महिलालाई पुनर्विवाह गर्न किन गाह्रो छ ?

बालकुमारीस्थित केएफसीको एउटा ठूलै क्याबिनमा मुनाले पर्खन थालेको आधा घण्टा बितेपछि उनीहरूको जम्बो टोली आइपुग्यो । टोली जम्बो हुने भएकैले होला, ठूलै क्याबिन बुक गराएका रहेछन् । अघिल्लो दिन उनको साथीलाई फोन गरेर केटाको दाइले आफ्नो भाइमात्र लिएर आउने भनेका थिए । पछि टोली जम्बो हुनुको कारण थाहा भएन ।

उनीहरूसँगको भेटमा मुनालाई कुनै किसिमको हिच्किचाहट भएन । उनको पहिलो विवाहमा कुरा लिएर हुनेवाला ससुराबाको अनुहार हेर्न सकेकी थिइनन् उनले । पछि कतै बाटोमा ठोक्किएको भए पनि सायद चिन्ने थिइनन् । तर, यसपालि भने उनीहरू बसेको कोठाबाट ननिस्किएसम्म उनका आँखाले भुइँमा हैन, त्यहाँ आइपुगेका जम्बो टोलीका सबै सदस्यको अनुहार हेर्न भ्यायो ।

पालैपालो अनेकौं प्रश्न सोधियो मुनालाई । उनीहरूले जस्तोजस्तो प्रश्न गर्थे, उस्तै जवाफ दिन्थिन् उनी । घर, माइती, व्यवसाय, परिवारका सदस्य, शैक्षिक योग्यतालगायत सबै सोधेर भ्याए उनीहरूले । मुनाले भने केही पनि सोधिनन् । उनको साथीले केटो कृषि विकास बैंकको ऋण अधिकृत हो भनेर बताएकी थिइन् । मोटोमोटो शरीर, पुक्क पेट निस्किएको थियो केटो ।

केटाको दाइ जो मुनासँग सम्पर्कमा थिए । कुनै जिल्लाको स्थानीय विकास अधिकारी रहेछन् उनी । सम्पूर्ण कुराकानीको ‘लिड’ उनले नै गरिरहेका थिए । सोध्नुपर्ने र जान्नुपर्ने जति सकिएछ । केटाको दाइले आफ्नो भाइकी श्रीमतीले आत्महत्या गरेको र उनको ६ वर्षको छोरा मावलीको संरक्षणमा रहेको बताए । भाइको बिहेपछि छोरालाई फिर्ता ल्याउँछौंसम्म भन्न भ्याए । यो भेटको सुरुवातमात्र भएको भन्दै उनीहरू जर्‍याकजुरुक उठे र क्याबिनबाट बाहिरिए । मुना र मुनाको साथी मुखामुख गरेर पेट मिचिमिची हाँस्यौं ।

भोलिपल्ट उनै स्थानीय विकास अधिकारीले मुनालाई फोन गरे- ‘हामीलाई तपाईं मन पर्‍यौ नानी ।’ लेग्रो तानेर केही सम्झिए जस्तै गरी थपे - ‘अँ नानी साँच्ची विवाहपछि तपाईं आफ्नो छोरीलाई कहाँ राख्नुहुन्छ नि ? ’ उनको प्रश्न भुइँमा झर्न नपाउँदै मुनाले जवाफ दिइन्- ‘मेरो छोरी सधैं मैसँग रहन्छे ।’ फेरि कुरा गरौंला भनेर उनले फोन राखिन् । पछि तिनै व्यक्तिले मुनाको साथीलाई फोन गरेर छोरीलाई मामाघर अथवा अरू कसैको संरक्षणमा राख्ने हो भने त्यो परिवार मुनालाई बुहारी बनाएर भित्याउन तयार छ भन्ने खबर छोडेछन् ।

