सम्झनामा स्वामी प्रपन्नाचार्य

आरम्भ

सगरमाथा आरोहीहरू भन्छन्, 'सगरमाथा चढ्नभन्दा ओर्लन कठिन हुन्छ ।' पासाङ ल्हामुले आरोहण त गरिन्, अवरोहण गर्दा हिमालकी देवीले उनको जीवन लिइन् । पाँचथरको गरिब परिवारमा जन्मेका काले राईले बनारसमा कठोर संघर्ष गर्दै वेदान्तमा विद्यावारिधि त पूरा गरे । तर, अध्ययनपछिको उनको जीवन सन्तोषजनक भएन । सन्न्यास लिएपछि उनी स्वामी प्रपन्नाचार्य बने ।

जन्मभूमिलाई नै कर्मथलो बनाउन उनी नेपाल फर्किए र अध्ययन एवं अनुसन्धान गर्दै नेपाली, संस्कृतलगायत चार भाषामा ६० वटा कृति लेखे । एक सय १९ संघसंस्थामा प्रत्यक्ष रूपले संलग्न रहेर सामाजिक काम गरिरहे । यद्यपि उनको जीवन अभाव र दु;खमै बित्यो । स्वामी प्रपन्नाचार्यको हालै प्रकाशित हजार पृष्ठको स्मृति ग्रन्थमा उनले भोगेका दु;खहरू छताछुल्ल भएका छन् ।

स्वामी प्रपन्नाचार्यको एक ग्रन्थको संस्कृत भाषामा समीक्षा गर्दै प्राध्यापक विष्णुराज आत्रेयले काले राईको रूपान्तरणको कथालाई भर्तृहरिको सुन्दर पद्यमार्फत बयान गरेका छन् । पद्यको आसय यस्तो छ ; तातो भाँडोमा परेको पानीको थोपा उत्तिखेरै बिलाएर जान्छ । तर, त्यही पानी कमलका पातमा मोतीझैं टल्कन्छ, त्यही पानी स्वाति नक्षत्रमा शंखेकीराको जीउमा पर्दा मोती नै बन्छ ।

संगत जस्तो हुन्छ त्यसले मानिसमा त्यस्तै परिवर्तन ल्याउँछ । गरिब एवं अशिक्षित राई परिवारमा जन्मे पनि वाराणसीका संस्कृत गुरुहरूको सत्संगतले काले राई अन्तत; वेदान्तजस्तो महत्वपूर्ण विषयमा विद्यावारिधि हासिल गर्न सफल भए । संस्कृत भाषा, वाङ्मय, धर्म एवं संस्कृतिका क्षेत्रमा स्वामीजीको योगदान उल्लेख्य छ । उनको जीवनी एउटा ग्रन्थ जस्तै रोचक र शिक्षाप्रद छ ।

आत्म/मूल्यांकन

स्मृति ग्रन्थमा करिब तीन सय व्यक्तिले स्वामीजीका बारेमा लेखेका छन् । आफ्नै बारेमा भने स्वामीजीले यसरी खुलासा गरेका छन् / 'शिवपुरी बाबा, खप्तड बाबा, योगी नरहरिनाथ यो देशको लागि एक हजार वाटको बल्ब जत्तिकै उज्याला छन् । पाँच सय वाटको उज्यालो दिन सक्ने बाबाहरू पनि धेरै हुनुहुन्छ । सय वा पचास वाटको उज्यालो दिने महानुभावहरू त अझ धेरै हुनुहुन्छ।'

स्वामीजी भन्थे, देशको सेवा गर्न चाहिने पहिलो योग्यता असल हुनु हो । असल हुनु नै सफल हुनु हो । उनका अनुसार, असल नभई सफल बन्न चाहनु अर्काको घरमा अधिकार जमाउनु जस्तै हो ।

कसैले सोध्यो, 'हजुर चाहिँ कति वाटको ? '
स्वामीजी ले भने, 'म त जिरो वाटको ।'
स्मृति ग्रन्थका चौध खण्डमा नेपाली, संस्कृत र हिन्दी भाषामा स्मृतिपरक लेखहरू, समीक्षापरक लेखरचना, संस्मरणहरू, स्वामीजीका कविता तथा कृतिहरूको समीक्षा, स्वामीजीले लेखेका र सम्पादन गरेका ग्रन्थहरूको नालीबेली, अन्तर्वार्ता र उल्लेख्य भनाइहरू समेटिएका छन् । ग्रन्थको अन्तिम खण्डमा स्वामीजीको जीवनका विभिन्न अवस्था झल्काउने तस्बिर र सम्मानपत्रहरू छन् । यो आलेखमा स्वामीजीका मुख्य कृतिहरूको संक्षिप्त परिचय, संस्कृत प्रेमी र अभियन्ताका रूपमा उनको योगदान, राजनीतिक संलग्नता र उनको जीवनका मुख्य उतार चढाव समेटिनेछ ।

