चिनियाँ सांस्कृतिक क्रान्तिको फरक पाटो

सन् १९४९ मा सम्पन्न चिनियाँ क्रान्ति विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा मात्र नभई विश्व-राजनीतिमै नयाँ मोड थियो । चिनियाँ क्रान्तिपछि विश्वमा कम्युनिस्ट क्रान्तिको नयाँ रूप पनि थपियो । माओत्सेतुङको नेतृत्वमा भएको उक्त क्रान्तिले दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यसँगै संसारभर भइरहेका स्वाधीनता संग्राममा नयाँ इँटा त थप्यो नै राजनीतिक परिवर्तनको सन्दर्भमा नयाँ बहसको सुरु पनि गर्‍यो । एक सय चार वर्ष उपनिवेश भोगिरहेको चीनमा भएको परिवर्तनले जापानी उपनिवेशबाट देशलाई स्वाधीन त बनायो नै सँगसँगै घरेलु राजनीतिमै व्यवस्था नै परिवर्तन गरिदियो ।

सन् १९११ मा भएको गणतान्त्रिक आन्दोलनबाट सत्तामा आएको क्वोमिन्ताङ पार्टी र च्याङ काइ सेकको शासन अन्त्य भयो । सँगसँगै चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा नयाँ शासन व्यवस्था सुरु भयो जसलाई माओले नौलो जनवाद भनेका थिए । सामन्तवादी शासन व्यवस्था र उपनिवेशले जर्जर पुरानो चीन ‘जनवादी गणतन्त्र चीन'मा रूपान्तरित भयो ।

चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी सत्तामा आएसँगै आर्थिक र सामाजिक परिवर्तनहरू सुरु भए । सामूहिक खेती, सहकारी हुँदै चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीले सुरु गरेको कम्युन संसारमै नौलो थियो । समाज नै परिवार, परिवार नै समाजको रूपमा निर्माण गरिएको कम्युन सामूहिक जीवनको नयाँ अभ्यास थियो । यो कम्युनिस्टहरूले परिकल्पना गरेको साम्यवादी समाजको सिद्धान्तमा आधारित थियो । सन् १९५० को मध्यतिर आइपुग्दासम्म त चीनले समाजवादी व्यवस्थाको अभ्यास सुरु गरिसकेको थियो । तर, चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीभित्र र सत्तामा दुवैमा पुँजीवादी चिन्तन हावी भएको र त्यसलाई जरैदेखि उखेलेर नफाल्दासम्म चिनियाँ क्रान्ति सफल नहुने माओको ठम्याइथियो । त्यसैले पार्टी र सत्तामा भएको पुँजीवादी चिन्तनविरुद्ध भन्दै माओको नेतृत्वमा पुन: क्रान्ति सुरु भयो । यो यस्तो ‘क्रान्ति' जसमा क्रान्तिकारी शक्ति नै सत्तापक्ष थियो । सत्ता सञ्चालन गरिरहेको पार्टी नै आन्दोलनकारी थियो । सन् १९६६ मा सुरु भएको यो क्रान्तिको नाम दिइएको थियो - सांस्कृतिक क्रान्ति ।

देङ रोङको पुस्तक ‘देङ स्याओ पिङ और सांस्कृतिक क्रान्ति' यही सांस्कृतिक क्रान्तिकालदेखि सुरु हुन्छ । रञ्जन बर्माले यो पुस्तक हिन्दीमा अनुवाद गरेका हुन् । पुस्तकको नामबाटै थाहा हुन्छ, यो चिनियाँ नेता देङ स्याओ पिङ र सांस्कृतिक क्रान्तिसँग सम्बन्धित छ । लेखक रोङ देङ स्याओ पिङकी छोरी हुन् । सांस्कृतिक क्रान्तिको समयमा चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीभित्रकै केन्द्रीय तहका नेताहरूलाई नै मुख्य दुश्मन ठानिएको थियो । उनीहरूलाई पुँजीवादी गुट भनिन्थ्यो । माओले त नारा नै दिएका थिए - हेडक्वार्टरमा बम हिर्काउ । पुँजीवादी गुटका नाइकेको रूपमा ल्यु शाओचीलाई लिइन्थ्यो । देङ स्याओ पिङलाई शाओची गुटको दोस्रो व्यक्तिको रूपमा लिइन्थ्यो ।

