राष्ट्रियताको बहस
राष्ट्रियता सधैंभरि नेपाली राजनीति, बौद्धिक जगत् र सञ्चार क्षेत्रको महत्ववपूर्ण मुद्दाको रूपमा रहिरहेकै छ । तर पछिल्लो समयमा भने समाजमा राष्ट्रियताको बहस व्यापक र तीव्र बनेको छ । यस्तो बहसले राष्ट्रियता जस्तो संवेदनशील प्रश्नबारे बुझाइमा एकरूपता र कार्यान्वयनमा सहमति निर्माण गर्न सघाउनेछ भन्ने विश्वास गर्न सकिन्छ ।राष्ट्रहरूका लागि राष्ट्रियताको प्रश्न महत्ववपूर्ण हुन्छ । अझ नेपालजस्तो तुलनात्मक रूपमा सानो, छिमेकमा शक्तिशाली र भीमकाय मुलुकहरूका बीचमा अवस्थित र जटिल एवं संवेदनशील भूराजनीतिमा बाँचिरहेको मुलुकको लागि राष्ट्रियताको प्रश्न झनै संवेदनशील हुन्छ । यससँग मुलुकको स्वाभिमान र स्वाधीनतासँगै अस्तित्वको प्रश्नसमेत जोडिएर रहेको हुन्छ ।
विश्वमा पछिल्लो समय देखा परेको ‘राष्ट्रवाद' को नयाँ प्रवृत्ति र नेपालमा आइरहेको राष्ट्रियताको जागरण या चलिरहेको राष्ट्रवादको बहस एउटै होइन । शक्तिशाली राष्ट्रहरूको ‘राष्ट्रवाद' अरूभन्दा आफू ‘विशेष' छौं भन्ने दम्भ, सैन्य श्रेष्ठता अन्य मुलुकहरूमाथिको हस्तक्षेप या विश्वव्यापी सहकार्यबाट अलग हुने प्रवृत्तिसँग सम्बन्धित हुन्छ । अमेरिकामा ट्रम्पको विजय, युरोपियन युनियनसँग बेलायतको सम्बन्ध-बिच्छेद या भारतका समकालीन घटनाक्रमले यस्तै प्रवृत्तिको प्रतिनिधित्व गर्छन् । नेपालजस्तो सानो राष्ट्रमा भने यसको बेग्लै अर्थ हुन्छ- आफ्ना मुद्दाहरूको आफैं फैसला गर्न पाउने स्वतन्त्रता, आफ्नो स्वाभिमानको रक्षा या स्वतन्त्र राष्ट्रको रूपमा आफ्नो विशिष्ट पहिचान । देश, काल र सन्दर्भअनुसार राष्ट्रवाद भिन्नभिन्न अर्थमा अभिव्यक्त हुन्छ ।
नेपाल यतिबेला एकैसाथ इतिहासकै अभूतपूर्व जागरण र इतिहासकै गम्भीर चुनौतीको बीचबाट गुज्रिरहेको छ । राष्ट्रियतासम्बन्धी यो जागरण नेपालको राष्ट्रिय स्वाभिमानलाई नयाँ उचाइमा उठाउने र विश्व मानचित्रमा नेपालको नयाँ पहिचान स्थापित गर्ने बलियो आधार हो भने चुनौतीहरूको सही ढंगले सामना गर्न सकिएन भने विद्यमान पहिचान र उपलब्धिसमेत जोखिममा पर्ने अवस्था विद्यमान छ ।
हामीले दुई वर्षअगाडि अनेकौैं दबाब, चुनौती र अवरोधहरू छिचोल्दै नेपालको संविधान जारी गर्यौं । लोकतान्त्रिक अन्तरवस्तु, सामाजिक न्यायसहितको विशेषता, समाजवादउन्मुख दिशा र संघीय-समावेशी चरित्रलगायतले संविधानलाई नेपाली जनताको एउटा महत्ववपूर्ण उपलब्धिका रूपमा चित्रित गरेका छन् । संविधानको अर्को पाटो पनि उत्तिकै महत्ववपूर्ण छ । यो विभिन्न बाह्य हस्तक्षेप र दबाब चिर्दै नेपालका राष्ट्रिय राजनीतिक शक्तिहरूले आफ्नै खुट्टामा उभिएर निर्माण गरेको दस्ताबेज हो, एउटा सार्वभौम राष्ट्रको रूपमा नेपालको स्वनिर्णयको दस्तावेज हो ।
आफ्ना मुद्दाहरूको फैसला आफैं गर्ने नेपालको यो महत्ववपूर्ण निर्णय कतिपयलाई बिझायो । त्यसैको परिणाम थियो- नेपालमाथि थोपरिएको नाकाबन्दी ।