विद्या प्रेम

विद्या हराए काशी जानू । काले राई विद्याको भूमि काशीमा दुई दशकभन्दा बढी रमाए । कालक्रममा संस्कृत वाङ्मयप्रति उनको अभिरुचि र स्वाध्ययन बढ्दै गयो । सत्संग र मेहनतले उनी पूर्वीय दर्शनका पारखी र विद्वानसमेत बने । उनले थाहा पाए, 'पूर्वीय दर्शन र संस्कृति भावनामात्र होइन, वैज्ञानिक तथ्यहरूको अनुपम अभिलेख हो । ज्ञानको विशाल महासागर हो । यसलाई हामीले कसरी खोतलेर उपयोग गर्छौं त्यसैमा हाम्रो जीवनस्तर निर्भर हुन्छ ।'
स्वामीजीका कृतिमध्ये नेपाली भाषामा प्रकाशित 'वेदमा के छ ? ',

'मिल्केका झिल्का', 'प्राचीन किराँत इतिहास', 'मेरो जीवन यात्रा र कटु अनुभव', 'के महिलाहरूले वेद पढ्नहुन्छ? ' मुख्य हुन् । उनलाई चिनाउने एउटै कृति 'वेदमा के छ ? ' नै हो । यो उनले आफ्ना गुरुसँग वेद पढ्दा टिपेका उल्लेख्य प्रसंगलाई किताबको रूप दिएका हुन् । संस्कृत बुझ्न नसक्ने तर वैदिक ज्ञानलाई आधुनिक ज्ञानसँग तुलना गर्ने चाहना भएकालाई 'वेदमा के छ ? 
' सन्दर्भग्रन्थ समान छ । ऋग्वेदलाई संक्षेपमा जान्ने इच्छा भएकालाई पनि यो कृति उपयोगी छ । पुस्तकका दुई खण्डमध्ये पहिलोमा वेदको अर्थ, वेदको भाषा, वेदमा शिक्षा, अर्थशास्त्र, विज्ञान, आर्यहरूको रहनसहन, वेदमा ईश्वरसम्बन्धी धारणा, ऋषिमुनिहरूले रचना गरेका कतिपय अप्राप्य शास्त्रहरूको नालीबेली पनि यो कृतिमा समेटिएको छ । कृतिको दोस्रो खण्डमा वैदिककालका वैज्ञानिक आविष्कारहरूको विवरण छ ।

मिल्केका झिल्का कृतिमा नेपालका विभिन्न जिल्लामा तपस्या, स्वाध्यायन र शब्दको साधना गर्दै समाजमा चेतना बढाउन जीवन समर्पण गरेका सन्त, विद्वानहरूको जीवनी खोजेर प्रस्तुत गरेका छन् । स्वामीजीले हिन्दी भाषामा 'अब हमें भूल नहीं करनी चाहिए, संस्कृत क्यों पढेँ ? 
' विशिष्टाद्वैतके मोक्षलगायत तीन पुस्तक प्रकाशित गरेका छन् । यसैगरी संस्कृत भाषामा 'वेदान्तनयभूषणम' नामको कृति विद्यावारिधिका लागि सम्पादन गरिएको शोध ग्रन्थ हो । सम्पादित अर्को महत्वपूर्ण कृति 'कार्तवीर्योदय महाकाव्य' हो । विश्वका अन्य देशमा संस्कृतको महत्व झल्काउने कृति हो 'कमन्ताराष्ट्रे संस्कृतस्य महत्वम् ? '
वेदको उत्पत्तिलाई अपौरुषेय मानिन्छ । यो धारणालाई स्वामीजीले निम्न संवादमा सरल भाषामा सम्झाएका छन् ।

'वेदको उत्पत्ति कहाँबाट हुन्छ ? '
'कहीँबाट हुन्न । '
'ढुंगामा मूर्ति बन्नुभन्दा पहिला त्यो ढुंगामा मूर्ति थियो कि थिएन? पानीमा आगो छ कि छैन ? छ भने त पिउँदा पोलिहाल्नुपर्ने । छैन भने वैज्ञानिकले बिजुली कसरी निकाले ? '

वेदले आत्मज्ञान सुझाउँछ । सबै विद्या पढे पनि बुझ्नुपर्ने मुख्य कुरा आफू हो, आफ्नो मन हो । स्वामीजी भन्थे, 'संसारमा सबैभन्दा अपूर्व मन हो । दार्शनिकहरूले यस मनमाथि धेरै रिसर्च गरिसकेका छन् । परन्तु विश्लेषणको अझ पनि पारा मिलेको देखिँदैन । मनको उद्भव स्थान अन्न हो । खाएका पिएका पदार्थहरूको सूक्ष्मतत्व मन हो । जस्तो अन्न खान्छ उस्तै मन हुन्छ । पदार्थ खाएको अनुसार नै मन दगुर्छ । समुद्र मन्थन भनेको आसुरी र दैवी प्रवृत्तिको लडाइँ हो ।'

