बूढेसकालमा सुझबुझ गुमाउने रोग

मानिसको उमेर छिप्पिँदै जाँदा बौद्धिक क्षमता कम हुन्छ भन्ने मान्यता छ । कुनैकुनै समुदायमा परम्परागत मान्यता र मूल्यअनुसार जति पाको भयो, उति सक्षम मानिन्छ । कतिपय आदिवासी समुदायका उमेर छिप्पिएका व्यक्तिलाई क्षमतावान्, अनुभवी र बुद्धिमान ठानेर, ‘थकाली’ मानेर विशेष सम्मान गरिन्छ । तर आजभोलि विकसित सभ्यतामा ठीक उल्टो चलन छ ।

हाम्रो समाजमा मानिसहरू बुढ्यौलीमा कमजोर हुन्छन् भन्ने सोच स्थापित भइसकेको छ, तर वास्तविकता फरक छ । भनिन्छ, हामी जीवनभरिमा सम्पूर्ण मस्तिष्क ऊर्जाको सानो अंश मात्र प्रयोग गर्छौं । जीवनभर प्रयोगमा ल्याएको मस्तिष्कको शक्ति, क्षमता भण्डारणको ढकनी नखुली बन्द अवस्थामै मान्छेको मृत्यु हुन्छ ।

हामीले बूढो भइयो, केही गर्न सकिएन भनेर हरेस खानु जरुरत छैन । बरु पारिवारिक जिम्मेवारी र व्यावसायिक दायित्वबाट मुक्त भएपछि अझसम्म प्रयोग नभएको विशाल क्षमता भण्डारलाई स्वतन्त्र रूपले क्रियाशील गर्न सकेमा थप सिर्जनशील बन्न सकिन्छ । तर सधैं जीवन रेखा यसरी कोरिँदैन । त्यसमा उमेर छिप्पिएपछि लाग्ने विशेष रोग डिमेन्सियाले बाधा हाल्छ ।

तीन दशकअघि मैले नेपालमा काम गर्न सुरु गर्दा यस्ता रोगी खासै भेटिँदैनथे । हाम्रो खानपान, रहनसहन र आनुवंशिक कारणले यो कम भएको होला भन्ने लाग्थ्यो, तर आज त्यो अवस्था छैन । अहिले औसत आयु लामो भएकाले पनि यस्ता रोगी बढेको हुनुपर्छ । साथै उच्च रक्तचाप, मधुमेह जस्ता मस्तिष्कलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने रोग बढ्न थालेपछि तिनीहरूले पनि डिमेन्सिया हुन सहयोग पुर्‍याउँछन् ।

डिमेन्सियाबाट प्रभावितहरूको अवस्था नाजुक देखिन्छ । उनीहरू परीक्षण कोठामा पसेपछि मैले अभिवादन गर्दै ‘बस्नोस्’ भनेपछि अगाडि कुर्सी हुँदाहुँदै कता बस्ने भन्ने मेलो पाउँदैनन् । संवाद गर्न थालेपछि ‘अँ ठीक छ’ भन्दै प्रश्नकर्ताको केही प्रश्नको भाग दोहोर्‍याएर विनाकारण हाँस्न थाल्छन् । यस्ता समस्या हुँदा समयमा देखिने एउटा छोटो प्रतिनिधि संवाद यस्तो हुन्छ-
डाक्टर : तपार्इंको नाम के हो ?
रोगी : मेरो नाम रामप्रसाद हो ।
डाक्टर : कति वर्ष हुनुभयो ?
रोगी : कति वर्ष ? त्यै त हो नि !
डाक्टर : तपाईंको घर कहाँ हो ?
रोगी : त्यहीं हो ।
डाक्टर : आज खाना के खानुभयो ?
रोगी : त्यै...
यसरी प्राय: एउटै शब्दले उत्तर दिने, आफन्तलाई पनि नचिन्ने, समय र स्थानको ख्याल नहुने अलि कडै अवस्थाको रोग हो । अक्सर डिमेन्सिया सुरु हुँदा कुनै कुरा बिर्सने तर सम्झाइदिएपछि याद गर्ने हुन्छ । तर यो बिर्सने बानी बढ्दै जान्छ । हुँदाहुँदा टोल, छिमेकबाटै आफ्नो घर आउन नसक्ने, कोठा फेला नपार्ने, पारिवारका मानिस नचिन्ने, साविकको दैनिकी पालना गर्न नसक्ने हुन्छ । सुरुमा स्मृति मात्रै हराउँदै गए पनि पछि गएर भाषा कमजोर हुने, शब्दकोश हराउने, सिकिराखेको बानी सबै भुल्ने हुन्छ ।

