प्रश्नमा कविता

कवितामा कोलाहल

साउन २८ गते शनिबार भुकुटीमण्डपमा चलेको पुस्तक प्रदर्शनीमा आयोजित काव्य उत्सवमा थिएँ— कवि मित्रद्वय शंकर भण्डारी र घनश्याम पाण्डेको साथमा । शिल्पी नाटकघरले चलाउँदै आएको 'मुक्त अनुभूति'को ११ वटा शृंखलामा अटाएका २३ कविका छानिएका ६९ वटा कविता र कविता-विमर्शसमेत संलग्न कविताकृति 'मुक्त अनुभूति'को विमोचन समारोहका साथै 'काव्य उत्सव' भएको थियो । देशका विभिन्न भागबाट आएका थिए कविहरू ।
काठमाडौं बाहिरका हामी । काठमाडौंलाई कर्मथलो बनाउन नसकेका वा नपाएकाहरू । सोचेका थियौं— बाफ रे ! यत्रो उत्सव ! यति नाम चलेका कविहरू ! राजधानीमा आयोजित कार्यक्रम ! अर्कै लोकमा पुगिने भयो आज !

कार्यक्रम अपेक्षित 'भव्य' भने भएन । अधिकांश कविता, कविता कम र 'कोलाहल' बढी लागे । बुटवलतिर नै कति सुनिएका थिए यस्ता कविता त ! नानीहरूले कविता पढेजस्तो कागजको टुक्रा वा किताब पढेर उम्किए धेरै कवि । कार्यक्रमले झन्डै तीन घन्टा खाइदिएर पनि अपेक्षित सन्तुष्टि दिन नसकेपछि 'मुक्त अनुभूति' किन्न र आद्योपन्त पढ्न बाध्य भइगएँ । र, पढेपछि केही लेख्न बाध्य !

विभिन्न शृंखलामा कविता वाचनका बीचमा न्यूनतम समय सीमाभित्रका विमर्शहरू अपेक्षित लक्ष्यमा पुगेनन् भनी गुनासो गर्नु सान्दर्भिक होला-नहोला, तर सत्य के हो भने 'विमर्श' सतही भएको छ । कविताको अन्वेषण, प्रकृति र परम्परा, इतिहास र भविष्य छैन विमर्शमा । वर्तमानको छिपछिपेमा अलिअलि भिजेर भागेको छ 'विमर्श' र यसले अर्को 'विमर्श'को सिर्जना गरेको छ । तथापि छिपछिप नै सही; पहिचान र राजनीति, भाषा र लयविधान, विचार र वशिष्ट्यउपरका छलफलले 'विमर्श'को इज्जत चैं राखिदिएको छ ।

कविताको गणितीय आयाम

कविताको महत्तम उद्देश्य परिवर्तन हो । र, राजनीतिको पनि । आफूलाई राजामहाराजाको दु;खसुखको वृत्त र रौरवबाट उहिल्यै मुक्त गरेर कविता मुक्तिका लागि हिँडेको छ । यसरी हेर्दा कविता र राजनीतिको गन्तव्य एउटै देखिन्छ, नदीको गन्तव्यजस्तै ।
हाम्रो राजनीति तर आततायी छिमेकीले लगाइदिएको बाँधमा छेकिएर आफैं डुब्ने नदीजस्तो भएको छ । कविता त्यस्तो नदी हुन सक्दैन । कविता त सारा उत्पीडन, शोषण र हस्तक्षेपका बाँध र किल्लाहरू भत्काएर अघि बढ्ने नदी हो ।

समकालीन नेपाली कविताको एउटा विशेषता छ— यसको शब्दकोष निकै पातलो छ । त्यसैले अधिकांश विम्ब 'क्लिशे' हुनुको सीमान्तमा छन् ।

कविता र राजनीतिबीचको फरक यही हो । कविता मजाले राजनीति हुनसक्छ । तर, राजनीतिका हरेक आयाम कविता हुन सक्दैनन् किनकि राजनीति शक्ति हत्याउने र लाद्ने फोहोरी खेल पनि हो ।
समकालीन कविहरू कवितालाई राजनीतिक आयामबाट मात्रै हेरिरहेछन् । कविताको गणितीय आयामबारे ती मौन छन् । 'चर्चित' भनिएका एक कविले विमर्शमा भनेका छन्, 'भर्टिकली वा होरिजन्टली जसरी सोचे पनि राजनीति नै सबै कुराको केन्द्र भएको छ ।'