सिंगो पुस्तक सांस्कृतिक क्रान्ति, देङ स्याओ पिङ, ल्यु साओची, माओ र ग्याङ अफ फोरमै बढी केन्द्रित छ । सांस्कृतिक क्रान्ति कुन उद्देश्य र लक्ष्यका साथ माओले सुरु गरेका थिए ? त्यसको लक्ष्यमा पुग्न नसक्नुको कारण ? त्यसमा भूमिका खेल्ने नेताहरूको भूमिका के थियो ? आदि प्रश्नको जवाफ खोजिएको छ पुस्तकमा । चिनियाँ क्रान्तिमा महत्ववपूर्ण भूमिका खेलेका कयौ नेताहरू सांस्कृतिक क्रान्तिको समयमा कसरी पदबाट हटाइए र उनीहरूमाथि केके आरोप लगाइए भन्नेबारे बेलिविस्तार दिइएको छ ।

माओपछिको दोस्रो नेता ल्यु साओचीलाई हटाएर कसरी लिन प्याओ माओका उत्तराधिकारी बनाइए भन्ने सन्दर्भले तत्कालीन चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीभित्रको शक्ति संघर्षलाई बुझ्न मद्दत गर्दछ । सांस्कृतिक क्रान्तिमा सहभागी विश्वविद्यालयका विद्यार्थीले चीनमा पुँजीवादी र संशोधनवादी भनेर पुराना नेतामाथि कस्तो व्यवहार गरे, त्यसलाई माओ नेतृत्वले कसरी साथ दियो भन्ने बुझ्न यो पुस्तक निकै उपयोगी छ । स्कुल र विश्वविद्यालयका शिक्षकलाई बुर्जुवा भन्दै सार्वजनिक रूपमा नै आलोचनाको तारो बनाइएको थियो ।

सांस्कृतिक क्रान्ति कुन उद्देश्य र लक्ष्यका साथ माओले सुरु गरेका थिए ? त्यसको लक्ष्यमा पुग्न नसक्नुको कारण र त्यसमा भूमिका खेल्ने नेताहरूको भूमिका के थियो ? आदि प्रश्नको जवाफ खोजिएको छ पुस्तकमा ।

यो अभियान देशभरि आगो सरी फैलिएपछि ल्यु साओची र देङ स्याओपिङले यसको समर्थन गरेनन् । त्यही समर्थन नगर्दा नै उनीहरूलाई संशोधनवादी र पुँजीवादीको आरोपमा पदबाट बर्खास्त गरियो । प्रमुख दुई नेतालाई विद्यार्थीमाथि दमन गरेको आरोप सांस्कृतिक समूहका दोस्रो तहका नेता चेन बोडा, लिन प्याओ, च्याङ चिङ लगायतकाले सार्वजनिक रूपमा आलोचना गर्न सुरु गरे । सार्वजनिक स्थानमा, विद्यालय र विश्वविद्यालयमा पोस्टर टाँसेर आलोचनाको क्रम सुरु भयो ।

देङलाई सन् १९६७ जुलाई १६ मा पदबाट बर्खास्त गरिएको थियो तर उनको अनुरोधमा पार्टी सदस्यता भने खारेज भएन । ल्यु साओचीको हकमा भने त्यस्तो लागू भएन । कुनै समय चिनियाँ क्रान्तिका कमान्डर देङको घरमा नै खानतलासी सुरु गरे सांस्कृतिक समूहका रेड गार्डहरूले । उनको घरको खानतलासी गरेको दिनबाट नै नजरबन्द पनि सुरु भयो । उनीसँगै उनकी श्रीमतीलाई पनि । पुँजीवादी समूहको नेतृत्वकर्ताको रूपमा परिचित ल्यु साओचीको भने पहिला नै मृत्यु भयो । उनकी श्रीमती भने जेलमा नै थिइन् ।

देङलाई कारबाही गरे पनि उनकी छोरीले माओबारे यस्तो लेखेकी छिन् - ‘माओ एक महान् व्यक्ति थिए । सर्वकालीन प्रभावशाली हस्ती थिए । उनका विचार र कामको चर्चा सामान्य व्यक्तिको अन्दाजमा गर्न सकिँदैन ।' उनले ठाउँठाउँमा माओका भनाइ उद्धृत गरेर त्यसको व्याख्यासमेत गरेकी छिन् । माओले भनेका थिए - ‘ममा बाघ विशेषता छ र बाँदरको पनि ।' लेखकले यो भनाइको यसरी व्याख्या गरेकी छिन्- ‘बाघको विशेषता हो शासन र निरंकुशता । बाँदरको विशेषता हो युद्धप्रिय र विद्रोही ।' लेखक र उनका भाइबहिनीले सांस्कृतिक क्रान्तिको पूरै समय ‘पुँजीवादी र सुधारवादी'को सन्तान भएको आरोपमा श्रमशिविरमा जीवन बिताउनु परेको थियो ।

