क्लाइमेक्स

'कहिले आउँछस् घर ? ', फोनमा आमाले भनेपछि झल्याँस्स हुन्छु । आमालाई दिने जवाफ मस्तिष्कको कुनै पनि बगलीमा फेला पर्दैन । बस्, टोलाउँछु । 'खोइ', अन्योलको एउटा सुस्केरा फुस्किन्छ । फोन राखिदिन्छु । समयको एक झोक्का बतास मस्तिष्कका भित्ताहरूमा झटारो हानेर जान्छ । क्यालेन्डरका अंकहरूले चिथोर्न थाल्छन् । राता रङमा पोतिएका अंकहरूले भन्छन्— दसैं आइसकेछ, घर कहिले जान्छस् ?

दसैं अचेल घर जाने मौसम भएर आएको छ । सायद सपना र सहरको साइनो यस्तै हुन्छ । सायद जिन्दगीको नियम नै यस्तै बेहिसाब हुन्छ । मानिसहरू सपनाको पछि लागेर घर छोडी निस्कन्छन् । सहर सपनाको पसल राखेर बसेको हुन्छ । त्यो पसलमा आफ्नो आपूर्ति नभेटेपछि मानिसहरू देशै पनि छोडिदिन्छन् । सरकारी हाकिमहरू अंकमा गन्छन्, त्यो सपनाको लस्कर— तीस लाख, चालीस लाख । मानिसलाई संख्यामा गन्न थालेदेखि नै हो सायद सत्ता र संख्याको मेलमिलाप बढ्न थालेको । होइन भने त मान्छेको संसारमा के एक, के अनेक, सबैको हिसाब बराबर हुन्छ ।

सपनाको जूनकीरी समात्न पछि दौडँदादौडँदै घर, गाउँ, सहर र देश छोडेर जानेहरूलाई क्यालेन्डरका राता अंकहरू बल्छी हान्छन् । मानिसहरू योजनाका खेस्रा गर्न थाल्छन् । अनि बसपार्कको टिकट घरमा हल्लाहरूको लाम लाग्छ । बसको पछिल्लो सिटमा पनि ठाउँ नपाएर झुन्डिनेहरूको संख्या बढ्दै जान्छ । मानिसहरूको भेल नदी बनेर सहरबाट गाउँ जान थाल्छ । आमाका आँखाहरू आँगनबाट ओरालो झरेर मूलबाटोमा पसारिन थाल्छन् । फोनको घन्टी लगातार बज्न थाल्छ । अनि एउटै प्रश्न बारम्बार दोहोरिन्छ— घर कहिले आउँछस् ? घर कहिले आउँछस् ?

अचेल यस्तै छ । समयका गल्लीहरूमा म मौन हिँडिरहेको हुन्छु । सायद आफैंलाई बिर्सेर । अनि आफैंलाई खोज्दै । म खोजिरहेको हुन्छु, आफूलाई पत्रिकाका अक्षरहरूमा, साथीभाइको चियागफमा, सहरका बहस र छलफलमा । र, म सायद हराइरहेको हुन्छु आफैंलाई फेरि त्यतै कतै ।

क्लाइमेक्स त द्वादशीको दिन पो हुन्छ, जुन दिन तल मधेसबाट आएका 'भैया'हरूले दह छेउको चौरमा मिठाई, खेलौना, पोस्टकार्ड, कृत्रिम गहनाको बजार लगाउँछन् । जुन दिन माइकाथानबाट सुरु हुन्छ सरायँ नाच ।

मानिसको नदी सहरको गल्छेडोबाट निस्केर बग्न थालेपछि मेरो मनमा माल श्रीको धुन बज्न थाल्छ । अब सहरको हरेक बिहानले चिमोट्न थालेको छ, हरेक साँझले अत्याउन थाल्छ । म आफ्ना जराहरूतिर फर्किन थाल्छु । पोहोर सालको दसैंछेक नै हो क्यारे, काठमाडौंका गल्लीगल्लीमा देवीका आकृतिका अर्थहरू खोज्दै हिँड्ने देवी चिन्तक प्राध्यापक अरुण गुप्तोले भनेका थिए, 'चाडपर्वहरूले हाम्रा जरातिर लैजान्छन् । शताब्दियौं पुरानो स्मृतिसँग जोडिदिन्छन् ।'

त्यति बेलै त हो, प्राध्यापक अभि सुवेदीले सुनाएका, 'काठमाडौं बस्न थालेको यति धेरै भयो । अझै पनि दसैं आएपछि गाउँ जान मन लाग्छ ।' आमाको निधन नहुँदासम्म त हरेक दसैंमा गाउँ नै जान्थे रे प्राध्यापक सुवेदी । उनले पनि चाडबाडलाई स्मृतिसँगै जोडेका थिए । उनका अनुसार चाडबाडले हरेक मानिसको मनमा लुकिबसेको केटाकेटीपन ब्यूँताइदिन्छ ।

