राजापुरमा रगरगी

'कति बगे कति !' धोबी सोनाईले दिक्क मानेर भने ।
हामी कैलालीको घुमघामपछि सत्तीघाट तरेर फेरि बर्दिया पसिरहेका थियौं । बिहान छोडेको अहिले फेरि यहाँ भेटियो । कर्णालीकै अर्को हाँगो रहेछ यो सत्तीघाट निरको अपार पानी ।
मैले कर्णाली हेरिरहँदा धोबीले भनेथे, 'अहिले बल्ल पुल बन्यो । कति पो भो र यो बनेको नि ! पुल बन्नुअघि कत्ति बगे कत्ति कर्णालीमा !'

'हरेक साल एकजना न एकजना घरैपिच्छे बगेका हुन्थे । कर्णालीले खान छोडेको त भर्खरै हो नि यहाँका मान्छेलाई !' बहत्तर वर्षका धोबीले धमिलो कर्णाली नियाल्दै भने ।
पश्चिम नेपाल बरालिन पुगेको म एक्कासि राजापुर जाने निधो भएथ्यो । मैले उहिल्यै काँसेघारीको बयान सुनेपछि नै यो भुइँ टेक्ने उत्पात रहर देखाएथेँ । एक खालको छटपटी थियो राजापुर पुगिछाड्ने तिर्सना !

एकपटक दुई जना साथी मिली राजापुर जाने योजना नि बनायौं ।
'तपाईं जाने हो त ? '
'साह्रै जान मन छ !'
'त्यसो भए जंगलकाले दु:ख देलान् । म गोपाल दहितको नाममा चिठी लेखिदिन्छु । उनले तपाईंहरूलाई सबैतिर जोगाउँछन् !' फटाफट सानो चिर्कटे चिठी लेखेर कृष्णराज सर्वहारीले थमाएथे मलाई ।
दोहोरो झडप भइरहने राजापुर जान पूरा तम्तयार भइरहेको थिएँ म साठी सालतिर । साथीले जाने उस्तो मन नगरे पनि मैले झोला मिलाइरहेकै थिएँ । त्यै बेला कोठियाघाटमा ठूलो डुंगा पल्टियो । खोला तर्न नाउ चढ्नेहरू झन्डै सयजना जति घ्वाप्लाक्कै पल्टेर स्वाहा भए कर्णालीको उर्लंदो भेलमा ।
'यस्तो बेलामा राजापुर जाने तपाईं ? '
'मन त छ !'
'तपाईं मूर्खमात्र होइन, पटमूर्खै हो । बर्खामास, के रहर गर्‍या होला ? ' सुनिताले सातै लिइन् मेरो।

त्यसपछि थन्केको थिएँ म । राजापुर जाने रहरमा भुतभुते खरानी परेको थियो । मेरा इच्छाका मुनाहरू पटपट भाँच्चिएका थिए । मेरा चाहनाका पिपिरामा तातो पानी खनिएथ्यो । मेरा चौचौको लहरो प्रचण्ड गर्मीले लल्याकलुलुकिएको थियो, चुँडिएको थियो, मुर्झाएको थियो ।
तिनै दहित केहीपछि राजा ज्ञानेन्द्रको शासनकालमा मन्त्री नि भए ।
'ओहो, ठूलै मान्छे पो रै'छन् !' खबर सुनेर मन झस्केथ्यो ।

आज धेरै वर्षपछि राजापुर पुग्दा पुरानो चित्रमा रङ थपेर उज्यालियो मनको इन्द्रेनी । चिठी लेखेको झन्डै चौध वर्षपछि म पुगेँ राजापुर ।
पुल तरेपछि बाक्लै लहरे वन भेटियो ।
हामीसँग थोरै समय । धेरै कुरा हेर्ने मन । मन र समयसँग शरीरको तालमेल मिलाउन खोजिरहेका छौं ।
राजापुर अनौठो खालको भूआकारमा रहेछ । माथिबाट दुईतिर फाटेर बगेको कर्णालीले राजापुरलाई चारैतिर घेरेको रहेछ । पश्चिमतिरको सत्तीघाटबाट छिरेका हामी पूर्वतिरको कोठियाघाट पुग्दा कर्णालीकै लहरसँग, कर्णालीकै किनारसँग र कर्णालीकै पानीसँग भेटघाट हुने रहेछ ।
ठ्याक्कै पीपलको पात आकृतिको रहेछ राजापुरको अनुहार ।