यहाँनेर 'भर्टिकल्ली' र 'होरिजेन्टली' सोच्नुको फरक थाहा पाउनु जरुरी छ । भर्टिकल्ली सोच्दा विचारले काठमाडौंमा मात्रै टेक्छ तर होरिजेन्टली सोच्दा झापादेखी कञ्जनपुरसम्म टेकिरहेको हुन्छ । अझ समयको माग के हो भने तपाईं 'डायगोनोकल्ली' सोच्नुस् । यसरी सोच्दा विचारले झापालाई हुम्लासँग वा कञ्जनपुरलाई ताप्लेजुङसँग जोड्छ ।

काठमाडौंमा खाइखेलिरहेका कविहरूले त्यसरी सोच्न सकिरहेका छैनन् । मिडियामा पहुँचयुक्त केही साथीसंगीसहितको कम्फोर्ट जोनमा बसेर एउटा मुद्दाको चारभित्ताभित्र सीमित देखिन्छन् ती । पहिचान खोज्छन् तर आफ्नो नश्लभन्दा अर्को पहिचान स्वीकार्न अप्ठेरो मान्छन् । उपस्थिति खोज्छन् तर त्यो आफ्नै समुदायको हुनुपर्छ । त्यसैले त पहिचानको मुद्दा उठ्नासाथ किरात वा मधेसको आवाज जति चर्को सुनिन्छ; मगरात, तमु वा सुदूरपश्चिमको आवाज त्यति नै शुष्क !

जसरी सोचे पनि कुरा एउटै हो भनी निश्चित बिन्दुमा 'भर्टिकल्ली' मात्र सोचिरहेका कविहरूका कविता गलत 'लजिक'ले प्रोसेसिङ भएर 'गलत' उत्तरसहित उपस्थित छ समकालीन कविताको लहरमा ।
गणितका सबै सूत्र 'लजिकल्ली' प्रमाणित भएको सत्य हो । हाम्रा कविताहरूले विचार, कथानक र चरित्रलाई त्यसरी नै 'लजिकल्ली' प्रमाणित गर्नुपर्छ किनभने 'कविता गर्नु' दुनियाँको सबैभन्दा गाह्रो कामहरूमध्ये एक हो । कविता सत्य हो र सत्य बोल्नु वा लेख्नु निश्चय पनि गाह्रो काम हो । त्यो किन पनि भने सत्यका अनेक फग्ल्याटामा कुनै एक फग्ल्याटोले मात्र सम्पूर्ण सत्य बोल्न सक्दैन । त्यसैले नै 'डायगोनल एप्रोच'को आवश्यकता परेको हो ।

मुक्त अनुभूतिका केही मानक कविता

भनिन्छ, हरेक तेस्रो व्यक्ति कवि हो । आशय स्पष्ट छ— कविता सबैभन्दा बढी लेखिने र त्यसैले पढिने पनि विधा हो । यो त्यस्तो सिर्जना हो जो एकै बसाइमा पढिसकिन्छ । कुनै कुनै त एक मिनेट वा केही सेकेन्डमै । तर, किन खासै चर्चा हुँदैन कविताको ? 

कुनै आख्यान वा गैरआख्यानको कृतिले महिनौं चर्चा बटुलिरहँदा समकालीन नेपाली कविताको मानक सिर्जना कुन हो भन्ने प्रश्न पनि उठ्दैन । गुट-उपगुट बनाएर चर्चा बटुल्नेहरूले आफ्नो वृत्ति बाहिरका उत्कृष्ट मानक कविताहरूबारे मौन बसेको देख्दा उदेक लाग्छ ।

'मुक्त अनुभूति'भित्र समकालीन नेपाली कविताका केही मानक कविता छन् । संग्रहको ठूलो उपलब्धि हो यो । आशा गरौं— स्वनामधन्य समालोचकहरूले, सचेत पाठकहरूले यी कवितामाथि दृष्टि दिने नै छन् ।