लेखकका जेठा दाइ पुफागं र दिदी डेंग नालाई सांस्कृतिक क्रान्तिका रेडगार्डहरूले आँखामा पट्टी बाँधेर कब्जामा लिएको वर्णन गरेकी छन् । पुफाँगलाई मानसिक र शारीरिक यातनासमेत दिइएको थियो । त्यही यातनाको कारण उनको कम्मरमुनिको भाग जीवनभर चलेन । उनको उपचार पनि धेरै समयसम्म राम्रोसँग गरिएन । कारण थियो- ‘पुँजीवादी र सुधारवादी'को सन्तान हुन् । यी प्रसंगले ‘सांस्कृतिक क्रान्ति' भित्रका कमजोरीहरू उजागर गर्छन् । सायद यिनै कारणले अहिले चिनियाँहरू सांस्कृतिक क्रान्तिलाई ‘हिस्टरीकल आउन्ड' (ऐतिहासिक घाउ) भन्ने गर्छन् ।

भनिन्छ दिन सबैका आउँछन्, सहनुपर्छ । चिनियाँ सांस्कृतिक क्रान्तिले नै पुँजीवादी, संशोधनवादी भन्दै सात वर्षसम्म श्रमशिविरमा राखेका देङ स्याओपिङलाई माओ आफैंले पुन: पदबहाली गराए । तर, यो दीर्घकालीन भने भएन । देङ पुन: कारबाहीमा परे तीन वर्ष । पुस्तकको सबैभन्दा रोचक पाटो छ लिन प्याओको उदय र अन्त्य । सांस्कृतिक क्रान्तिको सुरुवातसँगै उच्च तहका पुराना नेताहरूलाई विभिन्न आरोपमा पदच्युत गरेपछि उदाएका पात्र हुन्- लिन प्याओ जसलाई माओले आफ्नो उत्तराधिकारी नै घोषणा गरे । विडम्बना तीनै लिन प्याओले माओको हत्या गर्ने षड्यन्त्र गरे । सेप्टेम्बर १३ सन् १९७१ मा आफैं प्लेनमा भागेर रूस जानलाग्दा जहाज दुर्घटनामा ज्यान गुमाए ।

पुस्तक केवल सांस्कृतिक अध्ययनमा मात्र सीमित छैन । यसले चीनमा कम्युनिस्ट शासन उदय भएको अघिल्लो २० वर्षको इतिहास पनि भन्छ । देङ रोङले लेखेकी छन् -‘२० वर्षदेखि नयाँ चीन अस्तित्वमा थियो तर सामान्य मान्छेहरूसँग अझै पनि खानको लागि पर्याप्तमात्रामा खाद्यान्न थिएन । लगाउनको लागि लुगा थिएन । साम्यवादीहरूले देशमुक्त गर्नको लागि आफ्नो ज्यानको बलिदान दिएका थिए । के यसैको लागि उनीहरूले आफ्नो जीवन बलिदान दिएका थिए ? ' यी सन्दर्भहरूले चिनियाँ समाज हिँडेको घुमाउरो र कठिन बाटोको अन्दाज दिन्छ ।

सांस्कृतिको क्रान्तिको एक ढंगको निकै प्रभाव परेको नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको बुझाइको सन्दर्भमा यो पुस्तक फरक कोणको लाग्न सक्छ । सांस्कृतिक क्रान्तिलाई आफैंले भोगेकी देङ रोङका अनुभव र विश्लेषणले नेपाली बुझाइमाथि बहसको माग गर्छ । एकै वाक्यमा रोङले सांस्कृतिक क्रान्तिको प्रवृत्ति उजागर गरेकी छिन्- ‘सांस्कृतिक क्रान्तिको समयमा कुनै पनि कल्याण र कुनै पनि मानवतावादलाई बुर्जुवा ढोङ भनेर भत्र्सना गरिन्थ्यो ।'