कर्णालीको भयानक भँगालो यतातिर उर्ली-उर्ली बगिरहेथ्यो । गोधूलिको राजापुरमा जीवनको उत्साह बेग्लै थियो, अलग्गै थियो र उन्मादी थियो ।

सिमका जंगल निकै नाघेपछि हामी पूर्वउत्तर भएर लम्कियौं । मसँग सुधन पौडेल, नगेन्द्र रेग्मी, गणेश शाह थिए । बाटो देखाउन कांग्रेस चौधरी र चक्र अधिकारी नि अघिपछि थिए । हाम्रा खुल्दुलीमा उत्तर आइहाल्थे कांग्रेस र चक्रबाट ।
मुसा मारिरहेका केटाकेटीको हूल देखेपछि कांग्रेसले भनेथे, 'हाम्रा दाङतिरका झैं बर्दियाका थारूले नि मुसा रुचाउँदा रै'छन् !'

'यो त शाकाहारी हो । यसको मासु त्यत्तिको कैफियत नहोला !' शाकाहारी सुधनले तर्क दिए ।
'यो तर्क ठीक हो !' रेग्मीले सही थापे ।
ठाउँ-ठाउँमा मुसा मारिरहेका केटाकेटीहरू खेतमा असिनपसिन देखिन्थे । घामले सबै खुइल्याइसकेको थियो हाम्रो नि ज्यान । एक त मधेस, फेरि घामले धेरै मदानी मथ्ने क्षेत्र पर्‍यो पश्चिम नेपाल । हामी यो बेला उम्लिरहेका थियौं भकभकी ।
'हेर्नुस्, राजापुर अन्नको भण्डार हो !'
'धान, गहुँ र मकैको रास-रास भेटिन्छ । लक्ष्मीको डेरा हैन, घरै यता होला !' सुधनको बोली सुनिरहेको छु म ।

हुन पनि बाह्रै काल बग्दो रहेछ यहाँ कर्णालीको कलकल पानी । त्यै अमृत जलराशिले हराभरा पार्दो रहेछ राजापुरको गरा-गरा । त्यै रसिलो पानीले मलिलो पार्दो रहेछ राजापुरको फाँट । त्यै पहाडी निर्मल जलले यहाँको धर्ती सधैं उर्वर पार्दो रहेछ ।

हामी पुग्दा कतै मकै लहलह थिए । कतै धान रोप्न हिल्याएका थिए गराहरू । कतै गहुँ काटेर छ्वाली डढाइँदै गरिएको कुइरीमण्डल छरिएको थियो खेतैभरि । तरकारीका झाङ नि झन् जताततै ।
एकपछि अर्को बस्ती नाघ्दै हामी राजापुरको माभैmतिर पुगिसकेथ्यौं ।
'यो टापु हो भने नि हुन्छ !' चक्रले बखान गरे ।
'बर्खामा चारैतिर कर्णालीले घेर्छ । हाम्रो सम्पर्क कतै हुँदैनथ्यो । भर्खर-भर्खर यो सत्तीघाटको पुल बनेपछि सजिलो भा'को !'
'सारा देशसँग सम्बन्ध तोडेर दुईतीन महिना राजापुरका मान्छे बस्थे !' कुराले लम्काइरहेको छ बेस्सरी ।