हो त, चाडबाडहरू सायद त्यस्ता ज्वालामुखी हुन् जसले समयको रसातलमा दबिबसेको अनुभूति जन्माइदिन्छ । र, हरेक मानिस आफ्नो जरातिर फर्किन थाल्छ । आफैंलाई कोट्याउन थाल्छ । जसरी म अहिले आफैंसँग भनिरहेको छु— अहँ, दसैं यस्तो हुँदैन । दसैं त अर्कै हुन्छ । दसैंको गन्ध हुन्छ, प्रवृत्ति हुन्छ । बहार र उमंग हुन्छ । दसैं यस्तो उराठ र उदास हुँदैन ।

काठमाडौंको यो निरस साँझमा म दसैं कोट्याउन थाल्छु । आखिर प्राध्यापक सुवेदीले भनेकै थिए, 'हरेकसँग लुकाएर राखेको आदिम अनुभूति हुन्छ ।' स्मृति-यानको इन्जिन चलाएर म समयरेखामा उल्टो दौडिन सुरु गर्छु- आफ्ना आदिम अनुभूतिहरूतिर ।

मेरा आदिम अनुभूतिहरूमा दसैं भिन्नै तरिकाले आउँछ । यो सबैभन्दा पहिला किताबका बीचहरूबाट छिर्छ जहाँ कसैले खुसुक्क राखिदिएको हुन्छ— पोस्टकार्ड । अगाडि कुनै हिरो वा हिरोइनको मुस्कान । पछाडि थोरै शब्द र धेरै भावना, 'विजया दशमीको शुभकामना' ।

साथमा एउटा सायरी । अहिले आएर कल्पिन्छु, के अझै पनि तिमीले जतनले राख्यौ होला त्यो पोस्टकार्ड ! अब त हेर न म्यासेन्जर बक्समा कपी-पेस्ट शुभकामना आउँछ । कसरी खोज्नु त्यसको पछाडि के भाव लुकेको हुन्छ ? हुन त ती दिन पनि कहाँ रहे र ? अब त समयको घाँटी गला खुलेको छ । पोस्टकार्डको बैसाखी टेकेर कसैले शुभकामनाका शब्दपछाडि मन खामिरहनुपर्दैन ।

दसैंको अर्को खुट्टा नयाँ कपडा भिरेर आउँछ । अमराई बजारमा सुर्जेको पसलमा कस्ता कस्ता कपडा आएका छन् ? कक्षाकोठाको मुख्य विषय बन्छ । कसैले लगाउँछ घुर्की, 'मलाई त दाइले÷बाले÷काकाले बुटवलबाटै÷काठमाडौंबाटै ल्याइदिनुहुन्छ !' हाम्रा आँखामा आगो बल्छ आरिसको । दसैंमा कसले कस्ता कपडा किन्यो थाहा पाउन द्वादशी कुनुपर्छ । त्यो दिन गाउँमा मेला लाग्छ । सरायँ हुन्छ ।

दसैं गेरु र अलकत्रा भएर आउँछ । घटस्थापनामा स्कुले छुट्टी भएपछि घरले पनि नयाँ कपडाको माग गर्छ । पँधेराबाट सकीनसकी पानी बोकेर, कसौधनको पसलबाट गेरु किनेर, अमराई बजारबाट अलकत्रा ल्याएर सुरु हुन्छ घरको कपडा फेर्ने काम । टाउकोमा गम्छा बेरेर, आँखामा चस्मा भिरेर, बाँसको भर्‍याङ चढेर कुचोले छ्यापछ्याप घरको भित्तामा गेरु हिर्काउँदै गर्दा जब एकदुई छिटा आँखामा पर्छन्, बल्ल थाहा हुन्छ— दसैं मूलबाटोबाट आँगन ओर्लिसकेको छ । अब पूजाकोठा छिर्नेछ । थालीमा थपक्क बस्नेछ । अनि माइकाथान जानेछ ।

हामी सरदार अजाको हात समाएर माइकाथान जान्छौं । त्यहीँ लुकेर बसेकी छन् दसैंकी देवी । तिनलाई फकाउनु छ । फुल्याउनु छ । मख्ख पारेर घरसम्म ल्याउनु छ । हाम्रो आदिम भाषामा दुर्गा लागेपछि

