कामरेड बा !

बा अहिले हुनुहुन्न । बित्नु भएको २० वर्ष भइसक्यो । तर, सम्झनामा अक्सर आउनुहुन्छ । उहाँलाई सम्झिँदा कहिलेकाहीँ म धेरैबेर समयका ती खण्डहरूमा पुग्छु जहाँ मैले मेरा शैशव, कैशोर्य र बैँस बिताएँ- उतारचढावहरू भोगेँ । अनि सम्झनाका लहराहरूलाई पछ्याउन थाल्छ मन र स्मृतिको घनघोर जंगलमा विचरण गर्न थाल्छ । भावविह्वल हुन्छु कहिले र कहिले विरहले भिज्छु ।

भीमसेनथानको ढुंगेधाराको उत्तरमा डेरा थियो बाको । धोबीधारास्थित पुख्र्यौली घर बन्धकीबाट उकास्न नसकेपछि त्यहाँ सर्नुभएको होला । एकदिनको कुरा हो, कोठाभित्र बा पस्नुभयो ।

एउटा सानो पोकामा 'चिनियाम्ह किसिचाः' थियो । तिहारको छेको पारेर असनका हलुवाई पसलमा रंगविरंगी गणेश र हात्ती बनोटको चिनीको मिठाई बनाएर बेच्न राखिएको हुन्थ्यो, जसलाई नेवार भाषामा चिनियाम्ह किसिचाः भन्छन् । उहाँले चिनियाम्ह किसिचाःलाई धागोमा बाँधेर दलिनको काँटीमा झुन्ड्याउनुभयो । र, म उफ्री-उफ्री त्यसलाई जिब्रोमा छुवाउन थालेँ । एकछिनपछि बाले धागोबाट चिनियाम्ह किसिचाःलाई छुट्याउनुभयो र मेरो हातमा थमाइदिनुभयो । मेरो खुसीले सिमाना नाघेको थियो त्यतिखेर । बासँग मेरो पहिलो मुलाकात सम्झिँदै जाँदा मेरो सम्झनाको क्यानभासमा आउने दृश्य नै यही हो, भलै छविहरू धमिला होलान्, भलै बाको अनुहार यो सम्झनामा प्रष्ट नदेखुँला । त्यतिखेर मेरो उमेर तीन या चार वर्ष हुनुपर्छ ।

मेरो तोतेबोली फुट्न थालेपछि बाले मलाई कामरेड भन्न सिकाउनुभएछ- बा, बुवा, बाबा, ड्याडी, पापाको सट्टा । मचाहिँ कामरेड भन्न जान्दो रहेनछु, र कामी भन्दोरहेछु, बा दंग पर्नुहुँदो रहेछ । आमाले सुनाउनुभएको, 'तेरा बा तैँले कामीभन्दा दंग पर्थे । उनका साथी आउँदा तँलाई कामरेड भन्न नलगाएको दिन हुँदैनथ्यो ।' बा कट्टर हुनुहुन्थ्यो आफ्नो आस्था र प्रतिबद्धतामा । मस्जिद, मन्दिर, गुम्बा, गुरुद्वारा कहिल्यै जानुभएन । घरमा कुनै पनि धार्मिक÷सांस्कृतिक उत्सव मानिएन । कोठामा कहिले पनि कुनै देवी-देउताका तस्बिर झुन्डिएनन् ।

बुझ्ने भएपछि थाहा पाएँ- राजनीतिमा लागेको कारण उहाँमाथि सरकारी वक्रदृष्टि परेको रहेछ । त्यसैले उहाँलाई काठमाडौंमा जागिर खाने अवसर मिलेनछ । अनि कहिले पलाञ्चोक, कहिले खोपासी त कहिले धादिङतिर मास्टरी गर्न उहाँ पुग्नुहुन्थ्यो । उहाँ बेलाबखत काठमाडौँ फर्किनु त हुन्थ्यो, तर उहाँसँग बसउठ भने म सात वर्ष पुगेपछि मात्रै सुरु भयो । अनि उहाँको त्यतिखेरको अनुहार अहिले पनि प्रष्टसँग सम्झिन्छु म ।