‘म आमा हुँ, म आफ्नो सन्तानलाई केही समयको लागि पनि आफूबाट अलग गर्न सक्दिनथेँ । मेरा त आमाबुवा दाजुभाइ दिदीबहिनी छन् । तर, मेरो छोरीको मबाहेक यो संसारमा कोही पनि छैन ।’ प्रस्ताव सुनेर मुनाको मनमा यस्तै विचार खेले । अन्ततः पुनर्विवाह गर्ने रहर सकियो । त्यसपछि मुनाले योबारे कल्पना पनि गरिन् । आज मुनाकी छोरी १६ वर्षकी भइसकेकी छन् । आमा-छोरी खुसी छन् । पुनर्विवाह गर्न चलाएको त्यो कुराकानीबाट उनले एउटा पाठ सिकेको बताउँछिन् । भन्छिन्, ‘मैले मलाई माया गर्ने श्रीमान् पाउन सक्ने रहेछु । तर, मेरो छोरीको लागि पिताको दायित्व बहन गर्ने लोग्नेमान्छे पाउन गाह्रो रहेछ ।’

मुनाको भोगाइजस्तै सपनाको यथार्थ पनि कम पीडादायी छैन । सपनाको विवाह भएको तेस्रो वर्षमै उनको श्रीमान्को मोटरसाइकल दुर्घटनामा मृत्यु भयो । श्रीमान्को मृत्युपश्चात् श्रीमान्को भोगको पैतृक सम्पत्ति लिएर मेहनत गरेर खान थालेकी सपनालाई विवाहका प्रस्ताव धेरै आए । तर, उनीसँग आएर बस्न चाहने कोही आएनन् । उनले आफ्नो घरलाई घर बनाउन धेरै मेहनत गरेकी छिन् । उनी आफ्नो दुःखले बनाएको घर छोडेर कतै जान चाहन्नन् । उनको प्रस्तावलाई स्वीकारेर सँगै बस्ने मनले खाएको मान्छे नभेटिएपछि सपनाको पनि दोस्रो विवाह हुन सकेन ।

मेरै एकजना छिमेकीले श्रीमती बितेको ६ महिना पनि नपुग्दै श्रीमान्सँग पारपाचुके गरेर बसेकी जागिरे महिलासँग विवाह गर्नुभयो । विवाहपछिका दिनमा उहाँले आफ्ना दुईवटा छोराछोरीको हेरविचार राम्रोसँग होओस् भनेर एउटा महिलाको उद्धार गरिदिएको नत्र आफूले कन्या केटी पाउन्न थिएँ र ? भन्दै हिँडेको पनि सुनियो । म उहाँको सोचसँग पटक्कै सहमत हुन सकिनँ । मेरो विचारमा ती महिलाले मेरो छिमेकीको उद्धार गरेकी थिइन् । उनका सानासाना छोराछोरीको आमा बनेर उनीहरूको लालनपालन गर्नु ठूलो चुनौती थियो ।

के एकल महिलाले विवाह नै नगरी जीवन गुजार्ने ? के यौनिक आवश्यकता र त्यसको अभावका कारण उत्पन्न मानसिक तनाव, कुण्ठा र जैविक आवश्यकतालाई दबाएर जीवन गुजार्ने ?

उनले त्यो चुनौती स्वीकारेकोमा महान् मान्थेँ म उनलाई, किनभने उनका आफ्ना छोराछोरी हुर्किइसकेका थिए । एक आमाको रूपमा सन्तान हुर्काउन भोग्नुपर्ने दुःख फेरि भोग्न तयार हुने उनको समर्पणको कदर हुनु पर्दैनथियो र ?

अर्काको छोराछोरीसहितका श्रीमतीसँग कुनै विवाहित पुरुषले नै गरेको पुनर्विवाहलाई स्वीकार्दै समाजले मर्दका दसवटी भन्छ । तर, एउटा अविवाहित पुरुष, श्रीमतीसँग पारपाचुके गरेको पुरुष वा श्रीमतीको मृत्यु भइसकेको पुरुषले एकल महिला वा बलात्कारमा परेकी महिलासँग विवाह गर्दा उसलाई नामर्दको संज्ञा दिने हाम्रै समाज हो ।