(घटस्थापनापछि) हामी नेवारहरू माइकाथान जान थाल्छौं । नेवारहरूको काम हो— माल श्री गाउने । हामी हातमा थाली बोकेर माइकाथान पुग्छौं । माइकाथानमा दुईवटा संरचना छन्— एउटा मन्दिर र मन्दिरको बगलमा लामो टहराजस्तो जसको एउटा कोठा बन्द छ । कोठाको साइड-ढोकाबाट खुल्ने खुला कोठामा थाली राखिदिएर छेउको दलानमा हामी थुप्रिन्छौं । बन्द कोठामा कालीको मूर्ति छ रे । हामीलाई हेर्ने अनुमति छैन । किन छैन, त्यो पनि थाहा छैन । हामी चलन स्वीकार गर्छौं।

केही बेरमा कटवाल दाइले कर्नाल फुक्छन् । हाम्रो आदिम शब्दकोशमा कर्नालको नाम अर्कै छ— होक्कर । होक्कर फुक्दा कटवाल दाइका गाला फुलिन्छन् । उनले चर्चर्ती पसिना काढ्छन् । अनि अरू दाइहरूले दमाहा बजाउन थालेपछि सुरु हुन्छ हाम्रो माल श्री गायन । सरदार अजाले पुरानो थोत्रो किताब निकाल्छन् । किताबको नाम हामीलाई थाहा हुँदैन किनभने त्यसमा गाता लगाइएको छ । पातलो कायाको पुन्टे किताबमा माल श्री भाकामा अनेक स्तुति छन् देवीका । त्यसको अर्थ के हो हामीलाई थाहा छैन । थाहा पाउनु परेको पनि छैन । हामीलाई त सरदार अजाको ताल समाएर गाउनु छ ।

नवमीको दिन माइकाथानको बलिवेदीमा एउटा राँगो ढालेपछि दसैं चुल्होसम्म पुग्छ । जमरा पहेँला भइसकेका हुन्छन् । टीकाको दिन नयाँ कपडा लगाएर घरका ठूलाबडाको अगाडि बसेपछि दसैं निधारमा आइपुग्छ । टीकाको दिन जसको हातको टीका थापे पनि हुन्छ । आशीर्वाद जसको लिए पनि हुन्छ । यस्तै भनिन्छ, हामी भने अड्कल काट्छौं । उसकोमा गए उसथोक खान पाइन्छ । कुराउनी खानकै लागि टीका थाप्न जान्छौं । ठूलो कोसे केराको लोभमा आशीर्वादको बहाना गर्छौं ।
तर, आधा घन्टा हिँडेर सबैभन्दा जेठी अजीको हातको टीका नलगाएसम्म कहाँ टीकाको लहरा पूरा हुन्छ र ? सबैभन्दा अन्तिममा माथि डाँडाको टुप्पामा बसेकी अजीको हातको टीका थापेर सबै बा, काकाहरूको लस्करभन्दा अलि छेउ पारेर हामी नाति खलक बस्छौं । प्रसाद दिन आएकी अजीलाई टुटेफुटेको

मातृभाषामा सोध्छौं, 'अजी, पालु मरु ? ' (बज्यै, रक्सी छैन ? )
तपाईंलाई लाग्यो होला, मेरो स्मृतिको आदिम बस्तीमा खसर्का अजीको घरबाट अलिअलि रमरम भएर हाहाहुहु गर्दै हामी ओरालो लाग्दा नै दसैं सकियो । तर, माफ गर्नुहोला । दसैंको क्लाइमेक्स त्यो होइन ।

क्लाइमेक्स त द्वादशीको दिन पो हुन्छ, जुन दिन तल मधेसबाट आएका 'भैया'हरूले दह छेउको चौरमा मिठाई, खेलौना, पोस्टकार्ड, कृत्रिम गहनाको बजार लगाउँछन् । त्यस दिन माइकाथानबाट सुरु हुन्छ सरायँ नाच । र, हामी नेवार टोली सरायँको पछाडिपछाडि माल श्री गाउँदै हिँडिरहेका हुन्छौं । क्लाइमेक्स ठ्याक्कै त्यति बेला हुन्छ जब बा-काकाहरूको आँखाबाट टाप कसेर हामी बजारको हूलमा मिसिएका हुन्छौं । तपाईंका आँखाले हामीलाई मुम्फली पड्काउँदै गरेको, हात समाउँदै गरेको, गफ चुट्दै गरेको देख्नुभयो भने सम्झिनुहोस् क्लाइमेक्स त्यही हो । किनभने, हाम्रा मुहारमा अलिकति आवेग र अलिकति लज्जा चढिरहेको हुन्छ !