुटो थियो । यसका पात टिपेर ढुंगामा मिहिन बनाई पिँधेर लगाउन हामी केटाकेटीलाई खुब रमाइलो लाग्थ्यो । खै किन, सक्रान्तिको दिनमा भने तिउरी नै लगाइन्थ्यो । स्मृतिमा लुतो फाल्ने विधि उति स्पष्ट छैन तर सधियार, छिमेकीलाई ‘ओई फलाना लौ लुतो लैजा !' भन्दै अगुल्टो मिल्काएको भने याद छ ।

रमाइलो के हुन्थ्यो भने यसरी आफूले मिल्काएको अगुल्टोको जवाफमा उताबाट पनि उस्तै अगुल्टा आइलाग्थे । यस रीतले लुतोलगायत फ्याँकिएका सबै कल्पित विकारहरू आफैंतिर फर्केर आइपुग्थे । बर्खाभरि हिलामा डुबेर खेतको काम गर्दा लागेका छालाजन्य रोग निको होऊन् भन्ने आशय होला । तर यसरी फालेर लुतो फ्याँकिन्न भन्ने थाहा हुँदाहुँदै हामीले किन त्यत्रो भाँती गरेर लुतो फाल्ने परम्परा निर्वाह गर्थ्यौ होला ? पुस्तौंदेखि गर्दै आएको चलनको निरन्तरता नै हुँदो हो ।जे होस्, हामी बालखै छँदाको प्रसंग हो । बडो रमाइलो लाग्थ्यो ।

साउनको महिनाभर सडकमा पीत वस्त्रधारी मानिसहरू लर्को लागेरै हिँड्थे । कोही रामनामी ओढेका । कोही सर्वांग पूरै पहेँलैपुर लुगा लगाएका । तिनका काँधमा बाँसको भार हुन्थ्यो । भारका दुवैपट्टि कलश झुन्डिएका हुन्थे । तिनको ओठमा भने ‘बोलबम् बोलबम् !' झुन्डिएको हुन्थ्यो । ती मानिसहरू कुन संसारबाट आएका हुन् र कहाँ पुगेर फर्किन्छन् ? म जान्दिनथेँ । यस्ता यात्रीको लस्कर नौलो र अघिपछि भन्दा फरक हुने भएरै हो, सडकमा निस्केर टाढा पुगिन्जेलसम्मै तिनीहरूलाई हेरिन्थ्यो । साउनमा देखिने फरक दृश्य यही हुन्थ्यो ।

कृषि संस्कृतिमा हुर्किएका हामीमध्ये प्रायः सबैलाई साउनको महत्वव थाहा छ । हामीकहाँ धानको खेती विशेष सतर्कतासाथ गरिन्छ । मानोले मुरीको सपना हुर्काउने साउनको महिमा किसानले भन्दा बढी कसले जान्ला ? तर किसानलाई साउनको अलग्गै उत्सव मनाउने छुट्टी हुँदैन । सधैं बाढीको त्रास र पहिरोको त्राहिमाम्मा पनि हत्केलामा प्राण राखेर बाँच्ने श्रमजीवी हो किसान ।

कृषिमा आधारित परम्परित अर्थतन्त्रमा साउन विशेष महिना हो । मेघपछिको वर्षा र छताछुल्ल पानीले धनी भएको प्रकृतिमा किसानका आर्थिक योजनाहरू वातावरणजस्तै हराभरा बन्छन् । प्रकृतिका गोचर दृश्यहरू जति सुन्दर देखिन्छन् प्रकृतिसँग धुलिँदै मैलिँदै जिन्दगी बिताउनेका कष्ट प्रायः देखिँदैनन् । बाहिरबाट सुन्दर दृश्यावली मात्र खोज्नेले त्यो देख्दैनन् । त्यसैले हरित सौन्दर्यका पारखीले हेक्का राख्नुपर्ने हुन्छ, साउन हरियो र रम्यमात्र हुँदैन । त्यहाँ कठोर झरीबादल पनि हुन्छ । बाढी, पहिरो हुन्छ । असिना र पानी हुन्छ । र, यिनैसँग लड्दैभिड्दै जीवनका सपना साँच्नेको अदृश्य कहानी हुन्छ ।
०००

