पाठशाला एक तीर्थयात्रा

मृत्युसँग एकबाजी गतिलो गरी जुधेपछि बल्ल आफ्नो सक्कली पहिचान लिएर आएका छन्- तीर्थ गुरुङ । नभए त उनी अल्पभासी, अन्तर्मुखी थिए । मुखर हुनु उनको रुचिको विषय थिएन । कवि भूपिनका शब्दमा 'नेपथ्यमा बस्न रुचाउँथे' उनी । अनेकौं गल्छेडा पार गर्दागर्दै जिन्दगी मृत्युको गहिरो गल्छीमा फसेपछि उनी झल्याँस्स भए ।

बोध गरे- मृत्युको चिसो चुम्बन जति बेला पनि पर्न सक्छ र यो दु:खसुखले भरिएको संसारबाट कुनै पनि बेला बिदा माग्न सकिन्छ । मृत्युको एक झोक्का सिरेटोले उनमा जीवनबोध भएको छ । सरल भाषामा त्यो बोध व्यक्त गर्छन्, 'पहिला जीवन लामो लाग्थ्यो र गरिरहुँला नि जस्तो लाग्थ्यो, अहिले जीवन छोटो र महत्र्वपूर्ण लाग्छ । केही काम नगरी पो मरिन्छ कि जस्तो लाग्छ ।' यही बोधको प्रतिफल हो- पाठशाला । नेपाली साहित्यमा एउटा भिन्नै खालको उपन्यास ।

स्थानीय साहित्यिक मण्डलीमा राम्रै पहिचान बनाएर पनि लामो गुप्तवासमा रहेका तीर्थको दोस्रो उपस्थितिको सुरुआत भने मौनतापूर्वक भयो । कतिसम्म भने उनका प्रकाशकले 'पुस्तक विमोचन' नामको औपचारिकता पूरा गर्ने मौका पनि पाएनन् । यो मौनताका कारणहरू छन् । सायद देवनारायण प्रधानको स्वरबाट बढी नै प्रभावित छन् उनी । यो मौनताको कारणलाई नभनेरै मीठो बनाउन चाहन्छन् । आगमन जतिसुकै मौन भए पनि उनको उपस्थिति त्यति मौन छैन । नेपाली साहित्यको प्राय: स्थिर रहने तलाउमा उनले चुपचाप एउटा ढुंगा हानिदिएका छन् । त्यसले जन्माएको तरंगहरूको लहर सामाजिक सञ्जालदेखि चिया गफसम्म ठोक्किइरहेका छन् । यो लेखोट त्यही तरंगपछाडि उभिएको मानिसको कथा हो ।

भर्तीको गल्छेडो

को हो तीर्थ गुरुङ ? प्रश्नको उत्तर सजिलो र जटिल दुवै छ । केही कप कफी गफकै माध्यमबाट कोरेको उनको चित्रमा रङको कमी हुनसक्छ । पातलो र छोटो कपाल, आम गुरुङजस्तै सौम्य अनुहार, अनि ओठबाट हम्मेसी भाग्न नमान्ने मुस्कान, मधुर आवाज, सम्मान जताइरहने स्वभाव । यी र यस्तै आवरणबाट सुरु गर्नुपर्छ तीर्थको रेखाचित्र । मिलनसार र नम्रता उनको चित्रमा सबैभन्दा बढी गाढा हुने रङ हुन् । उनका पुराना साथी भूपिन भन्छन्, 'आँखामा राख्दा पनि नबिझाउने मानिस यदि कसैलाई भनिन्छ भने मेरो लागि एकजना व्यक्ति तीर्थ हो ।' त्यसैमा थप्छन् रोशन शेरचन पनि । शेरचनको शब्दमा 'सफा हृदय र मिलनसारिता तीर्थको असल गुण हो ।'

मृत्युको एक झोक्का सिरेटोले तीर्थ गुरुङमा जीवनबोध भएको छ । सरल भाषामा त्यो बोध व्यक्त गर्छन्, 'पहिला जीवन लामो लाग्थ्यो र गरिरहुँला नि जस्तो लाग्थ्यो, अहिले जीवन छोटो र महत्वपूर्ण लाग्छ । केही काम नगरी पो मरिन्छ कि जस्तो लाग्छ ।'

पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवारको आँगनबाट कविको पहिचान स्थापित गरेका तीर्थको जीवनकथा बीसको दशकको पुछारबाट सुरु हुन्छ । बाक्लो गुरुङ बस्ती भएको कास्कीको सिकलेसमा बीसको दशकको पुछारतिर तीर्थको जन्म भएको थियो- असारमा, कोदो रोप्दारोप्दै बारीमा । त्यहीँ बित्यो उनको बालापन । पढालिखा परिवार उनको भागमा थिएन । गाउँ नै अशिक्षित थियो । भारतीय सेनामा गएकाले केही साक्षर भएका बा नै परिवारका सबैभन्दा पढेका मान्छे थिए । 'नयाँ शिक्षा' लागू हुँदै गरेको समय थियो त्यो । शिशु कक्षामा धूलोमा औंलाले लेखेर अक्षर चिनेको धमिलो सम्झना छ तीर्थसँग अहिले पनि । बाह्रखरी पढ्दा मात्र आधा भए पनि सिसाकलम प्रयोग गर्न पाएको अनुभूति सहजतापूर्वक सुनाउँछन् ।

गण्डक भेकको गुरुङ भईकन पनि भर्ती नहुनु वा भर्तीको लागि प्रयास नै नगर्नु तीर्थको पृथक विशेषता हो । पश्चिम भेगका मगर र गुरुङलाई राज्य संयन्त्रले बेलायती वा भारतीय गोर्खा फौजमा भर्ती हुनु प्रारब्धजस्तो बनाइदिएको छ । 'छोरा जन्मे अंग्रेजी राजालाई', गीत नै चर्चित थियो त्यस भेकमा कुनै बेला । झलकमान गन्धर्वको चर्चित कर्खा गीत 'हे बरै' त्यही शासक रचित प्रारब्धको उपज थियो । नसा-नसामा लाहुरे हुने नस पसाइएको समयमा पनि तीर्थ गुरुङ लाहुरे हुने चाहनाबाट परै रहनु अपवादजस्तै थियो । यो अपवादको बीउ रोपिएको थियो १० वर्षे उमेरमै ।

गाउँकै 'अन्नपूर्ण निमावि' (अहिले मावि)मा ४ कक्षा पढ्दापढ्दै ठूलोबासँग भारत नागाल्यान्डको डिमापुरमा यूकेजीमा भर्ना हुन पुगेका थिए उनी । त्यहाँ अंग्रेजीको सामान्य आधार पनि बन्यो उनको । र, त्यहीँ कोरियो लाहुरे नहुने सपना । गोर्खा फौजमा भर्खर भर्ती भएका रेक्रुटहरूलाई तालिम दिइन्थ्यो त्यहाँ । उनीहरूलाई गरिने व्यवहारले तीर्थलाई बाल्यकालमै लाहुरे जीवनसँग मोहभंग गरिदियो । 'त्यहाँ रेक्रुटहरूप्रति गरिने व्यवहारले लाहुरे नहुने विचार पलायो', उनी भन्छन् ।

दुई वर्ष नागाल्यान्डको हावापानी खाएपछि गाउँ फर्किए उनी । स्कुलका अब्बल विद्यार्थी थिए । शिक्षकका प्रिय पनि । त्यहीँ स्वाद पाए नेपाली भाषाको मिठासको । नेपाली पढाउने गुरु रामचन्द्र पोखरेलले तीर्थलाई नेपाली भाषाको मिठास मात्र चखाएनन्, उनलाई पोखरामा पढाउन सल्लाह र दबाब दिए तीर्थका बुवालाई । त्यो दबाबको गुह्य कारण अर्कै थियो । भन्छन्, 'दुई घन्टा उकालो-ओह्रालो गर्नुपर्ने गाउँकै हाइस्कुलमा पढेको भए लाहुरे हुन सम्भावना अभैm रहन्थ्यो ।'
यो पहिलो र महत्र्वपूर्ण मोड थियो, तीर्थको जीवनमा । त्यही मोडले उनको बाटो मोडिदियो । लाहुरे बनेनन्, लेखक बने । लाहुरे भएको भए उनको जीवनमा यतिसाह्रो उतारचढाव पनि आउँदैनथे, सायद । तर, स्वभाव पनि त दुस्मन थियो उनको । अन्तर्मुखी स्वभाव लाहुरे जीवनसँग सम्भवत: मेल खाँदैन ।