स्त्री संवेदनाको आँखीझ्यालबाट मानवीय संवेदनाको भूगोल देखाउने उच्च कोटीको कविता हो— विप्लव ढकालको 'न्याउली रायो नीरमाया' । निर्मल मौन पात्र हो तर कवितामा उसको अभिव्यक्तिले मुटु छोइदिन्छ । ढकालकै 'कोटको टाँक'मा भने भुइँमान्छेहरू बोल्छन् र तिनको सरल अभिव्यक्तिले कवितालाई शिखरमा पुर्‍याउँछन् ।

विक्रम सुब्बाको चर्चित कविता 'सगरमाथा नांगै देखिन्छ'ले फरक दृष्टिकोण दिन्छ । मानवीय संवेदनाको शिखरमा उभिएर विक्रमका अरू दुई कविता 'दाइजो' र 'पाठक'ले पाठकलाई सोचमग्न बनाउँछन् ।श्रवण मुकारुङको 'बिसे नगर्चीको बयान' एक बहुचर्चित र जीवन्त सिर्जना हो । उनकै 'भानुभक्त' र 'पुरानो मानिस' पनि समकालीन कविताका प्रतिनिधि सिर्जना हुन् ।

शकुन्तला जोशी, मोमिला, विमला तुम्खेवा, सीमा आभास र सरिता तिवारी संग्रहमा समाहित नारी स्रष्टा हुन् । यीमध्ये सरिता र सीमाको कविता धरातल निकै विस्तृत र समृद्ध देखिन्छ । यिनका कवितामा 'नारीवाद' छँदैछ, युगीन विद्रोहको वैशिष्ट्य पनि छ ।

जीवनलाई हेर्ने नयाँ दृष्टिकोणको आविष्कार कविताको सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि हो । मनु मञ्जिलले 'दुश्मन'मा यो उपलब्धि प्राप्त गरेका छन् । 'गाउँले बालक सम्झेर' मनुको अर्को एक मानक कविता हो । विम्ब र प्रतीकसँग खेलेर लय सिर्जना गर्न सफल मनुको 'उनी कविता जीवनको रङले लेख्छिन्' शिल्प र शैलीले एक उत्कृष्ट कविता हो । तर, उनले प्रस्तुत गरेको तस्बिर 'सहनशीला सुशीला'को हो । यो कवितामा मनु सरिता र सीमाको ठीक उल्टो सुनिन पुगेका छन् ।

विघटन र विग्रहप्रति तीव्र चेतना प्रवाहित 'ओ सुजाता !' मनप्रसाद सुब्बाको एक मानक कविता हो भने 'चिबे चरा' केशव सिलवाल र 'म्युजियममा कोक्पाको मोछम्मा' हेमन यात्रीको मास्टर पिस । सरिता तिवारीको 'आदिवासी' अर्काे एक उत्कृष्ट कविता हो । आदिवासीको अभिव्यक्तिसँग मेल नखाने एकाध शब्दमा ध्यान नदिने हो भने आदिवासीको अभिव्यक्ति सलल बग्दै पाठकको मनभित्र पस्छ र मस्तिष्कमा घन हान्छ । अहिले 'पहिचान'का लागि लेखिरहेका कतिपय कविले सरिताको यही शैली र वैशिष्ट्य पछ्याएको देखिन्छ ।

विनोदविक्रम केसीको 'अप्ठ्यारो मान्छे'ले स्वाभिमानको मूल्य बताउँछ । भूमण्डलीकरणले पुँजीवादी चरित्रलाई नांगेझार पार्छ । र, 'आज सरको क्लास लिन्छ विद्यार्थी'ले युगीन विसंगतिमाथि विद्रोह गर्छ।

सुमन पोखरेलको 'केटाकेटी' विम्ब, कला र संवेदना सबै दृष्टिले उत्कृष्ट कविता हो । बहुचर्चित 'सहर' विम्बमाथि लेखिएको 'यो कसको सहर हो ? ' फरक दृष्टिकोणले गर्दा सुमनको अर्को एक सुन्दर सिर्जना हो ।

उल्लिखित सबै कविता समकालीन नेपाली कविताका प्रतिनिधि कविताहरू हुन् । फरक विषय र भावभूमिमा लेखिएका भए पनि यिनमा एउटा गजबको समानता छ । त्यो के भने यिनका शिल्प विधान अत्यन्त सरल जनजिब्रोका शब्दहरू समेटेका छन् । लय विधानले आममान्छेको हृदय झंकृत बनाएका छन् ।टीएस इलियटले भनेजस्तै यी सबै 'पक्का' कविता हुन् जसले बुझिनुभन्दा पहिले नै पाठक÷ श्रोतासँग संवाद गर्छन् ।

