इतिहास लेखन बरालिएको छ

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका कविता विभाग प्रमुख डा. अमर गिरीसँग लक्ष्मण श्रेष्ठले गरेको कुराकानी-

कवि र समालोचक दुवै रूपमा तपाईं लामो समयदेखि सक्रिय हुनुहुन्छ । पछिल्लो समय नेपाली समाजमा भइरहेको डिस्कोर्सलाई कसरी हेर्नुहुन्छ ? कस्तो छ नेपाली डिस्कोर्सको स्वरूप र चरित्र ?
-पछिल्लो समय नेपाली समाजमा विविध विषयमा बहस चलेका छन् । यस बहसभित्र अर्थ, राजनीति, इतिहास, संस्कृति, साहित्य, समाजलगायत विविध विषयहरू पर्छन् । नेपाली समाज संक्रमणमा छ । यस्तो समाजले बढी बहसको माग गर्छ । विमर्शका विभिन्न वैचारिक आधार र परिप्रेक्ष्यहरू रहेका छन् । माक्र्सवादी, उदारवादी, पहिचानपरक आदि विभिन्न दृष्टिकोणका आधारमा विमर्श चलेका छन् । यस्ता विमर्शका सबल-दुर्बल दुवै पक्ष छन् । विमर्शहरू अझै पनि प्राज्ञिक गहिराइ, इमानदारिता, तथ्यपरकता, तार्किकता आदिका दृष्टिले त्यति बलियो हुन सकेको लाग्दैन ।

 पछिल्लो समय, खासगरी दोस्रो जनआन्दोलनपछि राजनीति र साहित्य दुवैको मूलधारको रूपमा देखापरेको 'पहिचान'को विरोधी जस्तो देखिनुहुन्छ । के तपाईंलाई पहिचानविरोधी चिन्तकको रूपमा गणना गर्न सकिन्छ ?

सामान्य रूपमा म पहिचान विरोधी होइन । वर्गभित्र जातीय वा लैंगिक विभेदको अर्थलाई माक्र्सवादीहरूले कहिले अस्वीकार गरेका छैनन् भन्ने जेम्स पेट्रासको भनाइसँग म सहमत छु । समाजको आधारभूत संरचना बाहिर रहेर जातीय एवं लैंगिक विभेद र उत्पीडनको अन्त गर्न सकिन्न र पहिचानको कुरा पनि निरर्थक हुन्छ भन्ने मेरो दृष्टिकोण हो ।

समाजको आधारभूत संरचना भन्नाले मूलतः वर्गीय संरचना भन्ने बुझिन्छ । भाषिक, सांस्कृतिक, जातीय, लैंगिक उत्पीडन समाजको आधारभूत संरचनासँग जोडिएको छ । पहिचानको विचारधाराले यसलाई केन्द्रीय महत्व दिएको म पाउँदिन । माक्र्सवादीहरू सम्पूर्ण उत्पीडितहरूको मुक्तिलाई महत्व दिन्छन् । पहिचानको विचारधारा आ-आफ्ना श्रेणीहरू आधारित हुन्छ र यो मूलतः पहिचानमा केन्द्र्रित हुन्छ । पहिचानको विचारधारासँग उत्पीडनबाट मुक्ति र पहिचानको संरक्षणको कुनै उपयुक्त वैचारिक आधार पनि छैन । समाजशास्त्री अविजित पाठकका शब्दमा पहिचानको राजनीतिले अन्य अस्मिताको उपेक्षामात्र गर्दैन, न्यायपूर्ण संघर्षका निम्ति सामूहिक रूपमा संघर्ष गर्ने भावनालाई पनि खण्डित गर्छ । यस सन्दर्भमा अस्मिताको राजनीतिले संघर्षका वास्तविक मुद्दाहरूबाट ध्यानलाई विकेन्द्रित गर्छ भन्ने भारतीय चिन्तक आनन्द तेलतुम्बडेको भनाइ मलाई धेरै उपयुक्त लाग्छ ।

एक मनुष्यका रूपमा म सबै प्रकारका विभेदहरूभन्दा पर जान चाहन्छु । पहिचानले मलाई विभेदभन्दा पर जानबाट रोक्छ र विभाजित गर्छ । पहिचान सार्वभौम र पूर्ण मनुष्य निर्माणको विपक्षमा छ । जहाँसम्म मूलधारको प्रश्न छ, नेपाली राजनीति र साहित्य दुवैमा पहिचान मूलधार पनि होइन । तर पनि म पहिचानको राजनीतिका कतिपय मुद्दाहरूप्रति सकारात्मक रहँदै आएको छु र विभेद एवं उत्पीडनका विरुद्ध उभिएको छु ।

नेपाली राजनीतिमा माक्र्सवादीहरूले नै पहिचानको विचार घुसाएको पाइन्छ । तपाईं आफूलाई माक्र्सवादीको रूपमा पनि उभ्याउनुहुन्छ । यो अलि दोहोरोपन भएन ?

