गणतन्त्र उत्तरआधुनिकतातिर अभिमुुख छ

उत्तरआधुनिकतावादमाथि नेपाली साहित्यमा बहस चलाइरहेका प्राध्यापक कृष्ण गौतम ‘रानीवन' नामक उपन्यास लिएर बजारमा आएका छन् । त्रिचन्द्र कलेज र पद्मकन्या कलेज गरी चार दशकदेखि प्राध्यापन कर्ममा लागिपरेका गौतम नेपाली प्राज्ञिक क्षेत्रमा उत्तरआधुनिकताका व्याख्याताका रूपमा परिचित छन् । ‘आधुनिक आलोचना : अनेक रूप अनेक पठन', ‘उत्तरआधुनिक जिज्ञासा', ‘उत्तरआधुनिक संवाद', ‘प्राच्य महाकाव्य', ‘पाश्चात्य महाकाव्य', ‘देवकोटाका प्रबन्ध काव्य', ‘रचनाको रोमाञ्च', ‘सिर्जनाको सुवास'जस्ता समालोचनाका किताब बजारमा ल्याइसकेका गौतमको कथासंग्रह ‘नाच' र उपन्यास ‘स्वर्णविम्ब' प्रकाशित छन् । नेपाली समीक्षाको समकालीन स्थिति र उत्तरआधुनिकतावादमाथि केन्द्रित रहेर प्राध्यापक गौतमसँग दीपक सापकोटाले गरेको संवाद -

नेपाली साहित्यको समालोचना/समीक्षाको वर्तमान अवस्था कस्तो छ ?
- अहिले नेपाली साहित्यमा समीक्षा, समालोचना पहिलाभन्दा ज्यादा झाँगिएको छ । मिडियाका विभिन्न रूपको विकास भएको हुँदा तिनीहरूले समालोचनाको खोज गरे । शिक्षाको उन्नयन, पाठकहरूको संख्यामा अभिवृद्धि, प्रतिस्पर्धात्मक चेतनाको उत्थानमा जागरुकता आदि कारणले समालोचनाको अपेक्षा बढ्दै गयो । सर्सर्ती पढेर पुस्तक थन्क्याउनु सुगा पाठकलाई सुहाउँछ । सचेत पाठक त्यति मात्रमा सन्तुष्ट हुँदैन । ऊ त समालोचना विश्लेषण, तुलना, आगमन, निगमनजस्ता विधिहरूको उपयोग गर्छ र साहित्यिक कृतिको सूक्ष्म बोधको विस्तार गर्छ ।

समालोचनामा लेखक/साहित्यकारको ‘महान्' बनेको विम्बलाई पुनर्मूल्यांकन वा फरक कोण/चस्माबाट हेर्ने, प्रश्न उठाउने काम भएको छ कि छैन ? यसो गर्नु कति जरुरी छ ?
- लेखक/साहित्यकारहरूको मूल्यांकन/पुनर्मूल्यांकन भइरहन्छ र हुनुपर्छ, मूल्यांकनमा व्यक्तिगत निर्णयले ठूलो भूमिका खेल्छ । महान् भनिएका साहित्यकारमाथि प्रश्नचिह्न लाग्नसक्छ । पाठक/समालोचकहरूको कम्युनिटीले/समूहले कुनै साहित्यकारलाई माथि राख्ने र कुनैलाई तल राख्ने, पन्छाउने, महत्वव नदिने काम गर्दै आएको देखिन्छ । केही न केही तटस्थता नराख्ने हो भने मूल्यांकनको कुनै अर्थ रहँदैन । देवकोटीय ‘मुनामदन', पारिजातीय ‘शिरीषको फूल', मोहन कोइरालीय ‘फर्सीको जरा'जस्ता कृतिहरूको उत्कृष्टतामा प्रश्नचिह्ज लाग्न सक्दैन । ‘मै हुँ' भन्ने कुनै लेखकले लगाइहाल्यो भने बरु त्यसैमा प्रश्नचिह्न लाग्नसक्छ ।