'क्लिशे' विम्बका बीचमा प्रश्नको आविष्कार

समकालीन नेपाली कविताको एउटा विशेषता छ— यसको शब्दकोष निकै पातलो छ । त्यसैले अधिकांश विम्ब 'क्लिशे' हुनुको सीमान्तमा छन् । 'दु;खको घुम्टो', 'दु;खको साँचो', 'दु;खको...' । 'दिनको अन्धकार', 'तरुनी माटो', 'पठ्ठो हावा', 'आमाको लोरी', 'भोकको महाभारत', 'भोकको...' । लगायतका विम्ब संग्रहका कवितामा दोहोरिई रहेछन् ।

श्रवण मुकारुङको 'पुरानो मानिस'मा प्रयुक्त 'पसिनाको गहुँगोरो गन्ध' प्रकाश थाम्सुहाङको 'हरियो ग्रहको मान्छे'मा पनि प्रयोग हुनुले हामी विम्ब विधानमा कति 'क्लिशे' भइरहेछौं भन्ने स्पष्ट पार्छ ।
हेमन यात्रीले भने केही मौलिक विम्बहरू सिर्जना गरेको देखिन्छ । 'रूखबाट गीतका हरफ खसाल्नु', 'कटुसको झ्याङमा घडी हेर्नु', 'साँझको जूनकीरीजस्तै सम्झना' । उनका उपमाहरू राम्रै लाग्छन् । विक्रम सुब्बाको 'नेपालको लामो आकृतिजस्तै लम्पसार आमाको पार्थिव शरीर' लामो र मार्मिक उपमा हो । विनोदविक्रम केसीको 'पुँजीवादको पुत्ररत्न' र 'आँसुको रसायनशास्त्र' विम्ब पनि आकर्षक छ ।
भन्नुपर्छ, अधिकांश नेपाली कविता विम्बहरूको पुनरावृत्तिम अल्मलिएको छ । परम्परागत परिभाषा र विम्बहरूको परम्परागत मान्यताबाट शब्दहरूलाई मुक्त गर्दै सत्यको अन्वेषण र प्रश्नहरूको आविष्कार गर्नु आजको कविताको दायित्व हो । तर, यो दायित्व कमै कविहरूले मात्रै बोकिरहेका छन् ।
- 'किन चढाउँछ भक्तले देउतालाई

यो फोहर नोट ? ' (एउटा नोटको जीवनी, भूपिन)
- 'घाँस काट्न गएकी हाम्री बहिनीको
मुखमा रुमाल कोचेको तपाईंले नै त होइन ? (कोटको टाँक, विप्लव ढकाल)
- के राष्ट्रिय चरा हुन
डाँफेको जस्तै रंगीत प्वाँख नै हुनुपर्छ ? (चिबे चरा, केशव सिलवाल)
यी सामान्य प्रश्नहरू मात्र होइनन् । क्लिशे विम्बहरूका बीचबाट उदाएका सशक्त प्रश्नहरू हुन् जसले इतिहास र मान्यताहरूको पुनर्परीक्षणको माग गर्छन् । त्यसैले त कविता एक आविष्कार हो ।

चुनौती ; पात्रहरूको सिर्जना

कहिलेकाहीँ प्रश्न उठ्ने गर्छ— के कविताले पात्र निर्माण गर्छ ? मूलत; पात्र निर्माण आख्यानसँग जोडिन्छ तर कविताको स्पेस-टाइमका कर्ताहरू त पात्र नै हुन् । त्यसैले प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा कविता पात्रहरूकै सेरोफेरोमा घुमिरहेको हुन्छ । अत; अनिवार्य नै नभनिए पनि पात्रको सिर्जना कविताबाट पनि अपेक्षित हुन्छ । तर, बीस-चालीस पंक्तिको कवितामा एउटा प्रतिनिधि पात्र सिर्जना गर्नु खेलाँची होइन । पात्रहरूको सिर्जना समकालीन नेपाली कविताका लागि एउटा चुनौती हो।