एकोहोरो उत्तर पुग्यौं ।
तराईको सुन्दरतामा गरा, किसान, बालीले सुन्दरता दिएथ्यो । त्योभन्दा बढ्ता सङ्ला कुलेसाले सौन्दर्य पस्किरहेथे । पूर्व, उत्तर र दक्षिणतिर अनेक पारामा बटारिएर गएको बाटोलाई समातेका छौं । तराईको अद्भुत सौन्दर्य बस्ती, वन र क्षितिजका तह-तहमा बसेको देख्छु सिँगारिएर ।
मुरैयामा पानी खायौं ।

आँगनमा रहर झारिरहेका सोनाईहरू थुप्रै थिए । बालुवा चालेर सुन संकलन गरी जीवन धानिरहेका पुरानो जाति रहेछ सोनाई । तिनका झुप्रा नाघी हामी निकै परसम्म पुग्यौं । हरेक आँगनमा पाखुरा सुर्किरहेको देखिन्थ्यो गरिबीले ।
'बाह्र गाविस यीँ छन् !'
'एक लाख छ यहाँको जनसंख्या !' चक्र भनिरहेका छन् ।
म सुनिरहेको छु कान ठड्याएर, मन बिउँझाएर ।
राजापुर बजार पनि नाघियो । जताततै धान मिल र चामलका गोदाम टुप्लुकिए निरन्तर । ठूला-ठूला लामसिँगे गोरुगाडाका लस्कर नि देखिए ।

'उसिनेका चामल एक पाथी लाने कि ? ' मैले हकुवाको हस्को नाकमा ठोक्किए लगत्तै भनेँ । मेरा कुराले हाँसे साथीहरू । तर मैले नक्कली कुरा गरेको थिइनँ । काँचो त मुक्र्याउँछु म । उसिनाकै चामलको भात पाए मेरा लागि ठूलो गल्तीमा समेत ठूलै क्षमादान !
अलिक मास्तिर देखियो— दशरथ चन्द प्राथमिक विद्यालय ।
'यो त थारूको बस्ती पो हैन र ? ' मेरो खसखस ।
मेरा कुरोकन्थो सुनिरहेका कांग्रेस चौधरीले मुख फोरे, 'कुनै बेला त थारूमात्र बस्थे यो औल र गर्मीमा !'

'तर पछि कर्णाली माथिका पहाडेहरू थपिए । अहिले त दैलेख, मुगु, अछाम, जुम्ला र कालीकोटेहरू मनग्गे छन् यहाँ !' चौधरीले वृत्तान्त कहे ।
कर्णालीको दुई भँगालोले घेरेको रहेछ राजापुरलाई । पूर्व र पश्चिम दुईतिरबाट फाटिएर कर्णाली बगेपछि टापु बन्न पुगेको रैछ राजापुर । त्यै टापुमा खेती र पशुपालन गरी जनमन बस्न थालेछन् ।
तर, पनि कर्णाली बेला-बेलामा बस्तीभित्र नि पस्दो रै'छ । कुनै बेला मध्यरातमा, कहिले एकाबिहानै, सम्साँभैm, बौलाहा भएर कर्णाली पस्दो रहेछ । अनि सुरु हुन्छ नदीको ताण्डव लीला ।

पहिला-पहिला जुम्ला, हुम्ला, कालीकोटेहरू कपडा, नुन र चामल किन्न राजापुर झर्दा रै'छन् । कर्णालीको तीरैतीर महिनौं लगाएर उनीहरू बजार भर्न राजापुर पुग्थे । दौलतपुर र कोठियाघाट भएर राजापुर पस्ने मूल नाका रहेछ त्यो बेला ।

तर, अहिले बाटो र साधनले डोल्पा, मुगु, जुम्ला र हुम्लाकै आँगनमा ती सबै सामान पुर्‍याइसकेपछि पहाडकाहरू तल झर्न छोडे किनमेलका लागि । धेरैले त खेती गर्ने जग्गा नि यतै जोडेछन् ।
'पहाडको घना उपस्थिति यहाँ छ भन्ने यो उदाहरण !' रेग्मी बोले ।
'पहाड मधेसको हार्दिकताको एउटा नमुना हो नि यो !' शहीद दशरथको नाउँको विद्यालय देख्दा मैले अरू थपेँ ।