भूगोल, जनसंख्या र सैन्य सामथ्र्यमा कैयन् गुना सानो तथा कमजोर एवं आर्थिक रूपले विपन्न मुलुक नेपालले पाँच÷पाँच महिनासम्म नाकाबन्दीको सामना गरेर एउटा दृष्टान्त निर्माण गर्न सफल भयो- सिंगो राष्ट्र र आम जनता एकताबद्ध हुने हो भने जस्तोसुकै संकटमाथि पनि विजय हासिल गर्न सकिन्छ । देशहरू साना हुन सक्छन् र ठूला पनि, धनी हुन सक्छन् र गरिब पनि, शक्तिशाली हुन सक्छन् र निर्बल पनि । तर सार्वभौमसत्ता र राष्ट्रिय स्वाभिमान भने सबैको बराबरी हो । भूगोलको आयतन, जनसंख्याको विस्तार या आर्थिक या सैन्य सामथ्र्यको मापनले राष्ट्रिय सार्वभौमसत्ता र स्वाभिमानलाई निर्धारण गर्दैन । शक्तिशाली देशको असीमित सार्वभौमसत्ता र कमजोर देशको संकुचित सार्वभौमसत्ता भन्ने हुँदैन । हामीले विगतमा आर्जेको यो ठूलो पुँजी हो र समृद्ध राष्ट्र निर्माणको हाम्रो आगामी यात्रामा दिशानिर्देश गर्ने राष्ट्रिय आत्मबल पनि यही हो ।
ठीक यति नै बेला हामी राष्ट्रियतामाथि इतिहासमै सबैभन्दा बढी जोखिम र चुनौतीको पनि सामना गरिरहेका छौं । चुनौतीका दुईवटा आयाम छन्- बाह्य र आन्तरिक । एकातिर हाम्रा आन्तरिक मामलामा निरन्तर बाह्य हस्तक्षेप जारी छ । संविधान बनाउने क्रममा हस्तक्षेप-यस्तो संविधान बनाऊ, यस्तो नबनाऊ । यी कुरा राख, यी नराख । संघीयता यस्तो बनाऊ, यस्तो नबनाऊ । संविधान यतिबेला जारी गर, यतिबेला नगर । सरकार बनाउने क्रममा हस्तक्षेप- यस्तो सरकार बनाऊ, यस्तो नबनाऊ । फलानो सरकार हाम्रो अनुकूल, फलानो प्रतिकूल । अमूक सरकार बन्दा रुवावासी, अमूक बन्दा आतसबाजी । हामीले स्वतन्त्र ढंगले बाह्य सम्बन्ध कायम गर्दा पनि हस्तक्षेप- नेपालले अमूक देशसँग सम्बन्ध राखेर हाम्रो राष्ट्रिय सुरक्षामा चुनौती दियो, यो हाम्रो लागि स्वीकार्य छैन । नेपाललाई चाहिने जति पनि वस्तु हामी उपलब्ध गराउँछौं- किन खोल्नुपर्यो अरू देशसँग नाका ? किन गर्नुपर्यो अरू मुलुकसँग पारवहन सन्धि ? आदि-आदि । हस्तक्षेपको यो क्रम सूक्ष्म नियन्त्रणको तहसम्म जारी छ ।
यसलाई बल पुर्याउने गरी देशभित्रै एउटा यस्तो मनोविज्ञान निर्माण गर्न खोजिँदैछ- मानौं, हामीले ‘ठूलाबडा' को आदेश र अर्तीउपदेश नमानेर गल्ती गर्यौं र गरिरहेका छौं । कुहिनाले पहाडलाई ठेल्ने धृष्टता गर्नु हामै्र गल्ती हो । त्यसो गर्दा नै हाम्रै कुहिनो रक्ताम्ये भएको हो । ठूलाहरूसँग निहुँ खोज्नु हुँदैन । तुलना गर्नु हुँदैन । नेपालले विगतमा यसो गरेर गल्ती गर्यो । यस्तो ‘उग्र राष्ट्रवाद' ले लाभ दिँदैन । आदि-आदि । यसरी एउटा हीन मनोविज्ञानको निर्माण गर्ने, उठेको मनोबललाई खस्काउने कोसिस हुँदैछ ।
राष्ट्रियताको सबैभन्दा बलियो आधार मुलुकभित्र जनताको एकता हो । आज ठीक यही विषयमाथि प्रहार भइरहेको छ । मिलेर बसेको नेपाली समाजलाई जातजातिका नाममा विभाजित गर्ने प्रयास जारी छ । भाषाभाषीका बीचमा विद्वेष बढाउने प्रयास निरन्तर छ । धर्मधर्मका बीचमा जहर घोल्ने कोसिस अगाडि बढेका छन् । भूगोल-भूगोलका बीचमा पर्खाल खडा गर्ने धृष्टता कायमै छ । कहिल्यै उपनिवेश नभएको मुलुकमा ‘तराई मधेस त आन्तरिक औपनिवेशीकरणको सिकार भएको छ' भन्दै त्यहाँ खास समुदायप्रति घृणा बढाउने काम भइरहेको छ । ‘औपनिवेशीकरण' भएको हो भने त त्यसविरुद्धको विद्रोह जायज र वैधानिक हुने भयो । ‘औपनिवेशिक' शासकहरूप्रतिको आक्रोश स्वाभाविक ठहरिने भयो । यसरी अत्यन्त गलत बहस र आख्यानमा मुलुकलाई धकेल्ने प्रयासमा केही तत्वव क्रियाशील छन् ।
हामी हाम्रा सबै छिमेकी र मित्रहरूसँग मिलेर अगाडि बढ्न चाहन्छौं र उनीहरूको जायज सरोकारहरूप्रति संवेदनशील छौं । हामी चाहन्छौं- अरूले पनि हाम्रो संवेदनशीलतालाई यसैगरी सम्मान गरिदिऊन् । यसो भन्नु ‘उग्र राष्ट्रवाद', ‘अन्ध राष्ट्रवाद' या ‘खोक्रो राष्ट्रवाद' हो र ?