नेपालमा जातीय एवं लंैगिक उत्पीडनको विरोध धेरै पहिलेदेखि हुँदै आएको छ । यसमा माक्र्सवादीहरू सबैभन्दा अगाडि छन् । उदारवादमा विश्वास गर्नेहरूले पनि यसको विरोध गरेका छन् । उत्पीडित जातीय समुदायले पनि यसका विरुद्ध संघर्ष गर्दै आएका छन् । पहिचानको दृष्टिकोण नयाँ हो । यो पश्चिममा १९८० को दशकतिर विकसित भएको हो । यसका आफ्ना वैचारिक आधारहरू छन् । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको एउटा हिस्साले जातीय उत्पीडनबाट मुक्तिको विषयलाई जसरी अगाडि सार्‍यो, त्यसले पहिचानको राजनीतिलाई प्र श्रय दियो । माक्र्सवादले कुरा गर्ने जातीय एवं लंैगिक उत्पीडनको अन्त्य र पहिचानको राजनीतिले उठाउने विषयहरूको वैचारिक आधार एउटै होइन । त्यसैले ममा कुनै दोहोरोपन छैन । माक्र्सवाद र पहिचानको राजनीतिका बीचमा मौलिक अन्तर छ ।

केही बुद्धिजीवीहरूले माक्र्सवादले आर्थिक विषयलाई मात्र ध्यान दिँदा नेपाली समाजका अन्य अन्तरविरोधहरू जातीय, क्षत्रीय, लैंगिक आदिलाई सम्बोधन गर्न नसकेको आरोप लगाउँछन् । के माक्र्सवादभित्र पहिचान पर्दैन ?

जातीय लैगिक समस्यालाई हेर्ने विषयमा नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पनि कमजोरी छन् । वर्गीय समस्या समाधान हुँदैमा पहिचानका समस्याहरू समाधान हुन्नन् । यसका निम्ति उत्पीडनका समस्त रूपहरूको अन्त्य आवश्यक छ । उत्पीडनका समस्त रूपहरू विरुद्धको संघर्ष विभिन्न स्तरमा चलाइनुपर्छ र आर्थिक, राजनीतिक समानताका साथसाथै सामाजिक न्याय एवं संस्कृतिक रूपान्तरणका दिशातर्फ अघि बढ्नुपर्छ ।

तपाईंले आफ्ना रचनाहरूमा वर्गलाई बढी जोड दिएको पाइन्छ । नेपाली समाजभित्र वर्ग र वर्ण अन्तरघुलित छ र अन्योन्या िश्रत छ भन्ने विश्लेषण पनि उत्तिकै प्रभावकारी रूपमा अगाडि आइरहेको छ । फेरि दलित जातिसँग जमिन वा अरू उत्पादनका साधन नहुनु वा कम हुनुले पनि यो विचार बनाउन मद्दत गरेको देखिन्छ । के नेपाली समाजमा वर्गीय आन्दोलन वर्णको आन्दोलनबिना अगाडि बढ्न सक्छ ?