विवाह दुई अविवाहित विपरीत लिंगी आत्मिकरूपले आपसमा आबद्ध गर्ने कार्य व्यवहार हो । तर, आज आएर प्रश्न के खडा भएको छ भने यदि विवाहपश्चात पुरुष वा महिलाको मृत्यु भएमा पुनः पुरुषको जस्तो सजिलैसँग महिलाको विवाह किन हुँदैन ? यो प्रश्नको निकास आफैंमा जटिल छ । केही एकल महिलाले पतिको मृत्यु वा पारपाचुकेपश्चात पुनर्विवाह गरेका पनि छन् । एकल महिलाको विवाहमा अनेक बाधा अड्चन पहिले पनि थिए र आजसम्म पनि रहेकै छन् ।

पुनर्विवाह पछाडिको यो जटिलता पछाडिको अर्को मुख्य कारण हो - विवाह एक संस्था पनि हो । विवाहले सामाजिकमात्र नभएर आर्थिक संस्थाको रूपसमेत धारण गर्दछ । जीविकोपार्जन, सम्पत्तिमाथिको अधिकार, वंश परम्परा, भविष्यप्रतिको सुनिश्चितता आदि यसका रूपहरू हुन् । नेपाली समाज आज पनि पुरातन सोचमै सीमित छ । कानुनले पैतृक सम्पत्तिमा समान अधिकार दिए पनि महिलालाई सन्तान उत्पादन गर्ने उपकरण र भोग्याको रूपमा लिने चिन्तन जीवित नै छ । ‘खुट्टा भए जुत्ता कति, मर्दका दसओटी’ भन्ने मान्यताले आजसम्म पनि समाजमा जरा गाडेर बसेको छ ।

परोक्षरूपमा यसको प्रभाव पतिको मृत्युपश्चात महिलाहरू आजीवन घरको सतित्वमा रहनुपर्ने तर, पतिले भने पत्नी बितेको तेह्रौं दिनको कर्मपश्चात कन्या खोज्न हिँडेका दृश्य नयाँ होइनन् । एकल महिलाको विवाहसँग अन्य केही ज्वलन्त प्रश्नहरू पनि तेर्सिएका छन् । विवाह एक पारिवारिक समझदारी पनि हो । यो समझदारी कसैको परिवार र त्यो परिवारले अँगाल्दै आएको सांस्कृतिक मान्यतासँग जोडिएको हुन्छ । एक पटक विवाह भइसकेकी महिला, त्यसमा पनि पतिको मृत्युको कारणसमेत महिलाको भाग्यसँग जोडिएको पुरातन मान्यताले पनि एकल महिलाको विवाहले प्रोत्साहन पाउन नसकेको हो । शिक्षा र सीपको कमी तथा परनिर्भरताले पनि एकल महिलाहरू आफंै पुनर्विवाहको सिँढी उक्लन अप्ठ्यारो भएको हो ।

एकल महिलाको पुनर्विवाहसँग केही जातीय तथा भावनात्मक विषयसमेत जोडिएका छन् । जातीय सामाजिक मान्यताको कारणले सजातीय जीवन साथीको अप्राप्यता निकै ठूलो चुनौती हो । आज पनि विवाह सम्बन्धमा जातीय घेरा तोड्ने अवस्था नेपाली समाजले निर्माण गर्न सकेको छैन ।

भातपानीभन्दा तल जानु भनेको घरपरिवार, समाज तथा कुटुम्बबाट अलग भएर जानु हो । यी सामाजिक कुरीति समाजमा नहुँदा हुन् त एकल महिलालाई पुनर्विवाह केही सजिलो हुने थियो । यस्तो समाजमा पुनर्विवाह गर्नु भनेको आफैंले आफ्नो भविष्य निर्धारण गर्नु पनि हो । कथंकदाचित माइती पक्षले तदनुसारको पुरुषको खोजी गरी छोरीको विवाहको चाँजो मिलाए पनि अधिकांशमा घरपक्ष नकारात्मक देखिन्छन् ।

