समाज पिराहा उक्तिहरू
गहिरिएर नियाल्दा हामी वरपर बग्रेल्ती पिराहा उक्ति वा कथनहरू पाउँछौं । उक्तिप्रति हामी भित्रैदेखि आकर्षित हँदा रहेछौं तर थाहै नदिई उक्ति वा कोटेसनहरूले भने हामीलाई अल्मलाउँदा रहेछन् । पिरोल्दा रहेछन् । यसर्थ पिराहा । के हुन् त उक्तिहरू ? उक्तिहरू संश्लेषित विचारहरू हुन् । लामो समय लिएर बनेका । प्वाइन्ट अफ टाइममा होइन, पिरियड अफ टाइममा । लोकले नै सदर गरेकोले लोकोक्तिको तहमा उक्लेको । धेरै उक्तिले हाम्रा पूर्वजहरूका अनुभव र अन्तरदृष्टिलाई हामीसम्म ल्याइपुर्याउँछन् । र, बाटो पहिल्याउन सघाउँछन् । जस्तै: संगत गुणाको फल, नाच्न जाँदैन आँगन टेढो । केही उक्तिहरूले भने हामीलाई गलत बाटोतर्फ डोहोर्याउने रहेछ ।
उदाहरणहरू धेरै छन् । उदभव् भएको समय (उद्भव काल थाहा पाउन कठिन) र त्यसबेलाको समाज मोटामोटी नबुझी उक्तिको अर्थ लगाउन कठिन पनि छ । कन्टेक्स्ट र टेक्स्टको अन्तरक्रियामै अर्थ खुल्ने हो । तर केही उक्तिहरूको अर्थ खुल्छ पनि । यहाँ चारवटा पिराहा उक्तिबारे छोटो चर्चा गर्दैछु ।
पहिलो- 'मरी लानु के छ र ।' यो उक्ति सायद धेरै प्रयोगमा आउने उक्तिमध्ये पर्छ । जीवन जति मात्रामा भौतिक बन्दै गएको छ, उति नै मात्रामा यस उक्तिको सान्दर्भिकता बढेको छ । हरेकपल्ट यो उक्ति सुन्दा, मनमा हाँसो उब्जन्छ । यो उक्तिलाई हामी चेतावनीको रूपमा प्रयोग गर्छौ । वार्निङ कलको दर्जामा राख्न सकिन्छ, यो कोटेसनलाई । कोही पैसा र पदको निम्ति मरिहत्ते गर्दैछ, महत्वाकांक्षाको दौडमा स्वास्थ्य, परिवार, इष्टमित्र केही नभनी बेलगाम कुदेको छ भने, सम्झाउने हेतुले, किन यतिविधि गरेको ? मरी लानु के छ र, भन्छौं । मरेर लग्न नसकिने भएपछि भागदौडको अर्थै छैन भन्न खोजेको हो । यसै उक्तिलाई बल प्रदान गर्न समान पेटबोलीको पूरक उक्ति पनि छ - कात्रोको गोजी हुँदैन क्यारे ।
महत्वाकांक्षा,सम्पत्तिआर्जन, व्यावसायिक सफलता, सत्ताको मोह, सपना, भागदौडतिर धेरै नलाग भन्ने निहितार्थ बोकेको छ यस उक्तिले । त्यस्तो व्यक्तिलाई यस उक्तिले मृत्युको स्मरण पनि गराउँछ । मृत्युको स्मरणले सुझाव प्रभावकारी हुन्छ भन्ने मनोविज्ञानले काम गरेको छ । सत्य हो, मृत्युभन्दा शक्तिशाली भय अर्को छैन । अवचेतनसम्म यति गडेको भय सायदै अन्य छ ।