देश प्रेम

स्वामीजीलाई नेपालीपन र नेपाली पहिचान मन पथ्र्यो । बनारसमा एकपटक शास्त्री तहमा पढ्दै गरेका गुल्मीतिरका दुई विद्यार्थी स्वामीजीलाई भेट्न पुगे । केहीबेर कुराकानी गरेपछि स्वामीजीले सोध्नुभयो, 'तिमीहरूले ढिँडो, गुन्द्रुक खाने गरेका छौ ? '
एउटा विद्यार्थीले भन्यो, 'छैन । यो त गरिबहरूले खाने कुरा हो । हामी खाँदैनौं ।'

ती विद्यार्थीको कुरो टुंगिन नपाउँदै स्वामीजीको चर्को स्वर गुञ्जियो, 'गुन्द्रुक, ढिँडोको पहिचान नभएको, ढिँडोको अपमान गर्ने नेपाली हुन्छ ? यहाँबाट निस्किहाल्, यस्ताको मुखै हेर्नु हुँदैन । आइन्दा मेरो छेउमा नपरेस् ।' स्वामीजीले हातमा लठ्ठी उठाएपछि ती विद्यार्थीहरू कालोनीलो हुँदै बाहिर निस्के ।

स्वामीजी भन्थे, देशको सेवा गर्न चाहिने पहिलो योग्यता असल हुनु हो । असल हुनु नै सफल हुनु हो । उनका अनुसार असल नभई सफल बन्न चाहनु अर्काको घरमा अधिकार जमाउनु जस्तै हो । यो मानवअधिकार हनन हो । सफलताको घडेरी त असलपना हो । असल भए सफलता हस्तगत हुन्छ । सफलता भीख होइन, धैर्यपूर्वक कर्मनिष्ठ व्यक्ति सफल हुन्छ । असल भएमात्र व्यक्ति सही अर्थमा सफल हुन सक्छ ।
'मेरो रिसको हेन्डिल हरिले मोडिदिन्छ'

पशुपति मृगस्थलीमा रहेको चन्द्रेश्वर सत्तलमा लामो समय स्वामीजीसँगै बस्दाका अनुभव कृतिका सम्पादक तथा शिष्य हरिप्रसाद सोडारीले उल्लेख गरेका छन् । स्वामीजी अनुशासनप्रिय थिए । 'हरेक बिहान ४ बजे उठेर नुहाएपछि सबै शिष्यहरू अनिवार्य रूपमा स्वामीजीलाई ढोग्न जानु पथ्र्यो । कुनै शिष्यले नचाहिने काम गरेको फेला परेमा कारबाही हुन्थ्यो ।

खराबै गरेको रहेछ भने सुत्ने गरेको ओछ्यान टिपेर जुनसुकै बेला भए पनि बाटो लागिहाल्नुपथ्र्यो ।' अर्को प्रसंगमा सोडारीले अगाडि भनेका छन्, गुरुजी रिसाउनुभयो भने पृथ्वीनारायण शाह, विशिष्टाद्वैत र अद्वैत दर्शनको अन्तर, अचार र चट्नीको फरक, किराँत र जनजातिमा भिन्नता, सिस्नुको महत्वतिर मैले कुरा मोडिहाल्थेँ । यी विषयमा स्वामीजी खुसी भएर चर्चा गर्नुहुन्थ्यो । केही बेरमै उहाँको रिस मत्थर हुन्थ्यो । 'मेरो रिसको हेन्डिल हरिले मोडिदिन्छ' भनेर गुरुजी हाँस्नुहुन्थ्यो ।

स्वामीजी मनुका सन्तान मानव भएका हुन् भन्ने दृढ विश्वास गर्थे । डार्बिनको विश्लेषण मन पर्दैनथ्यो । उनी रिसाउँदै भन्थे, 'डार्विनका पुर्खा चिम्पान्जी थिए होलान् । कटौरामा भाङ परे त जसले पियो त्यही पागल हुने थियो । यहाँ त कुवैमा भाङ परेको देखिन्छ । जसले कुवाको पानी पिउँछ त्यही पागल हुन्छ ।'