पाको उमेरमा देखिएको व्यापक बौद्धिक ह्रासलाई डिमेन्सिया भनिन्छ । यो रोगबाट पीडित कतिपय बिरामीले बचपन र किशोरावस्थाको मात्र याद गर्ने र पछि हालसम्मकै कुरा बिर्सिने गर्छन् । घरमा परिवारसहित बसिरहेका बेला ‘मलाई मेरो घर लगिदेओ’ ‘यो घर मेरो हैन’ ‘कहाँ ल्यायौ ? ’ भनेर झगडा गर्छन् ।

डिमेन्सिया भएकी एक महिलाले परिवारका कसैलाई पनि चिन्दिनथिन् । उनको रेखदेख श्रीमान्ले नै गर्दै आएका थिए । ‘विवाह गरेदखि यो रोग नलागेसम्म यसले मेरो सेवा गरेकी थिई, अब त्यो ऋण चुकाउन पनि मैले नै यसको स्याहार गर्नुपर्छ’ भन्ने श्रीमान्को सोचाइ थियो । तर महिलाको स्मरण शक्ति पूरै क्षीण भएकाले उनले श्रीमान्लाई अपरिचित व्यक्ति बिछ्यौनामा सुत्न आयो भनेर पिटेर धपाउने, चिच्याउने गर्न थालिन् । उनको यो व्यवहार अति भएपछि श्रीमान् अर्को कोठामा गएर सुत्नुपर्ने भयो ।

यस्ता बिरामीमा रोग बढ्दै गएपछि फोहोर र सफा कुराको अन्तर थाहा हँुदैन र लाज शरमको अनुभूति हराउँछ । आफूलाई भोक, तिर्खा लागेको पनि व्यक्त गर्दैनन् वा दिसापिसाब लाग्यो भने त्यो पनि जानकारी दिँदैनन् । अरूले भनेको कुरो नबुझेर एकोहोरो ढिपी गर्ने र रोक्न खोज्दा पिट्ने तोडफोड गर्नेसमेत हुन्छ । यस्ता बिरामी परिवारको लागि कतिसम्म समस्या बन्छन् भन्ने त सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

उच्च रक्तचाप, मधुमेह, टाउकाको चोटपटकजस्ता शारीरिक रोगको प्रभावबाट देखा परेको डिमेन्सिया केही हल्का खालको हुन्छ । यो रेखदेख गर्न सजिलो हुन्छ । बौद्विक ह्रास भए पनि व्यक्तिका सम्पूर्ण आयाम क्षीण हुँदैनन् । तर कारणविना नै मस्तिष्क आफैं सुक्दै र खिइँदै गएर पैदा हुने डिमेन्सिया गम्भीर हुन्छ । चर्चित र शक्तिशाली बेलायतका प्रधानमन्त्री मार्गरेट थ्याचर र उनकै समकालीन अमेरिकी राष्ट्रपति रोनाल्ड रेगन पनि अलजाइमर्सबाट पीडित थिए ।

उमेर बढ्दै गएपछि डिमेन्सियाको सम्भावना पनि बढ्दै जान्छ । ६० वर्षदेखि ७० वर्षका व्यक्तिको समूहमा यो औसत एकदेखि पाँच प्रतिशतसम्म हुन्छ भने ७० देखि ८० वर्षमा २० प्रतिशत र ९० देखि सय वर्षमा झन्डै ४० प्रतिशतसम्म देखा पर्छ ।

अक्सर डिमेन्सिया पुरुषमा भन्दा महिलामा बढी देखिन्छ । डिमेन्सिया हुनुमा आनुवंशिक र शरीर तथा मस्तिष्कको बनावट मुख्य रूपले जिम्मेवार छ । अस्वस्थ खानपान, धूमपान, मद्यपान र निष्क्रिय जीवन शैलीले डिमेन्सिया सम्भावना भएका व्यक्तिलाई छिटो निम्तिन सक्छ ।

शारीरिक व्यायाम गर्ने, सामाजिक रूपले सक्रिय, मित्रहरूबीच निरन्तर घुलमिल हुने, लेखपढमा व्यस्त हुने, नयाँ भाषा सिक्ने र चेस, बाघचाल, क्रस-वर्ड जस्ता दिमागी खेलमा संलग्न हुने जस्ता कुराले डिमेन्सिया पछि धकेलिन्छ । निष्कर्षमा, सबैखाले डिमेन्सिया र अल्जाइमर्समा अझै प्रभावकारी उपचार नभए पनि स्वस्थ खानपान, सक्रिय जीवनशैली र निरन्तर बौद्धिक अभ्यास यो रोग लाग्ने उमेरलाई पछि धकेल्न सकिन्छ ।
-शर्मा वरिष्ठ मनोचिकित्सक हुन् ।