हामीले पाठकलाई बुझ्ने कोसिस गरेनौं

'उत्तरवर्ती सोच'का अभियन्ता राज माङलाकको नयाँ कवितासंग्रह 'लिम्बुनी गाउँ' प्रकाशित छ । लिम्बू समाज, मुन्धुमी संस्कृति उनका कविताका कन्टेन्ट हुन् । कविताको विषयमा केन्द्रित भएर उनीसँग गरिएको कुराकानी ः

किताबबाट कत्तिको आशावादी हुनुहुन्छ ?

-एउटा कविलाई आफ्नो उपभोग नगरिएको समाजिक सौन्दर्य लेख्न पाउँदा जुन खुसी मिल्छ, त्यस्तो हर्ष मलाई पनि भएको छ । पूर्वी नेपालको लिम्बू जनजीवनको सौन्दर्यलाई कवितामा उन्ने प्रयत्न गरेको छु । नेपाली साहित्यमा यसरी इतर साहित्य लेखनलाई स्वीकार गर्न निक्कै हम्मे परेको साँचो हो । तर, अब 'भिन्न'हरूलाई पनि स्पेस छ भन्ने स्वीकार गर्दै लगिएको छ भन्ने लाग्छ । यसकारण किताब आशावादी छु ।

कवितामा निकै प्रयोग गर्नुभएको रहेछ । कवितामा चित्र बनाउनुभएको छ । आजभन्दा पहिलेका कविले पनि यस्ता प्रयोग गरेकै हुन् । यस्ता प्रयोगको आवश्यकता किन पर्‍यो ?

-मलाई नवीन प्रयोगले खुब तान्ने गर्छ । कलेजको कोर्समा भएका अंग्रेजी चित्र-कविता बडो आनन्ददायक लाग्थे । कवितामा प्रयोग गर्ने जाँगर यिनै अंग्रेजी चित्र कविताबाट प्राप्त भएको हो । त्यसो त प्रयोगमा नै हो अर्थ सम्भावनाको क्षितिज खुल्ला रहने पनि । यसले रूढ भइसकेको विषयलाई पनि नवीनता प्रदान गर्ने सामथ्र्य राख्छ । कविता विकासको गति पक्रन प्रयोग आवश्यक छ । जस्तै :कलामा अति प्रयोग भएकै हो । गीत र संगीतमा पनि अनेकन प्रयोग भएकै हुन् । यसकारण आज अग्रणी छन् यिनीहरू । सिद्धान्त निर्माणमा यिनीहरूले लिड गरिरहेका छन् । अत:कवितामा पनि विकासको गति पक्रन विभिन्न प्रयोगका नयाँ जुक्ति जायज हुन्छ भन्ने नै लाग्छ ।

'लिम्बुनी गाउँ' भित्रका चित्र कविता हेर्ने र पढ्ने दुवै आयामका कविता हुन् । धैर्य गर्न सकियो भने यसले आफ्नो सौन्दर्य बोध गराउँछ । अंग्रेजी साहित्यमा यस्तो चित्र कविताको परम्परा लामो छ । संस्कृत, हिन्दी, कोरियन, लिम्बू कविताहरूमा पनि यस्ता कविता लेखिएका छन् । त्यसो त नेपाली कविताहरूमा पनि छिटफुट नदेखिएका होइनन् । चित्रकवितामा आफ्नै प्रकृतिको सौन्दर्य छ ।

तपाईंका कविताका कन्टेन्ट के हुन् ?

-मेरा कविताका कन्टेन्ट आदिवासी, जनजातीय सौन्दर्य र सीमान्तकृत मनको उद्वेलन नै हो । सवाल्टर्न आवाज र घरेलु उपनिवेशविरुद्धको लेखनमा पनि मेरो रुचि छ । अब तामाङले भोगेको जीवन वा लिम्बूको मुन्धुम कुनै मिथक वा विम्बको रूपमा नभएर उसकै भोगाइमा उनिएर साहित्यमा आउनुपर्छ । उसको समग्र जीवन नै लेखिनुपर्छ ।

किताबको ब्याकपेपरमा 'नेपालको पूर्वी भेगको लिम्बू समाज र मुन्धुमी सांस्कृतिक सौन्दर्यको बोध तपाईंका कवितामा पाइन्छ' भनेर लेखिएको छ । हाम्रो संस्कृति र साहित्यको सम्बन्ध के छ ?