बेलुकीपख बा घर फर्किनुभयो, सधैंका लागि, गाउँतिर नजाने निश्चय गरेर । यो घर पनि डेरै थियो, सिफलमा । आमाले बा आउनुभयो भनेर भन्नुभयो । मैले सात वर्षको उमेरमा पहिलोपल्ट बाको अनुहार चिन्न पाएँ । हेरेँ, बाको व्यक्तित्वले म प्रभावित भएँ । बाको महत्व बुझिसक्ने दिमाग भइसकेको थिएन मेरो । तैपनि बा भनेको अन्तरङ्ग मान्छे हुन् भन्ने लाग्यो मलाई । म बासँगै टाँसिएर बसेँ । बाको शरीरबाट एक प्रकारको आड, स्नेह र आफ्नोपनको तरंग मेरो शरीरभित्र प्रवेश गर्न थाल्यो ।

बा छानो चुहिने पुरानो घरमा बस्नुहुन्थ्यो । म सिमेन्टीले बनाएको डेरामा बस्थेँ । जहिले मनसुन आउँथ्यो, बा घरमा पुरिए कि भनेर बडो चिन्तित हुन्थेँ । भोलिपल्टै बुझ्न जान्थेँ, सकुशल देखेपछि मात्रै ढुक्क हुन्थ्यो मन ।

तिनताक सुतेपछि हरेक रात ओछ्यानमै पिसाब खुस्किन्थ्यो मेरो । बेलुकी पानी खान नदिएर, हप्काएर, पिटेर, राति पिसाब फेर्न उठाएर के मात्रै गर्नुभएको थिएन आमाले, मेरो ओछ्यान भिजाउने नित्यकर्मबाट निजात पाउन । त्यसैले त होला खाना खाइसकेपछि आमाले बालाई कुरा लगाइदिनुभयो, 'मामा यसले सधैं ओछ्यान मुतेर हैरान पारिसक्यो ।' बाले पुलुक्क मतिर हेर्नुभयो । म लाजले भुतुक्क भएँ । बाले भन्नुभयो, 'आज पनि मुत्छस् ? ' मैले जोडजोडले टाउको हल्लाएर संकेतले 'अहँ' भनेँ ।

भोलिपल्ट बिहानै म चौरतिर खेल्न कुदेँ । साथीहरूसँग कुदाकुद गरेर रमाइलो मानेर खेलिरहेको बेला अचानक कसैले पछाडिबाट च्याप्प अँठ्यायो । बा हुनुहुन्थ्यो, त्यसो गर्ने । गुटुटु कुदाएर मलाई ओछ्यानसम्म पुर्‍याउनुभयो र सिरानीनेर घोप्टो पारेर ओछ्यान सुँघाउनु भयो । अनि मलाई आघात नपर्ने गरी करिब एक मिनेटसम्म ङ्याकेर राख्नुभयो । निस्सासिन लागेको थाहा पाएपछि सोध्नुभयो, 'फेरि मुत्छस् ? ' र, जवाफ सुन्नका लागि छाडिदिनुभयो । 'मुत्दिन,' मैले ओछ्यानमा पैलेँटी मारेर भनेँ । कुन सड्को सिरानी भिजाउन पुगेछु राति । तर, त्यसपछिको रातमात्रै होइन, त्यसपछि मैले कहिल्यै ओछ्यान भिजाइनँ । बडो प्रेमले सम्झिन्छु म अहिले ।
बा जब मेरो जीवनमा आउनुभयो, जीवन्तता आयो । या भनुँ एकनास बगिरहेको कहानीमा 'ट्विस्ट' आयो ।

२०२७ सालमा बाले देवपत्तनमा घर किन्ने हुनुभयो । हामी सर्‍यौँ त्यहाँ । जन्मदिन मनाइन्छ भन्ने थाहा थिएन मलाई । बाले मेरो जन्मदिन मनाइदिनुभयो । जन्मदिनमा बाका साथी पनि आउनुभएको थियो- मलाई पढाउने माधुरीप्रसाद यादव सर । यादव सरले उपहारमा तीनवटा पुस्तक ल्याइदिनुभएको थियो । ती पुस्तक मेरो हृदयमा आज पनि कुँदिएर रहेका छन् ।