केही अपवाद नभएको होइनन्, सासूससुराले केटा खोजेर कन्यादान गरेको पनि सुनिएको छ । तर, अधिकांशमा छोराको मृत्युपश्चात पनि बुहारी घरमै बसिदिए सामाजिक प्रतिष्ठा वृद्धिको भ्रम पाल्ने परम्परा कायम छ । आफैंले अग्रसर भएर पुनर्विवाह गर्दा केटा पक्षको पारिवारिक स्वीकार्यता एकल महिलाको विवाहपूर्वको गहन प्रश्न हो । सन्तान रहेनछन् भने त केही सहज पनि होला, तर साथमा छोराछोरी पनि छन् भने उनीहरूको उचित लालनपालनको बन्दोबस्त कसरी गर्ने ? यो भावनात्मक विषय हो, यो महिलाहरूको ममतासँग जोडिन्छ । त्यसैगरी महिलाले आफ्ना छोराछोरीलाई कस्को जिम्मामा छोडेर जाने ? हुँदै गरेको पतिसमेत विधुर रहेछन् र उनका पनि सन्तान रहेछन् भने कसरी मिलाएर लैजाने ? यी पनि पुनर्विवाहसँग जोडिन आउने ज्वलन्त समस्या हुन् । प्रचलित कानुनले यसलाई व्यवस्थित गरेको भए पनि अव्यावहारिक कठिनाइले थिचिएका छन् ।

प्रकृतिले महिलालाई सन्तानोत्पादनको गहन जिम्मेवारी सुम्पिएको छ । महिला महिलामात्र नभएर एक आमासमेत हुन् । यो एक भावनात्मक सम्बन्ध पनि होे । सामाजिक मान्यता तथा सोच आजसम्म के रहेको छ भने पुरुषहरू चारो बटुल्ने हुन् र त्यस चारोलाई तयार गरेर छोराछोरीको आँतसम्म पुर्‍याउने जिम्मा महिलाको हो । यो मान्यता यतिसम्म जीवन्त बनेको छ, श्रीमान्को शेषपछि पनि छोराछोरीको स्याहार गर्ने जिम्मेवारी आमाको नै हो । पतिको मृत्यु भएपछि महिलालाई छोराछोरीको मुख हेरेर बस्न सम्झाउने समाज पत्नी बितेको पुरुषलाई सन्तान स्याहार्नकै लागि भए पनि अर्को विवाह गर्न दबाब दिन्छ । समाज जहिले पनि महिलाहरूसित बलिदानको माग गरिरहेको हुन्छ । यो अघोषित अपेक्षा पुनर्विवाहको अर्को तगारो हो ।

के त्यसो भए एकल महिलाले विवाह नै नगरी जीवन गुजार्ने त ? के भावनात्मक माया सद्भावको परिधिबाट जीवनभर बञ्चित रहने त ? के यौनिक आवश्यकता र त्यसको अभावका कारण उत्पन्न मानसिक तनाव, कुण्ठा र जैविक आवश्यकतालाई दबाएर जीवन गुजार्ने त ? वा नयाँ तरिकाले जीवनको सुरुवात गर्न पाउनुपर्छ भन्ने मान्यतालाई स्थापित गर्ने ? निःसन्देह दोस्रो मान्यतालाई विकास गर्नु परेको छ । तर, यो मान्यतालाई कसरी स्थापित गर्ने ? यो अर्को गहन र चुनौतीपूर्ण प्रश्न बनेको छ । यस निम्ति सामाजिक मनोविज्ञानको पुनर्संरचना जरुरी छ ।

कानुनी व्यवस्थाले मात्र विभेदपूर्ण मान्यता परिवर्तन हुन नसक्दो रहेछ । यसका लागि त मानवीय सोचको खाँचो पर्छ । सुधार हुँदै नभएको पनि होइन, तर त्यो आंैसीको रातमा जुनकिरीको उज्यालोजस्तै भइदिएको छ । अब यही पिलपिले उज्यालोलाई एकल महिलामाथि हुने विभेद अन्त्य गर्ने ज्योति बनाइनु पर्दछ ।