फरक कोणबाट विश्लेषण गर्दागर्दै पनि रोङले सांस्कृतिक क्रान्तिको निरपेक्ष विरोध भने गरेकी छैनिन् । उनको दाबी छ, सांस्कृतिक क्रान्ति आफैंमा गलत थिएन तर यसको नेतृत्व माओको हातमा भन्दा पनि अन्य चारजनाको हातमा जाँदा दुर्घटित भयो । निर्दोष मानिसले समेत कारबाही भोग्नुपर्‍यो । क्रान्तिकालमा महत्ववपूर्ण भूमिका खेलेका नेता र तिनका परिवारले समेत जेलमा कोचियो, हत्या गरियो ।

पुस्तकमा समेटिएका अर्का महत्ववपूर्ण पात्र हुन् चाउ एन लाई । जीवनभर प्रधानमन्त्री भएका र विश्वभर चर्चित कूटनीतिज्ञ चाउ एन लाई माओ र उनको सांस्कृतिक क्रान्तिको समूहसँग सन्तुष्ट नभएको देखिन्छ । तर, उनी बिना राज्य नै सञ्चालन गर्न नसकिने भएकाले बाध्यताका कारण प्रधानमन्त्री बनाइएको संकेत गरिएको छ । चिनियाँ राजनीतिमा सधैं मध्यमार्गी नेतृत्वका रूपमा चित्रित चाउको मृत्युपछि आलोचना गरिएको पाइन्छ । उनको मृत्युपछि श्रद्धासुमन गर्दा बढेको विवादका कारण १० वर्ष पछि सत्तामा आएका देङ स्याओपिङ छोटो समयमा नै पुन: सत्ताबाट अपदस्थ हुन पुगेको घटनाले पनि त्यो तर्कलाई पुष्टि गर्न बल दिन्छ ।

चीनको लागि सन् १९७६ उथलपुथल लिएर आउको थियो । त्यही वर्ष माओको र चाउ एन लाईको निधन भयो । सांस्कृतिक क्रान्तिका चार मुख्य नेता ‘ग्याङ अफ फोर'का वाङ होङ्वेन, च्याङ छिङ, चाङ चुन सियाओ र हुवा क्वाफेङलाई बैठकमा बोलाएर गिरफ्तार गरियो । उनीहरूको गिरफ्तारीसँगै सांस्कृतिक क्रान्तिको अन्त्य भयो । ७२ वर्षको उमेरमा पुन: देङस्याओ पिङ सत्तामा उदाए ।

पुस्तकको मुख्य उद्देश्य आफ्नो जीवनका अन्तिम दिनमा माओले थालेको सांस्कृतिक क्रान्तिको कमजोरी उजागर गर्ने नै देखिन्छ । पुस्तकभर माओको प्रशंसा गर्दागर्दै पनि रोङले उनको पछिल्लो जीवन गल्तीले भरिएको उल्लेख गरेकी छिन् । लेखेकी छन्, ‘माओ त्सेतुंग महान् व्यक्ति थिए तर उनले अन्तिम दिनमा दु:खद् गल्तीहरू गरेका थिए । जेहोस्, पुस्तकबाट सांस्कृतिक क्रान्तिका पक्षधर र विपक्षीबीच १० वर्षसम्म चलेको संघर्ष थाहा पाउन सकिन्छ । माओपक्षीय पुस्तकमात्र पाइने नेपालमा अहिले देङपक्षीय पुस्तक पनि पाइन थालेको छ । यी दुवैथरी पुस्तक पढ्दा धेरै हदसम्म चिनियाँ सांस्कृतिक क्रान्तिबारे बुझन सकिन्छ । त्यसो त रोङको पुस्तकलाई पनि तटस्थ मान्न गाह्रो छ । उनी आफैं पनि सांस्कृतिक क्रान्तिको समयमा दोषी ठहर्‍याइएकीले पनि आफ्नै खाले बुझाइहरू रहन सक्ने सम्भावनालाई अस्वीकार गर्न सकिँदैन ।

पुस्तकमा ‘ग्याङ अफ फोर'बारे लेख्दा प्रयोग गरिएको भाषाले पनि त्यसरी सोच्न बाध्य बनाउँछ । ‘ग्याङ अफ फोर'को मृत्युबारे अझै यथार्थ विवरण बाहिर आएको छैन जबकि देङ बजार अर्थतन्त्रयुक्त चीनको निर्माताका रूपमा विश्वभर चर्चित छन् ।
पुस्तक : देंग श्याओपिंग और सांस्कृतिक क्रान्ति
लेखक : देंग रोङ
पृष्ठ : ३९२
मूल्य: ८०० भारतीय रुपैयाँ
प्रकाशक : प्रभात प्रकाशन दिल्ली