तर, अलिक नियालेर सोच्ने हो भने यो पिराहा भएको थाहा लाग्छ । मुख्य प्रश्न मरेर केही लग्ने भन्ने होइन । बरु मरेर जाँदा आफ्नो पछाडि के छाड्ने भन्ने हो । हामीभन्दा अगाडि आएका धेरै व्यक्तिहरू हामी सम्झन सक्छौं जसले नास नहुने सिर्जनाहरू हामीमाझ छाडेर गएका छन् । चाहे पुस्तक होस् वा संगीत वा चित्रकला । धेरै असल व्यक्तिहरू हामी हाम्रै समाजमा भेट्छौं, जसले शिक्षा, जनस्वास्थ्य र जैविक विविधतामा आफ्नो जीवनको सम्पूर्णजसो ऊर्जा र क्षमता खन्याएका छन् । वैज्ञानिक आविष्कार र प्रविधिको सन्दर्भमा पनि अनेकन् नामहरू सम्झन सक्छौं । तर यस उक्तिले मरेपछि मान्छेले आफूसँग केही लग्न सक्दैन भन्नेसम्म मात्र सोच्छ ।
समाज उपयोगी कुराहरू छाडी जान सकिने सम्भावनाको संसारतिर त्यसको दृष्टि उघ्रिँदैन । स्वाभाविक हो, हरेक उक्तिको सीमा हुन्छ । तर, यो उक्तिको सीमा साँघुरो छ । मान्छेमा अन्तरनिहित असीमित सम्भावनालाई उधिन्न सघाउँदैन यसले । छाडी जाने के ? वा यस्तै आसयको कोटेसन हुन्थ्यो भने, के छाड्ने भन्ने विषयमा मानिसले पक्कै सोच्थ्यो । सोचेपछि मानव जातिले नभेटेको इतिहास कहीँ छैन । भलै मान्छेले प्राप्त गर्ने क्रममा भयंकर संघर्ष र मूल्यहरू चुकाएको किन नहोस् । आखिर इतिहास भनेकै समयको पृष्ठभूमिमा मान्छेले गरेको संघर्ष र चुकाएका मूल्यहरूको फेरिहस्त न हो ।
दोस्रो, 'नमरी स्वर्ग देखिन्न ।' यो उक्ति केही समयअघि कवि सरस्वती प्रतीक्षाको फेसबुक स्टाटसमा देखेथे । अचेल पत्यार लाग्न छाड्यो भन्दै उनले यो उक्ति उद्धृत गरेकी थिइन् । सहमतिमा लाइक गरँे । सरस्वती, अहिलेको समयको प्रतिभाशाली कवि । उत्तिकै बलियो गैरआख्यान पनि लेख्छिन् । तर प्रसंग यहाँ अर्कै छ । यो उक्ति पनि पिराहा छ । अघिल्लोभन्दा बेसी । कुन कन्टेक्स्टमा कसले यो कथन जन्माए होलान् ? पक्कै कुनै पीडक पुरोहित वा धार्मिक गुरुको दमित दिमागले काम गरेको होला । धर्मभिरु समाजमा मान्छेको मनोविज्ञानले यसलाई त्यसरी नै टिपे जसरी सुक्खा परालले आगोको झिल्का टिप्छ ।
उक्तिको सार छ, बाँचुञ्जेल स्वर्गको सम्भावना छैन । स्वर्ग प्राप्त गर्ने हो भने, मैले भनेबमोजिम गर । कस्तो मृत्योन्मुख उक्ति ! मृत्युलाई स्वस्थ्य दृष्टिले हेर्न सके त्यो जस्तो स्वस्थ्य जीवन कुनै हुँदैन नत्र फेरि त्यो जति रुग्ण जीवन पनि अर्को बन्दैन । अधिकांश धार्मिक गुरु, कल्ट, बाबा र माताहरू मलाई सिजोफ्रेनिक लाग्छ । मानसिकरूपले रुग्ण । आलोचनात्मक चेतको कसीमा नघोट्ने बहुधा समाजले उक्त उक्तिलाई सदर गर्दै गयो । संस्थागत हुँदै लोकोक्तिको स्तरमा पुग्यो । र, पत्तै नदिई सबैलाई पिरोल्न थाल्यो ।