 निःसन्देह आफ्ना रचनामा मैले वर्गलाई महत्व दिएको छु तर अन्य श्रेणीहरूलाई उपेक्षा गरेको छैन । वर्ग केन्द्रीय श्रेणी हो भन्ने मेरो धारणा हो । पहिचान पक्षधर पहिचानलाई केन्द्रमा ल्याउँछन् र वर्गलाई परिधिमा धकेल्छन् । नेपालीमा वर्ग र वर्ण अन्तरघुलित छन् मात्र भनिँदै छैन, वर्ण नै वर्ग हो पनि भनिँदैछ । यसको आशय वर्गभन्दा जातीय श्रेणीलाई महत्व प्रदान गर्नु रहेको देखिन्छ । वर्ग र वर्ण जोडिएका छन् । तर, यी भिन्न पनि छन् । यस्तो व्याख्याले वर्ग संघर्षलाई कमजोर बनाउँछ र संघर्षको केन्द्र पहिचान बन्न जान्छ । दलितहरूको मुक्तिको प्रश्न वर्गीय मुक्तिको प्रश्न पनि हो तर यो नितान्त वर्गीय मुक्तिको प्रश्न मात्र होइन, सांस्कृतिक मुक्तिको प्रश्न पनि हो । गरिब त अरू पनि छन् । दलित हुनुका कारण दलितहरू अन्यबाट छुटिन्छन्, गरिब हुनुका कारण होइन । आर्थिक श्रेणी र सांस्कृतिक श्रेणीहरू आपसमा जोडिए पनि ती भिन्न पनि छन् । वर्ग मूलत ः आर्थिक श्रेणी हो । दलित मूलतः सांस्कृतिक श्रेणी हो । नेपालको वर्गीय आन्दोलनलाई अघि बढाउन उत्पीडित जातीय समुदायको सहयोग बिना सम्भव छैन तर यस सन्दर्भमा 'वर्ण आन्दोलन' पदावलीको प्रयोग उपयुक्त हुँदैन ।

पछिल्लो समय तपाईंको 'भूमण्डलीकरण र साहित्य' पुस्तक बजारमा आएको छ । सिंगो किताबमा तपाईं भूमण्डलीकरणको विरोधमा उभिनुभएको छ । नेपालमा भूमण्डलीकरणको विरोध किन आवश्यक देख्नुभयो ?

 भूमण्डलीकरणलाई आलोचनात्मक दृष्टिले हेर्नुपर्छ । प्रविधिको उच्च विकासका कारण साँघुरिएको विश्व र मनुष्य समुदायको विश्वव्यापी प्रवाह, परस्पर सम्बन्धको विकास, नयाँ परिदृश्यको निर्माण आदि मात्र भूमण्डलीकरण होइन । भूमण्डलीकरण मूलतः आर्थिक एवं सांस्कृतिक वर्चस्वका रूपमा रहेको छ । भूमण्डलीकरण आजको पुँजीवादको अर्काे रूप हो । भूमण्डलीकरणको प्रक्रियामा प्रमुख पुँजीवादी राष्ट्र र तिनका आर्थिक, सांस्कृतिक एवं राजनीतिक हितहरू केन्द्रमा छन् । आजको भूमण्डलीकरणलाई अमेरिकी साम्राज्यका रूपमा अथ्र्याउने चिन्तकहरू पनि छन् । भूमण्डलीकरण असमान, अन्यायपूर्ण र विभेदकारी छ यसैकारण समीर अमिनजस्ता चिन्तकहरू वैकल्पिक भूमण्डलीकरणको प्रस्ताव गर्छन् । भूमण्डलीकरणको वर्चस्वपरक चरित्रका कारण संसारभरि यसको विरोध भएको छ । साना र कमजोर राष्ट्रहरू यसबाट बढी प्रभावित छन् । उनीहरूको मौलिक स्वमाथि मात्र प्रहार भएको छैन, उनीहरूको अर्थतन्त्र र राजनीति पनि नियन्त्रित र निर्देशित छ । यो तस्बिरलाई तपाईं नेपालमा पनि नियाल्न सक्नुहुन्छ । अर्थ, राजनीति, संस्कृति सबै क्षेत्रमा हामीले भूमण्डलीकरणका दुष्प्रभाव र परिणामलाई व्यहोर्नु परेको छ । मैले मात्र होइन, भूमण्डलीकरणको नकारात्मक पक्षको आलोचना सबैले गर्नुपर्छ तर हामी कहाँ भूमण्डलीकरणको आलोचनात्मक पाठ निकै कम पाइन्छ । मलाई यो दृश्य उदेकलाग्दो मात्र होइन, डरलाग्दो पनि लाग्छ ।

 भूमण्डलीकरणले नेपाली बौद्धिक क्षेत्रमा के-कस्तो प्रभाव पारेको छ ?