शैली र सोच दुवै दृष्टिबाट नेपाली साहित्यले साँच्चै आधुनिकता ग्रहण गरेको छ वा ‘नेपाली साहित्य आधुनिक छ' भनेर यहाँ हल्लामात्रै गरिएको हो ?
- नेपाली साहित्यमा आधुनिकताको प्रवेश ‘शारदा' युगदेखि नै अर्थात् विक्रमीय १९९० का वर्षहरूदेखि नै भएको हो । आाधुनिकताका केही विम्ब त त्योभन्दा पहिलेदेखि नै पाइन्छन् ।

 आधुनिक र पुरातन केले छुट्याउँछ ?
- आधुनिकता त्यो हो जसले मध्ययुगीन प्रवृत्तिलाई ध्वस्त गर्‍यो र नयाँ प्रवृत्तिलाई अनुमोदन दियो । मध्ययुगमा बुद्धिवादलाई अबुद्धिवादले दबाउँथ्यो, धर्तीको भन्दा स्वर्गको, मान्छेको भन्दा देवताको ठूलो मूल्य थियो । अन्धविश्वास, अपशकुन र उडन्ते कुराहरूमा मान्छे विश्वास गर्थे । आधुनिकतामा बुद्धिवाद खारियो जसमा विज्ञानको ठूलो सहयोेग थियो । आधुनिकता/वाद शैली र सोच दुवैमा सन्तुलन खोज्छ र जीवनलाई नयाँ ऊर्जा दिने प्रयत्न गर्छ ।

 उत्तरआधुनिकता भनेको के हो ?
- मोडर्निजमलाई हामीले नेपालीमा आधुनिकतावाद भन्यौं, पोस्ट मोडर्निजमलाई उत्तरआधुनिकतावाद । पोस्टको अर्थ पछि भन्ने हो । आधुनिकतावादपछि आएका प्रवृति, विचार, मान्यता सबै सिद्धान्तहरू उत्तरआधुनिकता/वादमा समेटिन्छन् । त्यस्ता प्रवृत्ति पहिलाको साहित्यमा उपलब्ध भएमा साहित्यको आधार लिएर निरुपण गर्न सकिन्छ । उत्तरसंरचनावादमा आधुनिकपछि भन्ने अर्थ छैन । डेरिडाले डिकन्स्ट्रक्सनको अवधारणा इसापूर्वका प्लेटो आदिबाट सहयोग लिएका थिए । एकातिर विश्व व्यवस्थामा परिवर्तन आएकाले र अर्कोतिर जिज्ञासुहरूका आकांक्षा बदलिएकाले उत्तरआधुनिकतावाद जरुरत पर्‍यो । उत्तरआधुनिकको सिद्धान्तले अहिलेका जटिल समस्याहरू केलाउनका लागि हामीलाई ठोस उपायको जानकारी दिन्छ ।

केही टिप्पणीकारले यसलाई कुनै ‘गुदी नभएको बोक्रे' सिद्धान्त मात्रै हो, भन्छन् नि ?
- उत्तरआधुनिकता/वाद यथार्थवाद, आदर्शवाद, पर्यावरणवाद आदिजस्तै कला, साहित्य एवं संस्कृतिको अध्ययनमा आवश्यक पर्ने सिद्धान्त हो । यसले हाम्रा परिवर्तित आकांक्षा र परिवर्तित विश्व व्यवस्थालाई सम्बोधन गर्छ । हामी यथास्थितिमा खुम्चेर बस्न सक्दैनौं । अहिलेको पुस्ता परिवर्तनमा ज्यादा सचेत छ । नयाँ चाख, रुचि र इच्छाहरूले हामी निरन्तर सम्बोधित भइरहन्छौं । उही मान्छे पनि समयक्रमले नयाँ कौतुकमा प्रवेश गर्छ । उत्तरआधुनिकता/वाद बदलिएको अवस्थाको आवश्यकता भएकोले यसलाई हामी अपरिहार्य ठान्दछौं ।