स्वर्ग पनि यही छ, नर्क पनि यही छ भन्ने सत्यलाई यसले शतप्रतिशत निषेध गर्छ । मेटाफोरिक स्वर्ग र नर्क । यस उक्तिले बाचुञ्जेल स्वर्गलाई प्राप्त गर्न र अनुभव गर्न नसकिने रहस्यमयी र अप्राप्य बनाउँछ । धर्मगुरुलाई धर्मको व्यवसाय सुरु गर्न यस्तै रहस्यमयी धारणाको आवश्यकता हुन्छ । स्वर्ग भेटेको नभेटेको मृत्युपछि मान्छेले भन्न पनि नसकिने भयो । रिस्क फ्रि व्यवसाय । धर्मको कस्तो फुलप्रुफ बिजनेस मोडल ।
ब्रम्ह सत्य, जगत् मिथ्यामा विश्वास गर्नेलाई त 'नमरी स्वर्ग देखिन्न' परम सत्य नै लाग्छ । आफ्नो अस्तित्व भ्रम, परिवार भ्रम, समाज भ्रम, यावत् सम्बन्धहरू भ्रम, राजनैतिक परिवर्तनहरू भ्रम, विज्ञान र प्रविधि मिथ्या, जलवायु परिवर्तन मिथ्या । सोच्दै, सिरिंग हुन्छु । भ्रमको सगरमाथा ओढेर मानिस कस्तरी निर्धक्क बाँच्न सक्छन् ? निद्रामा हिँडिरहेको व्यक्ति झैं । इभलुसनरी जीवशास्त्री रिचार्ड डायकिन्सले 'एनेमी अफ रिजन' वृत्तचित्रमा स्कुलका शिक्षकलाई सोध्छन् 'के मान्छे ईश्वरको सृष्टि हुन् ? ' धेरैले स्विकारेपछि रिचार्डप्रति तर्क गर्छन् । उनीहरू नाजवाफ हुन्छ तर विश्वासबाट डेग चल्दैन । भीडको मानसिकता गज्जबको यथार्थ रहेछ । विस्मितै तुल्याउने । भौतिक यथार्थलाई मिथ्या देख्ने तर मृत्युपछिको अस्तित्वलाई सत्य देख्ने सडेगलेका र विज्ञानको विपरीत हिँडेका कति धेरै उक्तिहरू हुन्, हाम्रा वरपर ? परिवारमा । छिमेकमा । समाजमा ।
भीडको मानसिकताको थोक भण्डारण अचेल सामाजिक सञ्जालमा देख्न सकिन्छ । फेसबुक फेसबुकभन्दा बढी माइन्ड बुक भएको छ । मस्तिष्कीय पुस्तक । प्रयोगकर्ताको मस्तिष्कभित्र चियाउने आँखीझ्याल । शृंखला स्टाटस र कमेन्टहरू पढेर प्रयोगकर्ताको प्रवृत्ति, धारणा, रुझान र बौद्धिक स्तर मोटामोटी आंकलन गर्न सकिन्छ । माइन्ड बुक एकाउन्ट होल्डरले कहिलेकाहीँ आफ्नो स्वभावभन्दा विपरीत स्टटस लेख्ला । अपवादस्वरूप । तर, माइन्डबुकले थट् प्याटर्न भने देखाउँछ । दुई तीन वर्षदेखि फेसबुकमा कोटेसन, कथन वा स्ट्टास पढेपछि एउटा निष्कर्षमा पुगेँ । कोटेसन, उक्ति, सुक्ति, उखान टुक्का, कथनहरूप्रति हामी नेपालीको अदभुत् सम्मोहन रहेछ । मायावी सम्मोहन।
कुनै कोटेसनमा आँखा ठोक्कियो । मन परिहाल्यो । स्टाटसमा लेखिहाल्यो । कसैले लेखेको कोटेसन देख्यो, मन पर्यो, सेयर गरिहाल्यो । कुनै विज्ञानसम्मत् दृष्टिकोण निर्माण नगरिकन, जीवनको जटिलताहरूलाई केलाउने लेठो नगरिकन र मनमा उब्जेका विचारलाई परीक्षणकालमा नराखी तुरुन्तै धारणा बनाउने नेपाली बानी मौलिकै रहेछ क्यार ! सामाजिक सञ्जालमा त्यस्ता फेसबुके र ट्विट्रे दार्शनिकहरू बग्रेल्ती छ । मानौं फेसबुक र ट्विट्र दसंैताकाको काठमाडौंको खसी बजार हो र ती चिन्तकहरू भुइँमा असरल्ल छरिएका बड्कौला । त्यस्ता उक्तिहरूले सामाजिक सञ्जाललाई उदेकलाग्दो बनाइसके ।