अघि जाँदा गएको बाटोभन्दा अर्कै बाटो भएर हामी मुरैया आएथ्यौं । धान, गहुँ फलेर पनि खेतमा मलले तह थपेथ्यो । पानीको कलकलले अरू उर्वरता थपेथ्यो । फाट्टफुट्ट घर आए पनि हामी त्यता पस्दैन्थ्यौं । तातो गर्मीले शरीर डाम्न छोडेन । हामीले स्वीकार्न नि छोडेनौं उसको हाँक । रूख, घरमा बसेको शीतलतासँग परिचय हुनै पाएन हाम्रो ।

'पसिनासम्म झार्ला । रगत त हैन नि !' मनमनै भन्थेँ म ।
तातो गर्मीले सबै पुछपाछ गरिरहेथ्यो शरीर । कर्णालीकै भँगाला भएर कुदिरहेथे ज्यानभरि ।
गोरुगाडा र राँगागाडाले राम्राराम्रा बाटाहरू चुइँकिइरहेथे । स-साना घरका लस्कर थिए जताततै । बाँसघारी र आँपघारीले बस्तीको तातोलाई धपाएको लाग्थ्यो । हपहपी गर्मीले चिथोर्न छोडेन ।
नदीभन्दा तल रहेछ बस्ती । त्यै भएर बस्तीमा कर्णालीको पानी बर्खामा ह्वात्तै पसिहाल्दो रहेछ । पानीको तह माथि, बस्तीको सतह तल रहेछ । कति ठाउँमा बाँध कसे पनि नदीको तागतलाई के रोक्न सक्नु र मान्छेले !

'बहानाकै के पानी खाइली !' सोनाई भाषामा बोले पतिराम ।
सरकारले थारू जातिमै यो सम्प्रदायलाई गाभिदिएकोमा उनको घोर गुनासो रहेछ ।
'पानी खाने निहुँमा यी आएका !' मैले पतिरामको कुरा बल्ल बुझेँ । उनले हाम्लाई सरकारी मान्छे हुन् भन्ठानेका रहेछन् ।
भने तिनले, 'हाम्रो भाषा नै फरक छ । बेग्लै भाषा भएकोलाई यसरी एकै ठाउँमा गाभेर हाम्रो परिचय बिलाइदिन मिल्छ र ? '
राजापुर कर्णालीको सुन्दर काँसेघारी । यो प्रसिद्धिभित्र धेरै असजिला, अप्ठ्यारा, अररिएका ठाउँ नि रहेछन् ।

सोनागाउँ, नयाँगाउँ, बिहानी बजार, पाताभार, दौलतपुरले घेरिएको राजापुर अन्नपातका लागि कुवेरै रहेछ, धनधान्यै रहेछ र अन्नपूर्णै रहेछ ।
'काठमाडौं पनि छ नजिकै । जाने हो ? ' चक्रले यसो भन्दा एकछिन रनभुल्ल भयौं हामी ।
पछि थाहा भो— राजापुरभित्रै काठमाडौं नामको एउटा बस्ती नै रहेछ । त्यो नाउँले हामी एकाएक उज्यालियौं ।

कर्णालीको तुजुग निकै देखिने रहेछ राजापुरमा । कर्णालीले आफ्नो पूmर्ति खुब देखाउने रहेछ । कर्णालीको निष्ठुरता हेर्न राजापुर पुग्नैपर्ने रहेछ ।
बाटैको खोल्सोमा माछाका भुरा भेला पारिरहेकी मच्छरमर्नी थारूले भनिन्, 'आँखाले देखेसम्म पानी हुन्छ यता त !'
'माछा मार्दामार्दै कम्मरसम्म पानी बढेर गएको कतिपटक थाहै पाइन्न !' थारूकी छोरी मुर्गिनियाले औंल्याउँदै भनेकी थिइन् ।