-नेपाल इन्द्रेणी संस्कृति र भाषिक विविधताले युक्त मुलुक हो भनिरहनै पर्दैन । सप्पैलाई थाहा छ । तर, ती संस्कृति तथा भाषिक सौन्दर्यसँग हाम्रो साहित्यलाई गाँस्न सकेकै छैनौं । गाँस्ने प्रयास गरिएको भए पनि एकतर्फी भयो होला । हामीभित्र भएका ती सुन्दर पक्षलाई साहित्यसँग जोड्ने मिलनबिन्दु पहिल्याउन सकेनौं । हामीले पाठकसँग संवाद गरेनौं वा पाठकलाई बुझ्ने कोसिसै गरेनौं कि ! हाम्रा कविताका पाठक भएनन् भनेर पुर्पुरो समायौं तर पाठकको अनेकन मनोविज्ञानलाई ठम्याउनै सकेनौं । नेपाली समाज संस्कृतिबिना एक क्षण पनि सास फेर्न नसक्ने परम्परासँग जोडिएको समाज हो । तर, त्यो अभिन्न सांस्कृतिक जीवनको घनिभूत प्रवेश साहित्यमा भएन ।

अबका कविताले सम्बोधन गर्नुपर्ने विषय के-के हुन सक्छन् ?

-नेपाली साहित्यमा लेखिन बाँकी धेरै विषय छन् । जनजातीय सौन्दर्यशास्त्र मिहिन रूपमा लेख्नै सकिएको छैन । यसलाई सैद्धान्तिक कलेवर दिन बाँकी छ । हिमाली जनजीवनलाई त छोइएकै छैन । तराईको सांस्कृतिक स्वरूप व्यापक समृद्ध छ । तर, हामीले साहित्यमा छिटफुटबाहेक ल्याउन नसकेकै हो । नेपालको पश्चिमलाई कहिले लेख्ने ? अबका कविताले यस्ता विषयलाई सम्बोधन गर्न जरुरी छ । अनि हाम्रो साहित्य बिक्छ र अझ समृद्ध बन्छ पनि । अब काठमान्डुको एउटा कोठामा आँखा चिम्म गर्दै घोरिएर लेखन गर्ने दिन समाप्त भइसक्यो । लेखक त्यहीँ पुगेर मात्र आफूले लेख्ने विषय देख्न सक्दछ । केन्द्रमा बसेर कल्पनाको उडानले हाम्रो साहित्य उठ्न सक्दैन ।

'लिम्बुनी गाउँ' कविताको रचनागर्भ बताइदिनुस् न !

-'लिम्बुनी गाउँ' कविता केही वर्षअघि नै लेखिएको हो । गाउँमा गाडी पुगिसकेको थिएन । पाँचथर सदरमुकाम फिदिमबाट घर फर्किंदा यासोकदेखि पारिको मेरो गाउँ हेर्थें । ओल्लो पहाडबाट पाल्लो पहाडमा देखिने गाउँ नै कविताजस्तो लाग्थ्यो । पारि हेर्दा आमाको यादसँगै गाउँ जोडिएर आउँथ्यो । तल सावाँखोला तरेर उकालो हिँड्दै गाउँ पुग्दा त्यहाँ पाहुना आएका तन्नेरीहरूसँग छोरीचेलीहरू धान नाच्दै हुन्थे त लिम्बू दाजुभाइहरू देशको राजनीतिको गफगाफ गरिरहेका हुन्थे ।

वल्लो घर पल्लो घरमा बूढापाकाहरू हाक्पारे गाउँदै हुन्थे भने फेदाङ्माहरू पूजा अनुष्ठानमा तल्लीन रहन्थे । यिनीहरूले उच्चारण गर्ने सुक्तिहरू आफैंमा कवितामय हुन्थ्यो नै । यी कुराहरूले मलाई छोयो । मैले कविता लेख्नलायक विषय यही हो भन्ने लाग्यो र कविता बन्यो ।

२०६० सालमा 'उत्तरवर्ती सोच' अभियान सुरु गर्नुभएको रहेछ । यस्तो अभियानको आवश्यकता किन पर्‍यो ?

-उत्तरवर्ती सोच' को अभियान भवानी तावा, सगुन सुसारा र म स्वयंले पाँचथरको फिदिमबाट सुरु गरेका हौं । अहिले यो सोचमा थुप्रै लेखक जोडिँदै आएका छन् । थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा हाम्रो सोचको व्याख्याता हुनुहुन्थ्यो । यो नेपाली साहित्यका लागि मोफसलबाट थालिएको आन्दोलन हो । यसले जनताको अधिकार प्राप्तिसँग पनि आफ्नो अभियानलाई जोडेको छ । नेपाली साहित्य सप्पै नेपालीको साहित्य बन्न नसेको साँचो हो भन्ने लागेपछि सम्पूर्ण नेपाली साहित्यको निर्माणका निम्ति उत्तरवर्ती सोचको जन्म भएको हो ।