जसरी गृहस्थ जीवन, धर्मकर्म र पारिवारिक संस्कार धान्ने महिलालाई आदर्श रूपमा प्रस्तुत गर्ने सिकाइ पुरुष सापेक्ष सिकाइ हो, त्यसरी नै फेसन र ‘ब्युटी कन्सस' अत्याधुनिक महिलाको चित्र पनि पुरुष नियन्त्रित बजारकै उपज हो ।

साउनलाई महादेवको महिना भनेर साउने सोमबारको व्रत बस्ने गरिन्छ । यो व्रत बस्ने चलन पहिले पनि थियो तर केही वर्षयता आएर यो ‘भाइरल' जस्तो बनेको छ । रेडियो, टेलिभिजनलगायतका सञ्चार माध्यमहरू यो व्रतका महात्म्य बखानेर थाक्दैनन् । हुँदाहुँदा कलेज र स्कुल पढ्ने नानीहरूलाई पनि व्रत बस्न प्रेरित गरिन्छ । हामी केटाकेटी छँदा आजको जस्तो रंगीचंगी ‘कस्मेटिक' व्रत हुन्थेन । व्रत बस्नेले साउनभरि माछामासु खान हुन्न भन्ने त्यस्तो कडाइ पनि भए जस्तो लाग्दैन । र, मुख्य कुरा नयाँ पुस्ताका पढेलेखेका महिलाले यो व्रतप्रति साह्रै रुचि राखेको म सम्झन्नँ । मेरो घुर्मैलो स्मृतिमा ‘सँबारे व्रत' त छ तर मैले सम्झेसम्म हाम्रा आमाहरू यस्तो प्रदर्शनमुखी व्रत बस्दैनथे ।

साउन कृषिजन्य अर्थतन्त्रसँगमात्र होइन अब सिधै कस्मेटिक बजारतन्त्रमा जोडिने महिना भएको छ । त्यसो त साउन हराभरा महिना हो नै तर यसलाई बजारकै अर्थमा हरियो महिना भन्न थालिएको छ । सामाजिक सञ्जाल, पत्रपत्रिका र छापाहरूले यो वा त्यो रूपले साउनमा झलमल्ल बल्ने हरियो बजारको प्रवद्र्धन गर्छन् । यो बजारले सौन्दर्य मिथको बाटो पक्रेर आजका महिलाको दिमागमा साम्राज्य जमाएको छ । कहाँबाट पस्यो त हरियो बजार ? यसको उत्प्रेरक को हो ? यसका सञ्चालक को हुन् ?

साउनमा विवाहित महिलाले हरिया चुरा, हरियो वस्त्र, पोते आदि लगाएर व्रत बसे महादेव प्रसन्न हुन्छन् । त्यस्ता महिलाका पति दीर्घायु र निरोगी हुन्छन् । अविवाहितले त्यसो गरे योग्य र चाहेको वर प्राप्त हुन्छ भन्ने अन्धविश्वासको कमजोर बाटो समातेर आए पनि बजारमा मेहेन्दी, पोते र चुराको व्यवसाय भने फलिफाप छ । यसका डिलरदेखि बिक्रेतासम्मको कमाइ अरू महिनाको भन्दा धेरै गुणा बढी हुने भइहाल्यो ।

यसरी धर्म र व्रतको पासा फ्याँकेर महिलाका मनोविज्ञानमाथि बुर्कुसी खेल्दै उँभो लागेको बजारले प्रतिमहिला न्यूनतम सयका दरले कति व्यापार गर्ला ? तर अझ भयावह त यसले कति महिलालाई लहैलहैमा सुझ न बुझसँग दगुर्ने, तर्कविहीन, प्रश्नविहीन र पुरातनपन्थी बनाउँदै छ ? कलेज पढ्ने ठिटीहरू र स्कुले किशोरीहरूलाई समेत कसरी पुरुषवादी संस्कृतिको दास बनाउँदै छ ? हामीले नबुझी नहुने विषय यो हो ।