यही अन्तर्मुखी स्वभावले तीर्थलाई पढन्ते बनाइदियो । बाहिरी दुनियाँसँग वाचाल नभएपछि उनले सानैदेखि किताबहरूसँग संवाद सुरु गरे । 'युधीर थापा र प्रकाश कोविदका उपन्यास पढेर म बिग्रिएँ', आफ्नो पठन अनुभव सुनाउँछन् । रुसी साहित्य, खास गरी गोर्कीका आत्मकथाले थापा र कोविदले 'बिगारेको' पाठकलाई सही बाटोमा ल्याइदिए । बीपी कोइरालाका कथा, उपन्यासले साहित्यको दुनियाँमा हराउन मद्दत गरेको स्वीकार्छन् उनी । अनि लेखनको बीउ पनि तिनै किताबले रोपिदिए मस्तिष्कमा । भन्छन्, 'पारिजातको शिरीषको फूल, सरुभक्तको पागल बस्ती, ओर्वेलको १९८४, मार्केजको सय वर्षको एकान्तबास, दोस्तोएवस्कीको अपराध र दण्ड, कामुको आउडसाइडर, काफ्काको मेटामर्फोसिस आदिले मलाई लघुताभाषमा भासिदिए पनि तिनले ममा लेख्ने दुस्साहस भरिदिए ।'

स्कुले जीवनलाई उस्तोसारो महत्र्व दिँदैनन् उनी । आफ्नो स्कुल-जीवन एकदम साधारण र सरल रेखामा गएको टिप्पणी छ उनको । स्कुले जीवनबारे उनको संक्षिप्त सम्झना छ, 'काठको फल्याकमाथि बस्न पाइएन भने ढुंगामाथि ध्वाँसो लागेको बख्खु ओछ्याएर शिक्षकहरूको लौरो वा सिस्नोबाट बच्नका लागि मात्र पढेँ । डरले र अन्तर्मुखी स्वभावले होला, स्कुलमा चाहिँ 'राम्रो' विद्यार्थी थिएँ ।'

नबोल्ने पाठक

अन्तर्मुखी स्वभाव र पठन-लत तीर्थको व्यक्ति-स्केचका नछुटिने धर्साहरू हुन् ।'तीर्थ आख्यानको ईष्र्यालाग्दो अध्येता, प्राय: नेपथ्यमा बस्न रुचाउने अलिक अन्तरमुखी स्वभावको कवि र विश्वघटनाबारे जहिल्यै अपडेट हुन रुचाउने सिर्जनशील मानिस हो', कवि भूपिनले दिने यो एक वाक्यको परिचयमा तीर्थको जीवन रङ राम्रैसँग आउँछ । तीर्थबारे यति भन्न भूपिन आधिकारिक पनि हुन् । पोखराको भद्रकाली स्कुलबाट एसएलसी दिएपछि पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा आईएस्सीको विद्यार्थीका रूपमा भर्ना हुँदा तीर्थको मिल्ने साथीमध्ये एक थिए- भूपिन ।

अन्तर्मुखीको हद थिए तीर्थ । केटाहरूसँग त बोल्न दकस मान्ने उनको विपरीत लिंगीसँग बोलचाल गर्ने कल्पना गाह्रो पथ्र्यो । 'उनीहरूको अगाडि बोल्न खोज्दा स्वर नै फेरिएजस्तो हुन्थ्यो, त्यसैले बोल्दै बोल्दिनथेँ', कलेज लाइफका दिन सम्झन्छन् तीर्थ । यी अल्पभाषीलाई मुखर बनाउन के मात्र गरेनन् भूपिन एन्ड कम्पनीले । विपरीत लिंगीसँग वाचाल गराउनकै लागि ट्युसन पढ्न पठाउने जुक्ति उनीहरूकै थियो ।

आफ्नो अल्पभाषीपनको मीठो स्पष्टीकरण पनि छ तीर्थसँग । 'म अल्पभाषी छु, कारण मलाई बोल्न आउँदैन र मलाई के लाग्छ भने हामी जति धेरै बोल्छौं त्यति गल्तीहरू हुने सम्भावना रहन्छ', यो स्पष्टीकरणमा उनको चारित्रिक विशेषतालाई असल भन्न मिल्ने रङहरू फेला पर्छन् । र, त कवि सरिता तिवारी उनलाई 'साह्रै असल मानिस, सौहार्द र जिम्मेवार कविका रूपमा' चिनाउँछिन् ।