झन्डै पाँच हजार वर्ष पुरानो गौरवशाली परम्परा भएको, तीन हजार वर्ष अगाडिदेखि नै बहुजातीय र बहुधार्मिक विशेषतामा आबद्ध नेपाली समाजमा को आदिवासी र को पछि आएको आगन्तुक भन्ने निरर्थक बहस भित्वयाएर आशंका र अविश्वास बढाउने कुचेष्टा गरिएको छ । निश्चित समुदायमाथि यो त ‘अभिजात वर्गीय' ‘कुलिन' या ‘एलिट' भनेर सिंगो समुदायप्रति नै जुगुप्सा बढाउने यत्न गरिरहेका छन्, कतिपय पक्षहरू । त्यसरी नै, विनाबर्दी नै निरन्तर सीमा रक्षा गरिरहेका, विविधतायुक्त नेपाली समाजका अभिभाज्य अंगको रूपमा रहेका, तराई-मधेसको समथरमा बस्ने नेपालीको देशभक्ति र राष्ट्रियताप्रतिको निष्ठामाथि अनावश्यक प्रश्न उठाउने, छालाको रंग या भेषभूषाका आधारमा शंकाको बीउ छर्ने जस्ता काम गरेर समाजमा अविश्वास र सन्देह बढाउने काम भइरहेका छन् ।
नेपालको एकताका खास-खास अवयवमाथि प्रहार भइरहेको छ । जस्तो- नेपालको एकीकरणलाई समाज विकासको स्वाभाविक परिघटना, तत्कालीन ऐतिहासिक सन्दर्भका आवश्यक विषय र सकारात्मक पक्षका रूपमा होइन, ‘गोर्खाली राजाहरूको सामन्ती विस्तार' को रूपमा अपव्याख्या गर्ने र एकीकरणका क्रममा भएका कतिपय घटनाहरूलाई अतिरञ्जित गरेर त्यसलाई खास समुदायमाथिको आक्रमणको रूपमा विद्रुपीकरण गर्ने योजनाबद्ध प्रयास भइरहेको छ । ‘२४० वर्षको उत्पीडन' भन्ने नाममा एकातिर एकीकरणअगाडिको भद्रगोल, बेथिति र सामन्ती समाज व्यवस्थाको महिमामण्डन गर्ने र अर्कोतिर एकीकरणलाई आरम्भिक बिन्दुदेखि नै गलत सिद्ध गर्ने कोसिस भइरहेको छ । नेपाली भाषा र संस्कृतिमाथिको आक्रमण पनि यसैको एउटा शृंखलाको रूपमा रहेको छ ।
यी सबै प्रयासको एउटै उद्देश्य हो- नेपाली राष्ट्रियता र राष्ट्रिय स्वाभिमानलाई कमजोर पार्नु । सानो राष्ट्र हीनताबोध र लघुताभासको मनोविज्ञान निर्माण भइसकेपछि बाह्य हस्तक्षेपलाई स्वाभाविक र जायज ठहर्याउने स्थिति बन्छ । अर्कोतिर समाजलाई जातीय, भाषिक या भौगोलिक विभाजनमा पुर्याइसकेपछि त्यसप्रतिको प्रतिरोध स्वाभाविक रूपमा कमजोर हुन्छ । अहिलेको युगमा कुनै पनि राष्ट्रलाई कमजोर गर्न प्रत्यक्ष हस्तक्षेपभन्दा यस्ता हतियार बढी प्रभावकारी हुने ठानेर यसको प्रयोग गर्ने प्रवृत्ति बढेको छ । त्यसैले यस्ता प्रवृत्तिमाथि सार्थक हस्तक्षेप आवश्यक छ । हामीले स्थापित गर्नुपर्छ- हाम्रो राष्ट्रियता मूलतः हाम्रो राष्ट्रिय हितको रक्षाको विषय हो । यो कसैको विरोध या कसैको पक्षपोषण होइन । हामी हाम्रा सबै छिमेकी र मित्रहरूसँग मिलेर अगाडि बढ्न चाहन्छौं र उनीहरूको जायज सरोकारहरूप्रति संवेदनशील छौं । हामी चाहन्छौं- अरूले पनि हाम्रो संवेदनशीलतालाई यसैगरी सम्मान गरिदिऊन् । यसो भन्नु ‘उग्र राष्ट्रवाद', ‘अन्ध राष्ट्रवाद' या ‘खोक्रो राष्ट्रवाद' हो र ?
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