उहिले बाइस्कोप भन्थे सिनेमालाई । बाले मलाई बाइस्कोप पनि देखाउन लग्नुभएको थियो । बासँग हेरेका 'बालक', 'दोस्ती', 'हिमालय की गोद में' र कुनै एउटा धार्मिक सिनेमा थियो । धार्मिक सिनेमा रामायणमा आधारित थियो । पर्दामा रावण आउनेबित्तिकै म लुक्थेँ । सिनेमामा रावणकै भूमिका ज्यादा रहेछ । म छिनछिनमा लुक्न थालेँ । बाले ठट्टा गर्नुभयो, 'तँ पैसा तिरेर लुक्न आएको ? ' त्यसपछि बालाई प्रसन्न पार्न म कुर्सीबाट झरिनँ । अक्किल लगाएँ र रावण आउनेबित्तिकै आँखा चिम्लिन सुरु गरेँ ।

बाका केही ठट्टाहरू याद आउँछन् मलाई । एकदिन स्कुलबाट घर फर्किँदा बा सुकेको भटमास छोडाएर खाँदै हुनुहुन्थ्यो । मैले बोक्राको भित्री पत्रमा मुख्य तत्व हुन्छ भन्ने भर्खर पढेर आएको थिएँ । जान्ने भएर प्वाक्क बोलेँ, 'ए बा, त्यसमा त भिटामिन हुन्छ । बोक्रा फ्याल्नुहुन्न, खानुपर्छ ।' बाले गम्भीर भएर भन्नुभो, 'ए हो र ? ल त्यसोभए यो बोक्रा तँ खा, तँलाई तागत चाहिन्छ,
मचाहिँ भटमास खान्छु ।' नाइँ भन्ने कुरै आएन, बोक्रामा भिटामिन छ भन्ने मै थिएँ । एक मुठ्ठी बोक्रा टिपेर मुखमा हालेँ । बोक्राले मुख बिग्रियो र कुदेँ बगैँचातिर । अनि कसैले नदेख्ने गरी सबै बोक्रा उकेलिदिएँ । धेरै वर्षपछि यही कुरा सम्झिँदा म मुसुक्क हाँसेको मलाई याद छ ।

केही वर्षको पछिको कुरा हो । मैले बालाई 'बा मलाई साइकल किन्दिनु' भनेँ । बाको आर्थिक अवस्था मलाई के अनुमान ? बासँग पैसा थिएन शायद । तर, भन्नुभो, 'ठीक छ केही दिन पर्खी, तँलाई म काठको साइकल किन्दिन्छु ।' पछि साइकलको चस्का हरायो, बाले दिएको वचन पनि बिर्सिएँ । यही कुरा पछि सम्झिँदा म फिस्स हाँसेको मलाई हेक्का छ । एउटा अर्को पनि सम्झना छ मलाई । 'बाँदरको चाक किन रातो आमा ? ' मैले आमालाई सोधेँ । आमाले भन्नुभो, 'जातै जमदार ।' मैले कुरा बुझिनँ । अनि सोधेँ बालाई । बाले भन्नुभो, 'तैँले यही कुरो सोध्लास् कि भनेर ।' यो पनि मैले बुझिनँ । पछि बुझ्ने भएपछि यो जवाफले पनि मेरो ओठमा मुस्कान ल्याएरै छाड्यो ।
मेरो जीवनको ३० वर्षसम्म बा हुनुहुन्थ्यो । तर, बासँग सँगै बस्न आठ वर्ष मात्रै लेखिएको रहेछ । आठ वर्षको उमेरदेखि सोह्र वर्षको उमेरसम्म । थोरै वर्ष बासँग गुजारे पनि बा किनकिन अति प्रिय हुनुहुन्थ्यो मेरा लागि । मेरा नायक हुनुहुन्थ्यो । बासँग हुँदा बाले दसैँमा लुगा पनि किनिदिनुहुन्थ्यो । उहाँले पहिलोपल्ट किनिदिनुभएको कमिजको रङ अहिले पनि सम्झिन्छु, निख्खर पहेँलो एउटा र अर्को कालो ।