यो चुनौतीलाई 'मुक्त अनुभूति'का अधिकांश कविताले स्वीकार्न सकेका छैनन् । कविताले पात्र सिर्जना गर्न त खोजेको छ कहीँकहीँ तर ती पात्र बोल्दैनन् । पात्रको काँधमा चढेर कवि पो कराउँछ एकोहोरो । कवि आफ्नो 'कथित' दर्शनमा आफैं डुब्छ, पाठकलाई डुबाउँदैन । कवि एक्लै 'कथित' कल्पनाको उडान भर्छ, पाठकलाई सँगै उठाउँदैन । कवि एक्लै रुन्छ, पाठकलाई रुवाउँदैन । ऊ एक्लै हिँड्छ, पाठकलाई हिडाउँदैन । किनभने, पाठकले सँगसँगै यात्रा गर्नसक्ने पात्र छैन कवितामा।

देवकोटाको कविता पात्र 'पागल', रिमालको 'आमा', भूपिको 'हो ची मिन्ह' लगायतका पात्रहरूका लहरमा खोइ नयाँ पात्र कविताको ? समकालीन कवितालाई श्रवण मुकारुङको 'बिसे नगर्ची', विनोदविक्रम केसीको 'रामप्रसाद' वा निभा शाहको 'मनसरा'ले मात्र पुग्दैन । युग बोलेर युगयुग बाँच्ने असंख्य पात्रको खाँचो छ हामीलाई ।

'मुक्त अनुभूति'मा केही कविले पात्र निर्माणको प्रयास भने गरेका छन् । श्रवणकै 'भानुभक्त', मनुको 'दुश्मन' र 'गाउँले बालक', हेमनको 'फोक्पा', सरिताको 'आदिवासी', सीमाको 'बैरागी काइँला', भूपिनको 'दोस्त', विप्लवको 'निर्मली', विमलाको 'मनमाया' स्मरणीय र मार्मिक पात्रहरू हुन् ।
केशव सिलवालको 'चिबे' एक वाचाल र अनुपम पात्र (विम्ब ? ) हो जसले आम सीमान्तकृत वर्गको प्रतिनिधित्व गर्छ । यीबाहेक अरू कविले पनि पात्रहरू त खडा गरेका छन् तर तिनको भाषा बुझिँदैन । कवि आफैं हावी हुन थालेपछि विचरा पात्रहरू स्वत; कमजोर हुन्छन् र तताण नै ढलिहाल्छन् ।
कवितामा भुर्लुक्क देखिएर तत्कालै ढालिने पात्रहरू नेपाली कविताको कमजोरी हो । शक्तिशाली र छोइने पात्रहरूको सिर्जना चुनौती हो ।

बाँकी प्रश्न

कविता युगको कथानकयुक्त दस्तावेज हो । यो युगयुग सर्दै जान्छ । तर, कवितामा युगको कथा भएन र यसले कलात्मक अभिव्यक्ति दिन सकेन भने यो सर्दैसर्दै जाँदैन, मर्दै जान्छ ।
पाँच हजार वर्ष अघिको धरातलमा उभिएको 'महाभारत' होस् वा अढाई हजार वर्ष अघिको कथामा आधारित 'ओडीसी' र 'इलियाड'; ती सबै पिँढी दर पिँढी सर्दैसर्दै आएका छन् र सरिरहनेछन् भविष्यमा सयौं पिँढीसम्म ।

के हाम्रा समकालीन कविताहरूमा त्यो गुण छ ? के हामीले वर्तमान समयको 'क्यानभास'मा कोरेका कविताहरू महान् ग्रिसेली लेखक प्लुटार्चले भनेजस्तै 'बोल्ने चित्र'जस्तै जीवन्त र सुन्दर हुन सकेका छन् ? कवि तुलसी दिवसले त्यही 'काव्य उत्सव'को मञ्चमा राख्नुभएको भनाइ अत्यन्त मननीय छन् ।

'कविता भाषिक अभिव्यक्तिको सर्वोत्कृष्ट कला हो र त्यसको वकालत गर्नसक्ने क्षमता प्रत्येक कविमा हुनुपर्छ ।'के हामीलाई हाम्रा कविताहरूले कविताको वकालत गर्ने उचाइमा पुर्‍याएका छन् ?