 नेपालमा ‘उत्तरआधुनिकता'को अध्ययन, व्याख्या कसरी भइरहेको छ ? उत्तरआधुनिकताको व्याख्या गरिरहेका ‘पण्डित'हरूले यसलाई साँच्चै बुझेका छन् कि उनीहरू पनि यसलाई बुझ्ने, बुझाउने नाममा सतहमै तैरिरहेका छन् ?
- उत्तरआधुनिकको सिद्धान्तीकरण पश्चिममा विश्वविद्यालयका प्रध्यापकहरूबाट भएको हो । फुको, डेरिडा, बार्थ, ल्योटार्डहरू सब पढाउँथे, विभिन्न संस्थाहरूमा व्याख्यान दिन्थे । नेपाली विश्वविद्यालयका पाठ्यक्रममा उत्तरआधुनिकता/वाद रहिसक्यो । पढाउने काम शिक्षकहरूको हो । नबुझीकन पढाउने कुरा आउँदैन । यत्ति हो कि हर एकको बुझाइ एउटै स्तरको हुँदैन । उत्तरआधुनिक विषयमा मैले लेखेका पुस्तकहरूको प्रयोजन पनि नयाँ ज्ञानको बोधको विस्तार गर्नु हो । नयाँ ज्ञानको सम्प्रेषण हो ।

उत्तरआधुनिकताले ल्याएका अवधारणा कत्तिको जायज छन् ?
- उत्तरआधुनिकताले नयाँ विषय ल्यायो । नयाँ समस्या उठायो, नयाँ चिन्तन दियो । इहाब हसनले यसका धेरै विशेषताहरूको चर्चा गरेका थिए । मैले ‘उत्तरआधुनिक जिज्ञासा'मा त्यसका २० विषेशताहरूको उल्लेख गरेको छु । त्यहाँ आधुनिक र उत्तरआधुनिक मान्यताको तुलनात्मक चर्चा छ । जस्तो आधुनिकता केन्द्रवादी सिद्धान्त हो जब कि उत्तरआधुनिकताले केन्द्र भंग गर्छ । नेपाली राजनीतिको उल्लेख्य केन्द्र राजतन्त्र हो जसको खण्डन गणतन्त्रले गर्‍यो । संवैधानिक राजतन्त्रलाई आधुनिक भन्नु उचित हुन्छ । जब कि गणतन्त्र उत्तरआधुनिकतातिर अभिमुख छ, बहुलवादलाई प्र श्रय दिन्छ । खासखास ठाउँमा खासखास लक्षणको प्रयोजनीयता रहने भएकाले कुनै लक्षणको ठाडो खारेजी असंगत हुन्छ ।

 ‘आधुनिकता मरिसक्यो, हामी उथलपुथलको युगमा छौं' भन्नेहरूले गर्न खोजेको संकेत के हो ?
- आधुनिकताले काम नचल्ने भएपछि त्यसको मृत्यु भयो भनिएको हो । पश्चिममा आधुनिकताको उर्वर शतक अठारौं शतक हो, जसलाई प्रबोधको ज्ञानोदयको शतक पनि मानिन्छ । प्रबोधको त्यही स्पिरिटलाई उन्नाइसौं शतकका हिगेल, माक्र्स, डार्विनहरूले विस्तृतीकरण गरे । बीसौं शतकको पूर्वाद्र्धसम्म पनि प्रबोधको स्पिरिटले काम गर्‍यो । द्वितीय विश्वयुद्ध त्यस्तो भयावह दुर्घटना थियो जहाँ आधुनिकताका मान्यताहरू खरानीमा परिणत भए । आशावाद, मानववाद, इतिहासको प्रगतिशीलता, मौलिकता, सार्वभौमसत्ता, वस्तुपरकताजस्ता आधुनिक अवधारणाहरू काम नलाग्ने भए जसले गर्दा उत्तरआधुनिकताले हामीलाई सचेत पार्नु उचित देख्यो ।

