समय अर्थात् काल-मृत्यु

समयलाई च्याप्प समातेर आफूसितै राख्नसक्ने सचेत र सफल मानिस साहित्यकार नै हो । समय अवश्य नै गतिशील हुन्छ र अत्याधुनिक भौतिक विज्ञानका अन्वेषणहरूका आधारमा यो भौतिक वस्तु पनि हो भन्ने प्रमाणित भइसकेको छ । समयलाई थुन्न, समाउन र फेरि चलाउन सकिँदो रहेछ । यता दार्शनिक दृष्टिकोणले चाहिँ समयलाई सदा चलायमान देखेर यसलाई काल वा मृत्युको समेत प्रतीक ठानेर स्वीकार गर्दागर्दै पनि अनादि र अनन्त मानिएको छ ।

जे होस्, समयका रूपमा काललाई हेर्दा यो गतिशील छ, कहिल्यै रोकिँदैन । प्रतिभासम्पन्न साहित्यिक स्रष्टाहरूमात्र त्यस्ता व्यक्ति हुन् जसले समयलाई च्याप्प समातेर, कँज्याएर र आफ्ना रचनामा थुनेर त्यसलाई मर्नबाट जोगाउँछन् । समय अर्थात् काल मृत्यु हो, तर साहित्य संगीत र कलामा त्यसलाई मुन्ट्याएर ल्याई कँज्याएपछि त्यो सधैँका लागि चम्किन्छ, बाँचिरहन्छ, अमर हुन्छ ।

कालिदासको 'मेघदूत' कहिल्यै मर्दैन, शेक्सपियरको 'ह्याम्लेट' अमर छ तथा लियोनार्दाे दा भिन्चीको 'मोनालिसा' अनन्त मुस्कानमा रमाइरहन्छ । जसरी चाइकोभस्की, बीथोभन र मोत्सार्टका सांगीतिक रचनाहरू तथा लता मंगेश्कर, एल्भिस प्रेस्ली र बच्चु कैलाशका स्वरलहरीहरू अनन्तसम्म गुन्जिरहलान् उसरी नै मिकल्यान्डोलोले चित्रण गरेका सिस्टिन गिर्जाको भित्री छानाका भित्ती चित्रहरू, मि श्र देशका पिरामिडहरू र पेइचिङ (चीन) स्थित हाम्रा अनिको (अर्थात् बढी प्रचलित नाम 'अरनिको') कृत 'श्वेतपगोडा' पनि मृत्युलाई हाँक दिँदै कलाको श्रेष्ठलाई प्रमाणित गरिरहेका छन् ।

हाम्रो मातृभूमि नेपालमा मनुष्यनिर्मित पिरामिडहरू नभए पनि प्रकृतिका अनुपम र अद्वितीय कृतिस्वरूप सर्वोच्च पहाडहरू छन् । भित्ती चित्रहरूमा हामी सिस्टिन गिर्जाघरका छानासँग दाँजिन नसकौंला तर हाम्रा काठमाडौं, भक्तपुर र ललितपुरजस्ता नगरहरू मनै हर्ने पगोडा शैलीका (अर्थात् नेपालीमा 'पाग्री शैली'का) अद्वितीय मन्दिरैमन्दिरहरूले भरिएका छन् र सजिएका छन् । हाम्रा प्रस्तर, धातु र काष्ठका प्राचीन मूर्तिहरू विश्वकलाका विशिष्टतम् नमुना मानिन्छन् । हो, यसै देशमा क्राइस्टाब्द तेह्रैाँ शताब्दीतिर अनिको (अर्थात् अर्निको) जस्ता स्वनामधन्य कलाकार जन्मेका थिए जसको विलक्षण प्रतिभाले समस्त पूर्वी एसिया सिँगारियो । उनले नै पहिला तिब्बतमा र त्यसपछि सम्पूर्ण चीनको राजधानीमा 'श्वेतपगोडा' उभ्याएका हुन् जो आजसम्म पनि यी हाम्रा महान् कलास्रष्टाको सम्मानमा गर्वसाथ उभिएको छ ।

जुन कलाकार 'अर्निको'लाई मान्यता दिँदै र श्रद्धा गर्दै उनको ढलोटको सुन्दर प्रतिमा पेइचिङसम्म पुर्‍याइयो, त्यस प्रतिनिधि टोलीमा त्यस मूर्तिका स्रष्टालाई भने सामेल गरिएन । कहाँसम्म भने चारपाँच महिना निरन्तर पसिना चुहाएर आफ्ना प्रतिभाको प्रदर्शन गर्दै सिर्जना गर्ने कलाकारको नामसम्म पनि समाचारमा उल्लेख गरिएन ।

चीनका सम्राट्ले सुयोग्य मूर्तिकार र वास्तुविद्को एक टोली नेपालका तत्कालीन राजासँग पठाइमागे बमोजिम तेह्रौं शताब्दीमा ८० जना नेपाली कलाकारको समूह युवा कलाकार 'अनिको' (अर्थात् अर्निको)का नेतृत्वमा तिब्बत हुँदै चीनको राजधानीतर्फ गएको थियो । विदेशमा पुगेर 'अनिको'का निर्देशनमा ती कलाकारहरूले राम्राराम्रा बौद्ध मन्दिर र मूर्तिहरू निर्माण गरेका थिए । त्यस घटनालाई हामीले भुसुक्कै बिर्से पनि चिनियाँ मित्रहरूले भने बिर्सेका थिएनन् । चीनका ऐतिहासिक लेखोटहरूमा 'अनिको'का कलात्मक योगदानहरूको चर्चा भेटिएपछि नै हामीले पनि थाहा पायौं र आज हामीले हाम्रा 'अनिको'लाई विभूतिका रूपमा स्थापित गरेका छौं ।