पोखरेली साहित्यकारले चलाएको 'संरक्षण कविता आन्दोलन'का एक सदस्य थिए तीर्थ । त्यसकै एक सहयात्री थिइन्- सरिता । गाउँगाउँ पुगेर कविता लेख्ने-सुनाउने उनीहरूको यात्रामा तीर्थ केही मुखर भएका हुन् । त्यहीँ उजागर भएको हो उनको व्यक्तित्व । सरिता भन्छिन्, 'तीर्थ असाध्यै गम्भीर पाठक हुन् । यात्राका क्रममा उनले पढ्दै गरेका वा पढिसकेका किताबको बयान गरेको सुन्थें ।'
पठनका अम्मली थिए उनी । भूपिनका शब्दमा 'चामल किन्नुपर्ने समयमा किताब किन्न दौडिन्थे ।' 'रिडर्स डाइजेस्ट', 'टाइम' र 'नेसनल ज्योग्राफी'जस्ता म्यागजिनका नियमित ग्राहक थिए । पोखराका गोर्खापत्र बाजे र जोशी पुस्तक पसलबाट नियमित 'टाइम' म्यागेजिन किन्ने चार-पाँचजनामा पर्थे तीर्थ।

उनी आफैंलाई भोरासियस वा एभिड रिडर मान्न तयार छैनन् । 'मैले चाहेजस्तो पढ्न पाएको छैन', उनको पठन-अनुभव छ, 'पागल बस्तीले मलाई केही दिन नभई हप्तौं रन्थन्याएकै हो । वान हन्ड्रेड इयर्स अफ सलिच्युड पढिसकेपछि मलाई केही दिन त खान पनि रुचेको थिएन ।'

त्यसो त रुचिका अरू आयाम पनि छन् उनका । संगीत उनको अर्को सोख हो । मोजार्ट, विथोविनबाट सुरु हुने उनको संगीत-परख बब मार्लीदेखि हिन्दी गीत र नारायणगोपाल, अरुण थापा, अमृत गुरुङ, सुरेश कुमारसम्म जान्छ । पाएसम्म उनी चिनियाँ, जापानिज धुन र संगीत पनि सुन्छिन् । स्लो रक, ब्लुज उनको रुचिमा पर्छ । केनी रोजर, इरिक क्ल्याप्टन, जन लेनन मन पर्ने सूची हो । घुमफिर अर्को रुचि । तर, चाहेजति घुम्न पाएका छैनन् । त्यसैले पुस्तक-संसार घुम्ने अर्को माध्यम बनेको छ । 'पुस्तकमार्फत नै मैले थोरै संसार घुमेको छु । त्यहाँका मानिससँग बात मारेको छु, जसरी चेखवको बाजी कथामा अनाम वकिलले बन्दीगृहमा बसेर संसार देखेको छ', उनी भन्छन्।

हाइबर्नेसन र मृत्युको स्याँठ

आम साहित्यकारजस्तै तीर्थको आरम्भ पनि कविता हो । पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवार र संरक्षण कविता आन्दोलनमा उनको कविता मुखर भयो । थोरै तर कविता लेखे उनले । 'गाउँको स्वास्थ्य चौकी', 'ए लाहुरे', 'आशामार चुरुट'जस्ता चोटिला कविता उनका नाममा दर्ज भएका छन् । केही कथा पनि छन् उनले लेखेका । डायरी लेख्थे रे नियमित । तर, उनी त्यसलाई आफ्नो प्रिय विधा मान्न तयार छैनन् । आत्मसमीक्षा र भाषामा लालित्य विकास गर्न वा शैली बनाउन डायरी लेख्ने गरेको जिकिर उनको छ ।

'त्यो मेरो वास्तविक संसारको फेहरिस्तभन्दा पनि मानसिक संसारको बयान थियो । भविष्यमा लेखक बन्ने चाहनाले त्यसो गर्न लगाएको हो । ती डायरीले मेरो भाषामा मात्र सहयोग गरेका छन् अन्यथा तिनको केही महत्र्व छैन', डायरी लेखनबारे उनको स्पष्टीकरण छ ।
तीर्थ लामो समय लेखनबाहिर भएकोमा दु:ख छन् भूपिन । तीर्थ-लेखनमाथि भूपिनको टिप्पणी छ, 'सबैभन्दा गहिरो सम्मान र आस्था हुँदाहुँदै पनि ऊ लामो समय समर्पित भएर लेखनमा लाग्न सकेन । फुटकर केही कविता र कथा नै निजी सम्पत्ति थिए उसका । डायरी लेखन उसको अम्मल थियो । त्यहीँ ऊ लेखनको सबैभन्दा सुन्दर अभ्यास गथ्र्यो । र, धेरथोर आत्मसन्तोष प्राप्त गथ्र्यो । त्यो पनि छोडिदियो उसले ।'