सामान्यतः पुरुषका तुलनामा महिला आफूलाई राम्रो र आकर्षक देखाउन धेरै मेहनत गर्छन् । यसमा सौन्दर्यसम्बन्धी अनेक प्रकारका परम्परित मिथकहरू जोडिएर आउँछन् । रूपवती र कमनीय हुनुलाई महिलाको शक्ति ठान्ने शास्त्रीय मान्यता भत्किएको छैन । पुँजीवादी संस्कृतिको विकाससँगै यो मान्यता झन् नयाँनयाँ तरिकाले विकसित भइरहेको छ । यही मान्यताले महिलामा पुरुषलाई कसै गरेर खुसी तुल्याउने, उसलाई आफ्नो प्रभावबाट बाहिर जान नदिने मनोविज्ञान हाबी बनाइदिन्छ । यसो किन हुन्छ भन्ने खोज्दै जाँदा कुरो फेरि पितृसत्तात्मक शक्ति संरचना र आर्थिक सुरक्षामै पुग्छ । आफूलाई झन् रूपवती देखाउन या रूपजन्य कमीको पूर्तिका लागि महिला कृत्रिम प्रसाधनको पछि लाग्छन् । सांस्कृतिक मनोविज्ञानको संरचनात्मक पक्ष नबुझी यसमा महिलालाई मात्रै दोष दिनु गलत हुन्छ ।

यद्यपि छाला र आवरणको कृत्रिम सौन्दर्यलाई तुच्छ सावित गरेर आत्मबल र क्रियात्मक सामथ्र्यबाट अग्लिएका महिलाले सौन्दर्यसम्बन्धी मिथकलाई भत्काउने कोसिस नगरेका होइनन् । समाजमा यस्ता महिलाको संख्या पनि उल्लेख्य छ । तर, आधुनिक दुनियाँमा सौन्दर्य प्रसाधन र फेसनको बजार यति ठूलो छ, त्यसले बाँकी सबै कुरालाई कमजोर देखाइदिन्छ । जबसम्म हामी आफैं सचेत र सतर्क हुँदैनौं, बजारको तिरिमिरीले आँखा यस्तरी घुमाइदिन्छ कि बजारबाहेक अरु कोही सत्य बोलेजस्तो देखिन्न । उसो त यति फिँजारिएको विशाल बजारमा चुरा पोते र मेहेन्दी सामान्य लाग्छन् तर यिनै सामान्य वस्तुको खालमा थापेर मालिकहरूले चलाएको खेला सामान्य हो भन्न सकिने किसिमको छैन । यो तिरिमिरी खेललाई जरैदेखि बुझ्न जरुरी छ ।
०००

पछिल्लो समय खासगरी साउने बजारको भाइरलले नेपाली महिलाको सरदर मनोविज्ञानमा जसरी डेरा जमाएको छ यो गम्भीर विषय हो । हाम्रो पारिवारिक र सामाजिक सिकाइले महिलालाई सधैं आज्ञापालक र सहनशीलमात्र होइन मूर्ख र बेवकुफसमेत बनाउँदै ल्याएको छ । जसरी गृहस्थ जीवन, धर्मकर्म र पारिवारिक संस्कार धान्ने महिलालाई आदर्श रूपमा प्रस्तुत गर्ने सिकाइ पुरुष सापेक्ष सिकाइ हो, त्यसरी नै फेसन र ‘ब्युटिकन्सस' अत्याधुनिक महिलाको चित्र पनि पुरुष नियन्त्रित बजारकै उपज हो । यतिखेर तथाकथित साउन महात्म्यमा परम्परित सिकाइ र आधुनिक बजारयन्त्र दुवै प्रयोग गरेर महिलालाई हदैसम्म मूर्ख बनाइँदै छ । यो मेसोमा बडो अद्भुत तरिकाले बजारले घरेलुपनको बिम्ब समात्न सफल भएको छ र गाउँसहर जताततैका महिलालाई बेवकुफ बनाएर अकुत व्यापार गरेको छ ।