बर्खा लाग्न थालेपछि राजापुरका घरबस्तीमा डरले मुटुमा ढ्यांग्रो ठोक्दो रहेछ बेस्सरी । ती हरपल आँखा च्यातेर कर्णालीको भेल हेर्न कुदिरहँदा रहेछन् । आकाश कालो हुन थालेपछि राजापुरका घरदैलोमा अत्यासको बादल मडारिँदो रहेछ ।
'धेरैपटक कर्णाली पसेको छ !' धनीरामले भनेथे ।
मंगली थारूले अरू थपे, 'हप्तौं पानीमात्र खाएर बसेको काँ बिर्सनु !'
हामी तातो गर्मी खेप्न आँपका रूखमुनि बसेका थियौं । नजिकै थियो बडघर । बडघर भनेको थारू र सोनाईको सरसल्लाह गर्ने मूलघर । त्यै घरको निर्णयले नै गाउँ चल्दै थियो— व्यक्ति र समुदायको गतिविधि, संस्कृति ।

मुरैयाबाट निकै माथि लागेपछि एउटा अग्लो टाँडेघर टुप्लुकियो । मचानजस्तो सिमेन्टको बलियो घरमा छाना थियो, अरु चैं ह्वांग ।
पछि बुझ्दा थाहा भो, बर्खामा कर्णालीको बाढी उर्लेर बस्ती पस्न थाल्दा गाउँलेहरू हत्त न पत्त त्यै टाँडेघरमा उक्लिँदा रहेछन् । अनि जोगाउँदा रहेछन् आफ्नो ज्यान ।
टाँडेघरमा पानीसम्म खान मिल्ने गरी दमकल नि जोडिएको थियो माथ्लो तलासम्म । राजापुरका निकै ठाउँमा यस्ता मचानघर रहेछन् । सयजना जति बस्न मिल्ने ती घरमा ओखती र अरू अत्यावश्यक खित्रिङमित्रिङ सामानका बाकस थिए । त्यस्तै पौडेर बाँच्न लगाइने लुगा नि थिए एक छेउमा ।
'म त पौडेरै बाँचेको !' धोबी सोनाईले भनेथे ।
उनका आँखामा कर्णालीको बाढी अहिले पो देखियो । 'एकपटक बालुवा चालेर सुन खोज्दाखोज्दै बगेँ । त्यतिखेर यस्ता घर काँ बनेका थिए र !'
सोनाईहरू अचेल माछा मार्छन् । सुन पाइन छोड्यो रे कर्णालीमा ।
'यति धेरै धान, गहुँ, मकै फल्ने राजापुरमा किन बालुवा चालेर सुन खोज्न जानु परेको नि ? ' मेरो गनगन उस्तै ।
लोहोरा थारूले जाल बुनिरहेको हात हटाएर मेरा अगिल्तिर तेस्र्याएर भने, 'लुगा, चप्पल किन्नु केले ?'
'बिमार परेको परेकै गर्छ । टैब्लेट केले खानु ? ' लोहोराले यत्ति भनिसक्दा मेरा साथीहरू धेरै पर पुगिसकेथे ।

राजापुरले तान्न छोडेन । हामी यताबाट उता, उताबाट यता कुदिरहेका छौं । घाँसे आलीमा आँखा गाढ्नुअघि नै खुट्टाले चिनेको गोरेटो हिँडेभैmँ गर्थे । मन रमाएर भएको होला यस्तो ।
खेतको माटोले दिएको वासना । वासनाले तानेको मन । हृदयका तरेलीमा उम्रिएका लहलह बाली । यी धेरै संगमले एक रात राजापुरमा बस्न खोजिरहेको थिएँ म ।
'यो गर्मी जित्ने कुनै मेसिन यहाँ छ ? ' रेग्मीले सोधे ।
'भए पाऊँ !' पौडेलले थपे ।
रुमाल खल्तीबाट झिकेर गणेशले बिस्तारै भने, 'जे हो, यै हो !'
हामी एकछिन हाँस्यौं । हाम्रा कुरा सुनिरहेका वृद्धले एक अम्खोरा पानी दिएर भने, 'ठूलो ओखती यै हो !'