देवानन्दको सिनेमाको प्रभावमा म पर्दा हरेराम हरेकृष्ण छापिएको कमिज र पाइजामाको सेट सिलाइदिनुभएको थियो बाले मलाई । सन् १९७७ मा म तत्कालीन सोभियत संघ जाँदा दुई जोर सुट सिलाइदिने पनि बा नै हुनुहुन्थ्यो । कहाँबाट पैसा आयो कुन्नि ? सोभियत संघतर्फ उड्ने दिन एअरपोर्टमा बिदाइ गर्दा हर्षविभोर हुँदै भिजिटर्स डेकबाट लडिएलाझैं आधा जीउ बाहिर निकालेर मलाई हात हल्लाएर बिदा गर्ने पनि बा नै हुनुहुन्थ्यो । बा रुसी दूतावासको पार्टीमा जाँदा खल्तीमा मेरो लागि एक मुठ्ठी काजु र किसमिस ल्याइदिनुहुन्थ्यो । फर्मायसी गर्ने पैसा भएको बेला केही न केही मिठाई नबिराई ल्याइदिनुहुन्थ्यो । यो कुरा बेग्लै हो कि बाको त्यस्तो अवस्था आक्कलझुक्कल मात्रै हुने गथ्र्यो ।

एकदिनको कुरा हो । म र बासँगै भात खाँदैथियौँ, पहिलोपल्ट । मैले भात खाँदा केही सिता भात भुइँमा पोख्न पुगेको रहेछु । बाले भन्नुभयो, 'प्रचण्ड घाममा सेकिएर काला भएका हातले उमारेका सेता चामल पोख्नु हुँदैन बौवा ।' मैले त्यसपछि आजसम्म कहिले पनि थालमा भात छाडेको छैन, पोख्नुको कुरा त परै जाओस् ।

बा-आमाबीच पारपाचुके भइसकेपछि केही महिना म बासँगै बसेँ । एकदिनको कुरा हो, म साथी गंगारामको बिहेमा गएँ, जहाँ दुई गिलास जति रक्सी खाएँ । मलाई घ्याम्पै पिएजत्तिकै भयो । त्यो रात घर जान सकिनँ । भोलिपल्ट बिहान घर पुग्दा डुङ्डुङ् गन्हाइरहेको थिएँ क्यार । पुग्नेबित्तिकै ओछ्यानमा घुप्लुक्क सुतेँ । बाले ११ बजेतिर उठाउनुभयो । राँगाको मासुको छिप्छिपे झोल र भात तयार थियो । खाएँ । अंगुर ल्याउनुभएको रहेछ । मलाई एक झुप्पा खान दिनुभयो । खाएर म फेरि सुतेँ । साँझपख बाले मलाई भन्नुभो, 'रक्सी खान मन लाग्छ भने खा, चुरोट पनि खा । तर, जबसम्म आफैँले कमाउन सक्दैनस्, तबसम्म नखा । मेरो पैसामा तँलाई दालभात-तरकारी मात्रै ।' बाको कुरा भित्रसम्म गढ्यो । जबसम्म कमाइनँ, तबसम्म हात हालिनँ । तर, मेरो दुर्भाग्य भनुँ या सौभाग्य म ६ महिनापछि नै जागिरे भएँ ।

पारपाचुकेको ६ महिनापछि बाले एकजना हिसी परेकी लिम्बुनी युवतीसँग बिहे गर्नुभयो । उहाँकै मिल्ने साथी तिलबहादुर लोकसमले लमीको भूमिका खेल्नुभएको थियो । म सबैसँग मिल्ने खालको मान्छे भए पनि किनकिन सहज भइनँ, त्यसपछि घरमा बस्न । एकैनासको खाना धेरै वर्षसम्म खाएको मान्छे, नयाँ आमाको नौलो हात भएकोले होला मलाई खाना खान मनै हुँदैनथ्यो । मैले खाना नखाएको नयाँ आमालाई चित्त दुखेछ । एक रात साढे एघार बजेतिर बा मेरो कोठामा आउनुभयो र भन्नुभयो, 'म मेरो नवविवाहिताको आँखामा आँसु देख्न सक्दिनँ ।'
'त्यसो भए तपाईं के चाहनुहुन्छ ? के म निस्किउँ घरबाट ? ' खै किन कुन्नि मैले यसो भन्न पुगेछु 
'तेरो मर्जी,' बाले भन्नुभयो ।