आखिर यति लामो समय हाइबर्नेसनमा किन गए तीर्थ ?

'जिजीविषाको लागि संघर्ष । अनि केही अगाडिसम्म साहित्य अनुत्पादक क्षेत्र भनेर भनिन्थ्यो र मलाई पनि त्यस्तै लाग्थ्यो', उनको सरल जवाफ छ । तर, यो सुन्दा मात्र सरल हो । यसका पछाडि उनको जीवनले अनेकन् मोड लिएका छन् । क्याम्पसे विद्यार्थीपछि स्कुल मास्टर, होस्टल वार्डेन, होस्टल सञ्चालक हुँदै वैदेशिक रोजगारीसम्मको घुमाउरो बाटोमा लेखन कहाँनेर छुट्यो, उनी आफैंले चाल पाएनन् । वैदेशिक रोजगारबाट फर्केको केही समयपछि उनले थाहा पाए- उनका मिर्गौलाको बाटो गरेर मृत्युले चियाइरहेको छ ।

उनका दुवै मिर्गौला बिग्रिसकेका थिए । तीस महिनाको वैदेशिक रोजगारीले उनको उपचार सम्भव भए पनि त्यसपछिको महँगो औषधिलाई आर्थिक अवस्थाले साथ दिँदैनथ्यो । उनका आफन्त र साथीले स्वेच्छाले उनलाई आर्थिक सहयोग गर्न सुरु गरे । तीर्थको जीवन जोगाउन पोखरेली साहित्यकारले अभियान नै चलाए । अन्तत: मिर्गौला प्रत्यारोपण भयो । नयाँ जीवन पाए उनले ।
मृत्युको त्यस छिटाले बौरिए तीर्थ । उनको हाइबर्नेसन सकियो । र्‍याकमा किनिराखेका र नपढेका 
किताब थिए । ती किताबलाई औंलाले छाम्न थाले । जीवनबोध सुरु भयो । तीर्थ त्यो बोध व्यक्त गर्छन्, 'जीवन र मृत्युलाई नजिकबाट देखेपछि मलाई जीवन एकदमै छोटो लाग्यो र गर्न मन लागेको काम धेरै । मन परेका धेरै कुरा पढेको पनि थिइनँ र ती सब पढ्न जीवन अत्यन्त छोटो थियो । बरु केही लेख्न पाए पनि हुन्थ्यो जस्तो लाग्न थाल्यो ।'

यही बोधबाट जन्म भएको हो- उपन्यासकार तीर्थ गुरुङको । पुनर्जन्म नामको पौराणिक व्याख्यामा अविश्वास गर्ने यी लेखकको यो पुनर्जन्म निकै कष्टदायी छ । त्यसैले त कवि सरिता तिवारी उनलाई 'ज्यादै ठूलो र भयावह त्रासदीबाट निस्केको तर अचम्मको ऊर्जा भएको व्यक्तिका रूपमा' चिनाउँछिन्।

उनका पीडादायी दिन सम्झिँदै सरिता भन्छिन्, 'उपचार प्रक्रिया लामो र असह्य थियो । उनलाई भेट्न पोखरा पुग्दा पाइपैपाइपबीच अस्पतालको बेडमा सुतिरहेको तीर्थको जिन्दगी देखेर छक्क परेकी थिएँ । त्यस्तो अवस्थामा पनि मिर्गौला प्रत्यारोपण गर्न उनी भारत जान मानेनन् । प्रत्यारोपण काठमाडौंमै भयो । देश भनेको नागरिकतामा लेख्ने शब्द मात्र रहेनछ, भावना रहेछ । आफ्नो जीवन र मृत्युको संगीन घडीमा समेत उनको यो भावलाई सलाम छ ।'

कवि सरिताका यी शब्दमा तीर्थ गुरुङभित्रको 'तीर्थ गुरुङ' भेटिन्छ । देशप्रति तीव्र माया र जीवनप्रति उच्च आशाको माझबाट जन्म भएको हो आख्यानकार तीर्थको । भलै उनको हातमा डायलसिसको उपहार सिस्ट नै किन नहोस् !