नेपालको बौद्धिक क्षेत्रमा भूमण्डलीकरणको प्रभाव पर्याप्त परेको छ । यो सबैभन्दा बढी आलोचनात्मक चेतनाको ह्रास र भूमण्डलीकरणको यशोगानमा प्रतिबिम्बित हुन्छ । माक्र्सवादी, गैरमाक्र्सवादी दुवैका हकमा यो सत्य हो । ग्राम्सीको भाषामा हामीकहाँ 'आर्गानिक' बौद्धिकहरूको कमी छ । थोरै बौद्धिकहरू मात्र यसप्रति गम्भीर र आलोचनात्मक छन् । भूमण्डलीकरणको आलोचना आजको नवउदारवादको आलोचना हो । पश्चिम खासगरी अमेरिकाको आलोचना हो । नेपालको प्राज्ञिक जगत्को ठूलो हिस्सा यसो गर्न चाहन्न । यसो गर्नु जोखिम मोल्नु हो ।

 एकातिर भूमण्डलीकरणको विरोध गर्नुहुन्छ । अर्कोतिर मौलिक पहिचानप्रति पनि खासै रुचि देखाउनुहुन्न । खासमा तपाईं केको पक्षधर हो ?

मैले आफ्नो मौलिक पहिचानलाई महत्व दिएको छु । तर, म आफ्नो मौलिकताको रक्षाका नाममा देखिने अतीतमुखी र यथास्थितिवादी दृष्टिकोणको आलोचक पनि छु । मौलिकताको रक्षा अतीतमुखी र यथास्थितिवादी भएर गर्न सकिन्न । आफ्नो इतिहास, सभ्यता र संस्कृतिका उज्याला पक्षहरूमा टेक्दै हामीले आफ्नो पुनर्संरचना गर्नुपर्छ । हामीलाई यसैले बचाउनेछ । भूमण्डलीकरणको प्रतिवाद पहिचान, सांस्कृतिक एवं धार्मिक राष्ट्रवाद होइन ।

 पछिल्लो समय नेपाली बौद्धिक जगत्मा 'मौलिक इतिहास' लेखनबारे अलि बढी नै बहस भएको पाइन्छ । यसमा दुई धार देखिन्छन् । एउटा धार, जनपक्षधर इतिहास भनेर लेखिरहेको छ, जसले आजसम्म स्थापित मान्यतामाथि अलि चर्को ढंगले नै प्रश्न गर्छ । त्यस्तै अर्को पक्षधर 'नेपालीपन' भनिरहेछ जसले मूलतः पश्चिमाहरूले लेखेको नेपाली इतिहास खोटो छ भन्ने दाबी गर्छ । यो बहसलाई तपाईं कसरी हेरिरहनुभएको छ ?

 नेपालको इतिहासका विषयमा विदेशीहरूले पनि लेखेका छन् । विदेशीले लेखेका सबै कुरा भ्रामक र गलत छैनन् । गलत कुराको खण्डन गर्दै सही कुरालाई ग्रहण गर्नुपर्छ । कतिपय विदेशी लेखकका निहित स्वार्थ पनि होलान् त्यसको तथ्यपूर्ण आलोचना हुनुपर्छ । इतिहास लेखनमा 'तथाकथित' नेपालीपन'को म कुनै अर्थ देख्तिनँ । 'नेपालीपन'का नाममा अन्धराष्ट्रवादको खेती हुँदै छ । 'जनपक्षधर' इतिहास लेखनका नाममा इतिहासकै निषेध र अपव्याख्या गर्ने काम पनि भइरहेछ । पहिचान आधारित इतिहास लेखनलाई कतिपयले जनपक्षधर इतिहास लेखन भनेको पाइन्छ । यो इतिहास लेखनको उत्तर अवधारणाहरूसँग सम्बन्धित छ । इतिहास लेखनका विभिन्न सिद्धान्त र पद्धतिहरू छन् । इतिहास लेखनका सन्दर्भमा तपाईं कुन स्कुलसँग सम्बन्धित हुनुहुन्छ भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हुन्छ । इतिहास तलबाट लेखिनुपर्छ भन्ने सवाल्टर्न स्कुलका इतिहासकारका पनि आफ्ना मान्यताहरू छन्, जो अन्ततः उत्तरअवधारणाहरूसँग जोडिन्छन् । मेरा निम्ति जनपक्षधर इतिहास लेखन भनेको माक्र्सवादी इतिहास सिद्धान्तका आधारमा लेखिने इतिहास हो । इतिहास लेखनको अहिलेको विमर्श बरालिएको छ ।