केही टिप्पणीकारहरू उत्तरआधुनिकतावादलाई माक्र्सवादको आलोचना गर्न ल्याइएको पुँजीवादी अस्त्रको रूपमा व्याख्या गर्छन् । के त्यसै हो ?
- उत्तरआधुनिकता, आधुनिकवाद, विचार र सिद्धान्तहरूको आलोचना गर्छ । माक्र्सवाद आधुनिक भएकाले त्यसको उत्तरआधुनिक आलोचना सहज थियो । उत्तरआधुनिक त माक्र्सवादलगायत कैयौं वादहरूको मृत्यु भएको मान्दछ । वर्गको, ऐतिहासिक भौतिकवादको अवधारणा विकसित पुँजीवादी समाजमा निरर्थक देखियो । बर्लिनको पर्खाल भत्कनाले, सोभियत सङ्घको विघटनले, चीनद्वारा बजार अर्थतन्त्रको अवलम्बनले माक्र्सवादी डिस्कोर्समा ठूलो धक्का पुग्यो । डेरिडाले ‘माक्र्सवादका भूतहरू' भन्ने पुस्तक लेखे । पश्चिममा माक्र्सवादलाई उत्तर माक्र्सवादमा जीवित राख्ने प्रयत्न भएको छ जहाँ माक्र्सवादमा स्थिर मान्यताहरू उत्तरसंरचनावादको चटुलतामा नृत्य गर्छन् । यस सन्दर्भमा लवलाऊ र मफेको नाम अविस्मरणीय छ ।

 उत्तरआधुनिकता पछाडि के हुन्छ ? कि त्यसलाई ‘उत्तर-उत्तर' आधुनिकता भन्नुपर्‍यो, होइन ?
- आधुनिकताको मृत्यु भएजस्तै उत्तरआधुनिकताको पनि मृत्यु भइसक्यो भन्नेहरू छन् । इस्वीको एक्काइसौं शतकको प्रारम्भमदेखि पश्चिममा उत्तरआधुनिकता खस्कँदै गएको अनुभव गरिएको छ । डेरिडाको २००४ मा र बद्री लडको २००७ मा मृत्यु भएपछि कुनै उल्लेखय उत्तरआधुनिक शुक्रतारा रहेन । तर, सिद्धान्तीकरणमा शक्तिशाली नयाँ ताराहरूको उदय नभइसकेकाले उत्तरआधुनिकता पन्छिहाल्ने स्थितिमा छैन । जब नयाँ प्रवृत्ति, सोच एवं विचारहरू झांगिनेछन् र चिन्तकहरूले सिद्धान्तीकरण गर्नेछन् तब उचित नामको पौरोहित्य प्रस्टिनेछ ।

 उत्तरआधुनिकताका प्रमुख व्याख्याता ज्याक डेरिडाले भनेका रहेछन्, ‘साहित्य, दर्शन र संस्कृतिबारेका मान्यताहरू केही अवधारणको ‘प्रभुत्व' तथा अन्यको ‘दमन' वा विस्थापनमा आधारित भएका छन् ।' डेरिडाले भनेअनुसार उत्तरआधुनिकताको एउटा बलियो आधार ‘प्रभुत्व' र ‘दमन' हो भन्ने बुझिन्छ । तपाईंको बुझाइ के छ ?
- डेरिडाले संरचनावादको आलोचना किन गरेका थिए भने त्यो युग्मकमा आधारित छ तर युग्मकको सनातनता वा तात्विकता भने छैन । केवल त्यसलाई शब्दकेन्द्रवादले तात्विकताको भ्रम दिन्छ । जस्तो नर/नारीको युग्मकको प्रयोग हुँदै आएको छ र नरलाई प्राथमिकतामा राखेर नारीलाई त्यसैकै पूरकको स्थान दिएको छ । यसकारण कि पितृसत्ता आफ्नो हैकम गुमाउन चाहँदैन । डेरिडाले तात्विकताविहीन युग्मकलाई उल्ट्याउन सकिने र नर/नारीको ठाउँमा नारी/नर गर्न सकिने बताएका छन् तर त्यसो गर्नु उचित होइन भन्ने तिनको अभिमत छ । त्यसो गर्दा एउटाले राख्दै आएको हैकम अर्कोमा सर्ने मात्र हो । क्रान्तिकारी कार्य होइन । यसकारण डेरिडा अग्लाइ/होचाइ तोड्ने पक्षमा छन् ।