निकै बेर सोनाई बस्ती बरालिएपछि साँझतिर बाँधतिर उक्लियौं हामी । साथीहरू तल सत्तीघाटबाटै कर्णाली तर्ने भन्दै थिए ।
'फेरीबाट चाँडो होला !' चक्रले सुझाए जुक्ति ।
अनि हामी फेरि बस्ती भएर दौलतपुर घाट पुग्यौं । कर्णालीको भयानक भँगालो यतातिर उर्ली-उर्ली बगिरहेथ्यो । गोधूलिको राजापुरमा जीवनको उत्साह बेग्लै थियो, अलग्गै थियो र उन्मादी थियो ।
वारिपारि गर्ने ठूलो फेरी थियो । त्यसैबाट दाउरा, भारीतारी, मोटरसाइकल, गाईबस्तुसम्म तार्ने गाउँलेको ठूलो हूल पारि पनि थियो, वारि नि ।
'यताकालाई बोकेर पारि तार्छ । अनि पारिका बोकेर यता झार्छ !' दौलतपुरमा कर्णालीको भँगालो हेरी वाल्ल परिरहेका बेला बुधी थारूले भने ।
फेरि आयो पारिबाट । घाट तर्ने अरूहरूसँगै हाम्रो बगाल नि बस्यो ।
गौरीशंकर अहिले फेरीका मालिक छन् । उनी पहिला यसका कामदार थिए । तुलाराम थारू पहिला यो फेरीका साहू थिए । अहिले कामदार छन् यसका ।
मालिक भए नोकर । नोकर भए मालिक ।

समयको यो चक्र पनि कत्ति अनौठो । सबैको परीक्षा लिँदो रहेछ समयले । कर्म भन्ने कि, परि श्रम ! मिहिनेत भन्ने कि, भाग्य ! संयोग भन्ने कि, स्वाभाविक !
एकछिन मन अमिलियो— निकै धमिलियो । ती दुवैको अवस्था देखेर, कल्पेर ।
ठेकेदार गौरीशंकरको हाँसो कर्णालीको लहरमा उत्रिरहेथ्यो । कामदार तुलारामको आँसु कर्णालीको छालमा भित्र-भित्र दबिइरहेथ्यो । ती दुवै वारिपारि गर्दै अतीत केलाउँदा होलान् । वर्तमान पर्गेल्दा होलान् ।
माघी थारूले केहीअघि भनेको सम्झिरहेको थिएँ म, 'मेरो ससुराको एक दिनभरि हिँड्दा नसकिने खेत थियो, धान र गहुँ फल्ने । अहिले एक मिनेट हिँडे पुग्नेमात्र खेत छ, तैपनि बालुवा भरिएको । अरू खेतमा नदी कुदिरा'छ !'
एक छिन अँध्यारा-उज्याला रेखाले मुटुलाई तारबेरा गरे । आँखामा अनौठो लहर दगुरिरह्यो...दगुरिरह्यो ।
कर्णालीका छालमा सङ्ला र धमिला पानी वेगिन छोडेन, दगुर्न छोडेन, हेलिन छोडेन । मेरो मनजस्तै अशान्त ।
दौलतपुर घाटपारिको कैलालीले सुटुक्क मेरा कानमा भन्यो, 'आज यतै बस र मधेस बुझ !'
मैले 'हुन्छ' भनेँ मनैदेखि ।
बल्ल खुट्टा लागे टीकापुरतिर ।