केही वर्षअघि उत्साही नेपालीहरूले तिब्बत क्षेत्रको राजधानी ल्हासामा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको पूर्ण कदको सालिक लगी स्थापित गरेका थिए । आफ्नो कालजयी कृति 'मुनामदन'मा मदन ल्हासा गएका वर्णनको सम्झनास्वरूप महाकवि देवकोटाको प्रतिमा त्यहाँ लगेर राखिएको हो, जसले चीन र नेपालका जनताबीचको मैत्रीलाई चिरस्थायी बनाउन सघाउ पुर्‍याउने छ ।

उसरी नै क्राइस्टाब्द २००२ को मई १ तारिखका दिन नेपालमा निर्माण गरी कलाकार 'अनिको' (अर्थात् लोकबोलीमा 'अर्निको')को मानवकदको ढलोटको प्रतिमा केही नेपालीले चीनको राजधानी पेइचिङमा लगेर उनले नै बनाएको श्वेत पगोडाको प्रांगणमा स्थापित गरेको समाचार हाम्रा पत्रपत्रिकाहरू र सञ्चारका अरू माध्यमहरूबाट हामीलाई थाहा भयो । काललाई कर्‍याप्प कँज्याउने कलाकार 'अनिको'जस्ता प्रातःस्मरणीय पुर्खाको प्रतिभा पेइचिङमा पुग्नु हाम्रा लागि ठूलो प्रतिष्ठाको विषय हो । यस्तो सह्रनीयोग्य कार्यले एकातिर दुई मित्रराष्ट्र बीचको स्नेहलाई अझ गहिरो र स्मरणीय बनाउँछ भने अर्काेतिर मानव सभ्यता र संस्कृतिको विकासमा कालजयी कलाका प्रतीक 'अरनिको'को कृतिहरूबाट हुन पुगेका अतुलनीय योगदानको समेत उपयुक्त इज्जत हुन पुग्छ ।

चीनका सम्राट्ले 'अनिको'का कलाको कदर गर्दै यथेष्ट पारि श्रमिक मात्र होइन, लोभलाग्दा पुरस्कार र पद पनि दिएका कुराहरू इतिहासमा लेखिएका छन् । त्यस्तो विकट सामन्ती युगमा पनि कलाकारको सम्मान हुनु अनुकरणीय मान्नुपर्छ । कला, साहित्य र संगीत एकै संस्कृतिरूपी दौलतका तीन हाँगा हुन् । यी तीन हाँगाका विकास र सम्वद्र्धनबिना कुनै राष्ट्र र जाति पनि सभ्य ठहरिँदैन । तर, आज आएर साहित्य, संगीत र कलाका स्रष्टा र साधकहरूलाई सभ्य भनाउँदो प्रजातान्त्रिक समाजले र सरकारले पनि प्रशस्त अनादर गरेका अनेकौं उदाहरण पाइन्छन् ।

जुन कलाकार 'अर्निको'लाई मान्यता दिँदै र श्रद्धा गर्दै उनको ढलोटको सुन्दर प्रतिमा पेइचिङसम्म पुर्‍याइयो, त्यस प्रतिनिधि टोलीमा त्यस मूर्तिका स्रष्टालाई भने सामेल गरिएन । कहाँसम्म भने चारपाँच महिना निरन्तर पसिना चुहाएर आफ्ना प्रतिभाको प्रदर्शन गर्दै सिर्जना गर्ने कलाकारको नामसम्म पनि समाचारमा उल्लेख गरिएन । दस÷बाह्र जना यस्ता मानिसहरू त्यस प्रतिनिधिमण्डलमा गए जो मित्रराष्ट्रका जनतालाई 'अनिको'को प्रतिमा देखाएर सेता दाँत टल्काउँदै हाँस्न त जान्दथे तर त्यस कलात्मक सालिकको व्याख्या गर्नसक्ने हुती तिनमा थिएन । स्रष्टालाई रुवाएर ती साखुल्ले हुँदै चीनको पर्खाल घुम्न र नसुहाउँदो स्याबासी थाप्न त्यता उडेका थिए ।

सो 'अनिको'को सालिक बागलुङनिवासी ओम केसीले निर्माण गरेका हुन् । नयाँदिल्लीमा कलाको उच्च अध्ययन गर्ने ओम केसी हाम्रा एक प्रतिभाशाली मूर्तिकार हुन् । गर्ने भन्ने हनुमान, पगरी गुत्ने ढेडु भनेको यही हो । जुन कलाकारले बुद्धि, श्रम र समय लगाएर प्रतिमा निर्माण गरे, उनैलाई चित्त दुखाएर र अपमान गरेर ती चीनतिर बुर्कुसी मार्ने नेपाली प्रतिनिधि भनाउँदाहरूले कसरी 'अनिको' को सम्मान गरे होलान् ? धेरैले प्रशंसा गरेको सुनेर लहैलहैमा इतिहासका कलाकारलाई सम्मान गरिटोपल्ने तर आँखै अगाडिका जिउँदाजाग्दा स्रष्टालाई चाहिँ फुटेका आँखाले पनि नहेर्ने कुसंस्कारको विकास आजको नेपालमा भइरहेछ ।

काल भनेको मृत्यु हो भने यस्तो ढाँट कृत्यले नै व्यक्तिको मृत्यु हुन्छ, अर्थात् साहित्य, संगीत र कलाको उचित मर्यादा गर्न नसक्ने र नजान्ने व्यक्ति जीवितै अवस्थामा पनि मृत भइसकेको हुन्छ । कला त अमर हुन्छ (साहित्य वा संगीत त अमर हुन्छ) र त्यसको साँचो साधक पनि कालजयी हुन्छ।