 अहिले उत्तरआधुनिकतामा चलिरहेको बहस, छलफलको केन्द्रमा छोपिएका, किनारिएका, छोडिएका आवाजहरू छन् ?
- आधुनिकता/वादलाई अभिजातवादी/एलिस्टिक भन्नेहरू छन् । एलिस्टिकहरू ठूलो/सानो, अग्लो/होचोको रेखांकनमा पहिलोलाई प्राथमिकता दिन्छन् । उत्तरआधुनिक भने त्यस्तो युग्मकलाई तोड्दछ । पश्चिममा फ्र्यांकफर्ट स्कुलले कल्चर इन्डस्ट्रीको आलोचना गरेको थियो । ‘मुनामदन' लेख्दा देवकोटा झ्याउरे कवि भनेर हेपिए । जब तिनले अभिजात चरित्रका महाकाव्य लेखे तब अभिजात पण्डितहरू पनि तीप्रति उत्सुक भए । उत्तरआधुनिकमा ठूलो/सानोको कडाइ छैन यसकारण त्यहाँ उपेक्षित, किनारीकृत, बिलिंगी, समलिंगी, तृतीय लिंगीलगायत सब आकृष्ट हुन्छन् ।

 नेपाली साहित्यमा ‘उत्तरआधुनिक' शैली पछ्याएर लेख्ने लेखकहरू को को छन् ?
- नेपाली २०३० को दशकदेखि नै उत्तरआधुनिक बोध जागृत हुन गयो । सिर्जना र समालोचना दुवैमा यसका लक्षण प्रकट हुन थाले । २०५० को र २०६० को दशक उत्तरआधुनिक लेखनको समृद्धतामा चर्चित छ । लेखनमा मात्र होइन, आचारण र व्यवहारमा पनि यसका कैयौं लक्षण गोचर भइसके । मेरा विभिन्न कृतिमा मैले उत्तरआधुनिक लक्षणको खोजमेल गर्दै कैयौं लेखक, साहित्यकारलाई ल्याउने प्रयत्न गरेको छु । ‘उत्तरआधुनिक जिज्ञासा'-२०६४ तथा ‘उत्तरआधुनिक संवाद'-२०६७ जस्ता कृति पठनीय भएकोले यहाँ ती साहित्यकारहरूको नामोल्लेख अपेक्षित ठानिएन ।

तपाईंको नयाँ उपन्यास त अत्तरआधुनिक नै होला नि, है ?
- उपन्यास उत्तरआधुनिक छ । तर, मिसिएको पनि छ । यसमा आधुनिक प्रवृत्ति छ साथसाथै रुमानी र काल्पनिक चित्रणहरू पनि छन् । यसमा प्रविधि र अर्थराजनीतिको निकै प्रभाव छ । साथसाथै प्राकृतिक र मानवीय वृत्तिको उपेक्षा हुनुहुँदैन भन्ने सन्देश पनि निहित छ । यसलाई आख्यान र उपन्यास दुवै रूपमा हेर्न मिल्छ, आख्यान भन्नाले हामी कथा भएको र साथसाथै विभिन्न चित्रण मिसिएको विधाका रूपमा हामी बुझ्दछौं । उपन्यास विधाको विकास पश्चिममा १९औं र २०औं शताब्दीमा भयो । शुद्ध उपन्यास भनेर पनि लेखिए । त्यस्ता उपन्यास अहिले लेखिनैपर्छ भन्ने छैन । शुद्ध कहलाएका उपन्यासमा पनि धेरै विषय र शिल्प मिसाएका हुन्छन् ।

के हो उपन्यासको मूल विषय ?
- मानव समाज नै यसको मूल विषयवस्तु हो । तर, कसिलोसित भन्ने हो भने एक युवक र एक युवतीको एकदिने भ्रमणको कथा हो यो । दुई युवा युवतीले भ्रमणका क्रममा हाम्रो समाजलाई जे जस्तो देखे, जे जस्तो पाए, त्यसमा अनेक रूप र छविहरू उपन्यासमा गोचर हुन्छन् । यी युवायुवती आफ्ना जीवनदर्शन अँगालेर उभिएका छन् । युवक संस्कृतिको पक्षमा उभिएको छ । अहिले भनिन्छ, कि वर्तमान युग कल्चरल टर्नको युग हो । अर्थात् संस्कृतितिर झुकाव भएको युग हो । हाम्रो संस्कृतिलाई आत्मसात् गर्दै प्रविधिले ल्याएको नयाँ छवि र विम्बको अद्यतन परिवर्तनलाई अंकित गर्दै उत्तरआधुनिकतातिर यसले प्रयाण लिएको छ ।