तेस्रो, 'अजिंगरको आहारा दैवले पुर्याउँछ ।' कठै ! त्यसै नेपाल कहाँ अल्छेहरूको देश भएको रहेछ र ? विचारको स्रोतमै भोटे ताल्चाजस्तो सुक्ति रहेछ यो । सांस्कृतिक स्तरमा हामी नेपाली अझ अल्छ्याइबाट मुक्त हुन सकेका छैनौं । मानौं हाम्रो मस्तिष्कमा ढसमस्स अजिंगर बसेको छ । कुण्डली मारके । कस्ता थर्ड क्लास उखानटुक्काको अधिपत्य हउ ? पुख्र्यौली सम्पत्तिको भरमा बाँच्न रत्तिभर ग्लानी अनुभव हुन्न हाम्लाई ? श्रम अझै वर्गीकरणको चेपमा छ । समाजले आत्मनिर्भर भएका र नभएकालाई भिन्न व्यवहार गर्न बाँकी नै छ । त्यस्तोमा केही राजनैतिक पार्टी, बेरोजगार भत्ताको अवधारणामार्फत युवाहरूको मस्तिष्कलाई लठ्याउने राजनैतिक ड्रग निर्माण गर्दैछ ।
बेरोजगार भत्ता देशको युवा मस्तिष्कलाई पक्षघात गर्ने अवधारणा हो । केही सवाललाई राज्यले अर्थशास्त्रको दृष्टिले हेर्न सक्नुपर्छ । के लाई इन्सेन्टिभाइज गर्ने ? केलाई नगर्ने ? त्यसले बेरोजगार अवस्थालाई इन्सेन्टिभाइज गर्छ । रोजगारी सिर्जना गर्नेलाई पो इन्सेन्टिभाइज गर्ने । बरु विपन्न जेहेनदारलाई बिना धितो शिक्षा ऋणको व्यवस्था गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।
नत्र कहिलेसम्म प्लेनमा खाडी जाने र काठको बाकसमा फर्कने ? बिदेसिने युवाहरूले दैवले आहारा नपुर्याउँदो रहेछ भन्ने छर्लंगै देखिसके । लथेब्रो उक्ति रहेछ यो । अजिंगरले पनि जोरजुलुम नगरी आहारा जुटाउन सक्दैन रहेछन् भन्ने मानिसले बल्ल इन्टरनेट हेरेर चाल पाउँदैछन् । नत्र नदेखे पनि विश्वास गर्ने हाम्रो मौलिक परम्पराले हामीलाई जहिल्यै थचारेको छ । पश्चिमी केही देशमा यस्तो अल्छे उक्ति छैन क्यार । बरु प्रोटेस्टेन्ट वर्क इथिक्स छ । यो इथिक्स्ले कर्म, अनुशासन र मितव्ययितालाई जोड दिन्छ । वर्क इज वरसिप । काम नै पूजा ।
चौथो, 'नजाने गाउँको बाटो नसोध्नु ।' यो पिराहा वर्गीकरणमा पर्छ, पर्दैन ? छलफल आवश्यक छ । आफ्नो काममा फोकस हुनुपर्छ । दत्तचित्त भएर आफ्नो मार्गमा लागिराख्नुपर्छ । दोस्रो महत्वको विषयहरूमा अल्मलिनु हँदैन, यस उक्तिको अभिप्राय छ । नजाने गाउँको बाटो व्यवधान हो । यो हिसाबले उक्ति उपयोगी नै लाग्छ । पिर्नेभन्दा पनि सघाउने । तर नपिर्ने हुन एउटा सर्त छ- पर्याप्त सोचविचार गरेर आफ्नो मार्ग तय गरेको हुनुपर्छ । अनि मात्र विश्वस्त भएर संकल्प गरेको मार्गमा हिँड्न सकिन्छ । तर, त्यस्तो निश्चितता जीवनमा कमै आउँछ । तीव्र गतिमा परिवर्तन हुँदै गएको संसारमा कोर्स करेक्सनको निम्ति वैकल्पिक बाटाहरू पनि सँगै सोच्ने हदसम्मको लचिलोपन पनि चाहिन्छ ।