म घरबाट तत्काल राति नै निस्किएँ । बाको मनमा के गुज्रियो होला, विप्लवी उमेरमा थिएँ म, त्यतिखेर के बुझ्थेँ ? कति रोयो होला बाको मन । पछि जति सम्झिन्थेँ, त्यति नै कोक्किन्थ्यो मन । तर, मलाई एकदमै खुसी बनाउने कुरा के थियो भने त्यस घटनापछि पनि बाप्रति मेरो सम्मान र माया सधैं अत्यधिक रहिरह्यो ।

बा छानो चुहिने पुरानो घरमा बस्नुहुन्थ्यो । म सिमेन्टीले बनाएको डेरामा बस्थेँ । जहिले मनसुन आउँथ्यो, बा घरमा पुरिए कि भनेर बडो चिन्तित हुन्थेँ । भोलिपल्टै बुझ्न जान्थेँ, सकुशल देखेपछि मात्रै ढुक्क हुन्थ्यो मन । 'हर रात सपनीमा ऐँठन हुन्छ, गाउँमा सायद पहिरो गयो कि' भन्ने गीत बाको त्यही मायाले जन्मिएको हो ।

बासँग छुट्टिएर बस्न थालेदेखि म थुप्रै ठाउँमा डेरा सरेँ । बत्तीसपुतली, रामशाहपथ, मञ्जु श्री टोल, पाको पोखल्ड्याङ्, पुल्चोक हुँदै म घट्टेकुलामा आइपुगेँ । निजी घर बनिसकेको थियो । एकदिनको कुरा हो, बाका साथी काका भवानी घिमिरेले मेरो रोहवरमा बालाई भन्नुभो, 'यो घर बेचिदिनुस्, र छोराहरूलाई पैसा बाँडिदिनुहोस् । विप्लवको केही गर्ने बेला छ । उसको काममा सहयोग हुन्छ ।' बाले सहर्ष स्वीकार गर्नुभो । तीन भाग लगाउने, दुई भाग छोराहरूलाई बाँडिदिने र एक भाग आफैंले राख्ने अनि चाबहिलतिर कतै भाडामा बस्ने । मैले भनेँ, 'आफ्नो भाग राख्नुहोस् । तर, भाडामा बस्नुपर्दैन । आफ्नै घर छ नि अब त ।' यही तय भयो ।

केही दिनपछि शनिबारको कुरा हो । साथी शिशिर सुब्बालाई बिहान खान बोलाएको थिएँ । खाना सिद्धिनै लाग्दा फोन आयो- 'बा सिकिस्त हुनुहुन्छ, आउनुपर्‍यो ।' बाटोमा मिनरल वाटरको बोटल किनेँ, ग्लुकोज एक प्याकेट किनेँ । मलाई कताकता बालाई डिहाइड्रेसन भएको हो कि भन्ने लाग्यो । घर पुगेँ, ग्लुकोज-पानी खान दिएँ । अलि तंग्रिनुभयो बा । डा. अञ्जनीकुमार शर्मा बाका निकट थिए । उहाँलाई गुहारेँ, उहाँले एम्बुलेन्स पठाइदिनुभयो । वीर हस्पिटल पुग्यौं हामी । एम्बुलेन्सबाट कसैको सहारा नलिइकन बा ओर्लिनुभयो । हामी इमर्जेन्सी गयौँ । डाक्टरले चेकअपपछि पानी ज्यादा ख्वाउनु र चिल्लो-पीरो नभएको सादा खाना ख्वाउनू, ठीक हुन्छ भने ।