एकातिर महादेवको ब्रत । अर्कोतिर हरियै पहेँलै बजारको चकाचक झिलिमिली । देख्दा धार्मिक र प्राकृतिक उत्सव तर यसको भित्री पाटोमा उत्पादक कम्पनीदेखि डिलर र खुद्रा विक्रेतासम्मको नाफाखोरहरूको जालो । बुझ्नुपर्ने कुरो के हो भने बजारमा भाइरल बनेका हरिया चुरा पोते, मेहेन्दीलगायतका सामग्री देशभित्र बन्दैनन् । यी सबै सामग्री अन्यत्रैबाट आयात हुन्छन् । यिनका उत्पादक कम्पनीहरू भारत र तेस्रो मुलुकका हुन् ।

अब सोचौं, एउटा साउनको महिनामा मात्रै बजारको हौवाका पछिपछि दगुर्दा कति ठूलो रकम बाहिरिएर जाँदोरहेछ । हुन त सवारीका सबैखाले साधन, विद्युतीय सामग्रीदेखि रक्सी, चुरोट, इन्धन र लत्ता कपडामात्र होइन अत्यावश्यक खाद्यसामग्रीसम्म आयात गर्ने मुलुकमा बसेर चुरापोते र मेहेन्दीको के कुरा गर्नु पनि भन्न नसकिने होइन । तर, बजारले भन्दैमा आफ्नो कान नछामी कागको पछि दगुर्ने हामी महिलाहरू कसरी लाइन लागेर मूर्ख बन्न उभिन्छौं भन्ने मुख्य हो । बजार बडा बाठो छ । यसलाई हाम्रा मुर्खताहरू थाहा छ । हाम्रा कमजोरीहरू पनि थाहा छ । तर, हामीलाई थाहा छैन, हरिया चुरा, पोते या मेहेन्दीको पासो त फगत माध्यममात्र हो । हामीलाई पितृसत्तात्मक संरचना र सोचबाट बाहिर निस्कन नदिने । त्यहीं लुटुपुटु बनाएर एकबारको जुनी सिध्याइदिने ।

हरियो बजार अन्ततोगत्वा पुरुष श्रेष्ठताको विचारधाराकै प्रवद्र्धक हो । महादेवको व्रत र उपासनासँग गाँसिएको आख्यानको पुच्छर समाउँदै लोग्नेको आयुष्य र आरोग्यका खातिर भनेर हरिया मालमत्ता बिकाउने बजारका लागि हामी यस्ता ‘ज्ञानी'उपभोक्ता हौं जो बिना प्रश्न, बिना तर्क केवल उपभोगमात्र गर्छ । महिलाको मनोविज्ञानका नशानशा छामेर पाइला चाल्ने हुनाले नै पुँजीवादी बजारशास्त्र यति चलायमान छ । यसले हल्ला गर्न जान्दछ । यो मिडिया र सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गरेर लक्षित वर्गलाई उल्लु बनाउने कलामा पारंगत छ ।

अब पनि हामी उल्लु बनिरहने कि हाम्र्रो सोच बदल्न प्रतिबद्ध हुने ? हरियो प्रेमको रङ हो । जीवनको रङ हो । यो रङले स्वच्छता, स्फुर्ति र सकारात्मक ऊर्जा दिन्छ । सासमा नयाँ ताजापन र आँखाको दृश्यमा गहिरो शान्ति दिन्छ । हरियो रङलाई जीवन र विचार दुवैको उर्वरताको प्रतीक मानिन्छ । यसको प्राकृत महत्ववलाई निस्तेज गर्दै महिना विशेषसँग जोडेर जब गलत विचारको व्यापार फस्टाउँछ, तब हरियो रङका शुद्ध आभासहरू ओझेलमा पर्छन् । र, यसरी हरियोविरुद्ध उभिनुपर्ने हुन्छ । तर खासमा, मेरो मन पर्ने रङ हरियो नै हो ।