आफू जाने गाउँ पनि प्रष्ट नहुने र अन्य गाउँको बाटो पनि नसोध्ने हो भने, मान्छे र कर्याङकुरुङमा भिन्नता रहँदैन । मान्छे कर्याङकुरुङ होइन । हजारौं वर्षदेखि कर्याङकुरुङ हिउँदमा दक्षिण दिशातर्फ नै उड्छन् । हरेक हिउँद त्यो लस्कर चीनबाट कालीगण्डकी उपत्यकामा धौलागिरि नीलगिरिमाथि उड्दै चितवन राष्ट्र निकुञ्ज र भारतका बर्ड सेन्चुरीसम्म पुग्छन् । कर्याङकुरुङले कहिल्यै भन्दैन, यो हिउँदमा पूर्वतिर जाउँ । चराले स्वतन्त्रतापूर्वक सोच्न सक्दैन । जे गर्छ, इन्सटिङक्टबाट निर्देशित भइगर्छ । तर, मान्छे स्यापियन्स हो । ऊ भिन्न छ । स्वतन्त्रतापूर्वक सोच्न सक्छ । कुनै गाउँको आधाउधि बाटो छिचोलेर पनि, यात्रालाई कारणवश बिट मारी अर्को दिशाको यात्रा थाल्न सक्छ । त्यस अर्थमा यस उक्तिले विकल्पको महत्वलाई न्यून मूल्यांकन गर्छ कि ? यस उक्तिको अर्थलाई हुबहु नसमात्दा राम्रो । नत्र यस उक्तिले पनि मान्छेलाई केही प्रतिशत कर्याङकुरुङ बनाइछाड्छ ।
मान्छेको शक्ति नै सोच्ने क्षमता हो । कुरै गर्ने हो भने, मान्छेका कतिपय क्षमता अल्पविकसित छन् । कुकुरको सामु मान्छेको घ्राणशक्ति छेउ पनि छैन । न त गिद्धको जस्तो देख्ने क्षमता । धेरै उचाइबाट फराकिलो ल्यान्डस्केपमा साना चिज देख्ने गिद्धको स्टेरियोस्कोपिक भिजनको अगाडि नाथे मान्छेको गणना नै छैन । दगुर्ने मामलामा त मान्छे औसत पनि छैन । उड्ने सामथ्र्य त मान्छेले जैविकरूपमा कहिल्यै प्राप्त गरेन । तर, यी सबका वाबजुद, सोच्ने क्षमताले अन्य शक्तिको अल्पतालाई छोपिदियो र मान्छेलाई श्रेष्ठ (अरु प्राणीमाथि नियन्त्रण गर्ने र आफ्नो बासस्थानलाई परिवर्तन गर्ने दृष्टिले) सिद्ध गर्यो । भलै यसो गर्दा, मान्छेले इकोसिस्टमलाई नै ध्वस्त बनाउँदै नलगेको किन नहोस् । सोच्ने क्षमतालाई यस उक्तिले पक्रन नसकेको अर्थमा पिराहा ।
दक्षिण अमेरिकामा माछाको एक प्रजाति पाइन्छ - पिरान्हा । अत्यन्त तिखा दाँत भएको । क्षणभरमै लुछिखाने । माथिका चार पिराहा उक्तिहरूले पनि मनाव मस्तिष्कलाई थाहै नदिई लुछिरहेका छन् । केहीले तीव्रगतिमा, केहीले सुस्त । ग्यारेन्टी भन्न सकिन्छ, सयौं त्यस्ता पिरान्हा उक्तिहरू हाम्रो समाजको समुद्रमा यत्रतत्र सल्बलाइरहेका छन् । र, फेसबुके र ट्विटरे विद्वानहरूले थाहै नपाई प्रवक्ताको भूमिका निभाउँदै अनेकन पीडक र पिराहा उक्तिहरू फैलाइरहेका छन् ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