जीवनका उकाली ओराली

स्वामीजीको जीवनमा उकाली ओराली, मोड र घुम्तीहरू परिरहे । आर्थिक अभावले सधैंजसो पिरोलिरह्यो । राजपरिषद् स्थायी समितिमा गएपछि अभाव त केही समयलाई समाधान भयो, तर त्यसपछि स्वामीजी राजावादी गनिन थाले, स्वतन्त्र व्यक्तित्व एक प्रकारले समाप्त भयो । प्राध्यापक सुरेन्द्र केसी लेख्छन्, 'राजसभाका सम्माननीय बनाइएपछि उनी जनताको पंक्तिबाट पनि टाढिए, एकजना प्रखर नेपाली विद्वान राजावादी भए । राजतन्त्र हटेपछि त उनी सोझै प्रतिगामी पनि हुन पुगे।'

उता, आप्mनै दाजुभाइ किराँत राईहरूले स्वामी प्रपन्नाचार्यलाई कहिल्यै विश्वास गरेनन् । स्वामीजीले किराँत राईहरूको मूल पत्ता लगाउन चालीस वर्ष सोधखोज गरे । अन्तत; राईहरू मंगोलियन या जनजाति होइनन्, आर्य हिन्दु नै हुन्, ऋषिमुनिहरूकै सन्तान हुन् भन्ने तथ्य पत्ता लगाए । यद्यपि यो तथ्य उनको जीवनकालसम्म लक्षित वर्गबाट स्वीकार्य भएन । उल्टो, स्वामीजीले स्वजातिहरूबाट अपमान पाइरहे । राईहरूको थलो पाँचथर जिल्लामा त स्वामीजीले खुट्टै राख्न पाउनुहुन्थेन ।

स्वामीजीका कुरा सुन्ने त परै जावस् । राईहरूले 'प्रपन्ने बाहुनसँग घाँटी जोड्न गयो' भन्ने आरोप लगाइरहे । तर, जसले जति आरोप लगाए पनि स्वामीजी खोज अनुसन्धानमा जुटिरहे । उनी भन्थे, 'किराँतले जाँडलाई पितृप्रसाद मान्ने गलत परम्परा छोडेको दिनमात्रै थाहा पाउनेछन्, मैले कोसँग गर्धन मिलाउन गएको हुँ ।'

संस्कृत भाषाको सेवा गरिरहे पनि बाहुनहरूले स्वामीजीलाई पूर्णत; स्वीकार गरेनन् । बाहुनहरूले खुट्टा तान्नसम्म ताने, नेपाल आउँदै नआओस् भनेर तगारो लगाउने काम पनि गरे । यद्यपि स्वामीजीले यसलाई सहज रूपमा लिए, 'मेरो बाहुनसँग कुनै लेनादेना छैन ।

मुख्यत; ब्राह्मणसँग मैले हाम्रा पुर्खाको भाषा पढेँ, त्यसैले उनीहरूप्रति कृतज्ञ हुनु मेरो धर्म हो ।' स्मृति ग्रन्थ तयार गर्ने बेला सम्पादक मण्डलका अधिकांश सदस्य आर्थिक जोहो गर्नुपर्ने देखेर पन्छिए । स्वामीजीलाई संस्थाको अध्यक्ष वा संरक्षक बनाएर संस्था चलाउनेहरू ग्रन्थ प्रकाशनमा सहयोग गर्नुभन्दा लुसुक्क एकातिर तर्किनु जाति माने । ग्रन्थ प्रकाशनको अधिकांश आर्थिक भार सम्पादक स्वयंले वहन गर्नुपरेको दु;खेसो सोडारीले लोकार्पणका बेला बताए ।

धर्म र संस्कृतिको जति माया गरे पनि दु;ख पाएको हुँदा स्वामीजीले मर्नुअघि आफ्नो अनन्य शिष्यलाई सुझाए, 'हरि, कसैलाई पनि अत्ति माया नगर्नू । त्यसले हरपल रुवाउँछ । मात्र आवश्यक प्रेम गर्नू।'

काले राई अभाव र दु;खकै कारण पाँचथरबाट बनारस पुगेका थिए । दु;खैदु;खमा अध्ययन समाप्त गरे तर फर्केर आउँदा पुराना दु;खले स्वदेशमा उनलाई पछ्याइरहे । स्वामीजीको स्वीकारोक्ति छ, 'विद्यावारिधि सकेर नेपाल फर्केपछिका केही वर्ष खानकै लागि परिचितहरूको घरदैलो चाहर्दै बर्वाद गरेँ ।' स्वजातिले माया गरेनन्, संस्कृतिले पत्याएन । उनी अक्सर दु;ख पाइरहने र गुनासो गरिरहने प्रतिपक्षमा परे । सायद यही कारणले होला, भेट्न आउने अधिकांश आगन्तुकलाई स्वामीजीले एउटा शोक सायरी दोहोर्‍याएर सुनाइरहन्थे /
जिन्दगी खुबसुरत था, मगर जिना नहीं आया
नशा हर चीज में था, मगर पिना नहीं आया ।