चेकअपपछि हामी निस्कियौँ । बाले बस चढेर घर जान्छु भन्नुभयो । मैले 'त्यस्तो कहाँ हुन्छ' भनेर बालाई ट्याक्सीमा हालेर घट्टेकुलो ल्याएँ । मेरो बेडरुम बाको भयो अब । बाको स्याहारमा मेरी पूर्वपत्नी र म जुट्यौँ । एक दिन, दुई दिन हुँदै राम्रो हुँदै थियो । मंगलवारको दिन बा आएको बारले चौथो दिन थियो । म खाना खाएर बासँग गफिँदै थिएँ । कुरैकुरामा निको भइसकेपछि कहिले पनि रक्सी नखाने कुरा बाले मलाई सुनाउनुभयो । मैले बालाई भनेँ, 'निको हुनको लागि आफूले पनि प्रयत्न लगाउनुपर्छ । सुत्ने बेलामा निख्खर नीलो आकाश सम्झिनुस्, सेता राजहाँस उडेको कल्पना गर्नुस्, तलाउछेउको हरियो चौरमा रंगबिरंगी फूलहरूमाझ तपाईं स्वस्थ भएर पल्टिरहेको कल्पना गर्नुस् । तन्तुहरूले सुन्छन् र चाँडै बिसेक हुन्छ ।' केहीबेर पछि म सुत्न गएँ ।

बुधवार बिहान ४ बजेतिर हो बाले चर्को स्वरमा बोलाउनु भयो । बा घ्याघ्यार गरिरहनुभएको थियो । मैले बालाई कफ सिरप ख्वाइदिएँ । अनि सुत्न आएँ । बिहान ६ बजेतिर म बाको कोठामा गएँ । सिरानीतिर नभई गोडातिर थियो, बाको शिर । मैले छामेँ । ढुंगाभन्दा कठोर थियो निधार । र, बडो चिसो । अघिको घ्यारघ्यार सायद प्राण जाने बेलाको थियो । म काबुबाहिर गएँ । विरलै आँसु झर्ने मेरा आँखाबाट बलिन्द्र धारा छुटे ।

घाटसम्म खाली खुट्टा जानुपर्छ भने सबैले । म बाको लागि जे पनि गर्न तयार थिएँ । लगाएको लुगा उतै फ्याल्नुपर्छ झुत्रो लगाउनू भने सबैले । मैले मेरो सबैभन्दा राम्रो टिसर्ट लगाएँ । बाको लागि जे पनि त्याग्न तयार थिएँ म ।आर्यघाट पुगेको होस भएन । कहाँ जलाउने ? तल जलाए सस्तो र माथि जलाए महँगो भने । बाको लागि म जे पनि लुटाउन तयार थिएँ ।
मैले माथि भनेँ । राजा महेन्द्रलाई २०२८ सालमा त्यहीँ जलाइएको थियो । बहुदल आएपछि जनताको लागि पनि खुलेको थियो त्यो शाही चिता ।

बा कट्टर नास्तिक हुनुहुन्थ्यो । उहाँले मृत्युपछिको संस्कार गरेको पक्कै कडा विरोध गर्नुहुने थियो । तर, मैले मृत्यु संस्कार नगरी बस्न सकिनँ । यो मेरो उहाँप्रतिको माया र सम्मान थियो, यति नगरे मलाई पछुतो हुने पूर्वाभास थियो मलाई । मृत्यु संस्कार सिद्धिएपछि म बाको घर गएँ । बाले कहिलेकाहीँ टाटमुनि पैसा राख्नुहुन्थ्यो । यसो पल्टाएर हेरेको तीन हजार रहेछ । मैले खल्तीमा हालेँ । त्यसताका मेरो नियमित आम्दानी थिएन । बाको मृत्यु संस्कारपछि म अलि बेखर्चीजस्तो थिएँ । बालाई थाहा रहेछ । पैसा छाडेर जानुभएको रहेछ, आफ्नो मृत्यु खर्चको व्यवस्था आफैं गर्नुभएको रहेछ । त्यसबखत तीन हजार जेबमा घुसार्दा मेरो गोजी गरम भएन, मन चिसो भयो ।

बा नभएको वर्षौं भइसकेको छ । तर, बाको सम्झना नभएको दिन हुँदैन । म उम्किनै सकेको छैन, बाको सम्झनाको कैदबाट । फरक यत्ति हो, केही वर्ष अघिसम्म निकै भावुक हुन्थेँ, अहिले अलि कम भएको छ । तर, सम्झना फिक्का भएको छैन । र, हुने पनि छैन- म रहुञ्जेल मेरा बा हुनेछन्।