'पाठशाला' कथा

मृत्युको छिटाले ब्यूँझेपछि सन् २०१३ को पहिलो बिहान तीर्थले उदाइरहेको सूर्यलाई भने, 'म यो वर्ष उपन्यास लेख्नेछु ।' तर, त्यो वर्ष उनले केही लेखेनन्, केवल पढिरहे । एक वर्षपछिको नववर्षको सूर्योदयमा पनि त्यस्तै प्रण गरे । तैपनि लेखेनन् । अर्को वर्षको पहिलो घामसँग केही प्रण नै गरेनन् । त्यही वर्ष उनले उपन्यास लेखे ।

'पाठशाला' एउटा स्कुले केटाको डायरी हो जहाँ उसले परिवार, समाज र स्कुलको साँगोपाँगो तस्बिर कोरेको छ । नेपाली साहित्यमा यो नौलो कथा हो किनभने किशोरको आँखाबाट देखिने सांसारिक दृश्य अहिलेसम्म कसैले लेखेकै छैन । एउटा किशोरले संसारलाई कसरी हेर्छ ? बुवा-आमाबीचको सम्बन्ध, अभिभावक र सन्तानबीचको सम्बन्ध, स्कुलका शिक्षकहरू, मिल्ने साथीहरू र विपरीत लिंगीहरू, यी सबैप्रति उसको राग, अनुराग कस्तो हुन्छ ? हुर्कंदै गरेको जवानीमा पलाउने सपनाका फूलहरू कस्ता हुन्छन् ? यौवनले कसरी चिमोट्छ ? प्रेमले कसरी जिस्क्याउँछ ? सिरानीमुनिबाट फुत्त निस्केर कसरी गिजोल्छन् सपनाहरूले ? तीर्थ गुरुङले उपन्यासमा यस्तै प्रश्नको जवाफ एउटा स्कुले केटाको डायरीबाट दिने कोसिस गरेका छन् ।

निबन्धकार रोशन शेरचन उपन्यासको क्षेत्रमा तीर्थ गुरुङको आगमनलाई सुखद र उपलब्धिमूलक मान्छन् । 'किशोर मनोविज्ञानलाई त्यति गहिरोसँग आत्मसात् गरेर नेपाल साहित्यमा सायदै आख्यान लेखिएको छ । त्यो मनोविज्ञान पाठशालाले समात्छ । यद्यपि किशोर विषयमा यसअघि एकाध साहित्य सिर्जना नभएका भने होइनन्', रोशनको टिप्पणी छ, '(पाठशालामा) किशोरहरूको जिज्ञासा, प्रतिस्पर्धा-भाव, विद्रोहीपना, समवयीहरूले प्रक्षेप गर्ने दबाब (पियर प्रेसर) र उमेरजन्य गुम्फनलाई सूक्ष्म निरीक्षण गरेको थाहा पाउँछौं ।'

यस्तो उपन्यास लेख्ने मुडमा कसरी पुगे तीर्थ ? यो उपन्यास लेखन-कथा उनको वैदेशिक रोजगारभन्दा पहिलेदेखि सुरु हुन्छ । यसको कारकका रूपमा उनी आफ्नो शिक्षक र होस्टल वार्डेन जीवनलाई उभ्याउँछन् । पृथ्वीनारायण क्याम्पसबाट ड्रपआउट भएपछि उनी बोर्डिङ स्कुलमा शिक्षक बन्न पुगे । त्यहीँ उनले बोर्डिङ स्कुलको वास्तविक चित्र पनि देखे ।

पढाउने क्रममै सुवास गुरुङ नाम गरेको एउटा छात्रले उनको मन छोयो । ऊ गर्भे टुहुरो थियो, शिक्षकको छायामा पर्ने भयमा हुन्थ्यो तर जब साथीहरूको माझमा हुन्थ्यो शिक्षकहरूलाई उडाउँदै र साथीहरूसँग एक किसिमले मन्त्रमुग्ध पार्ने शैलीमा गफिइरहेको हुन्थ्यो । साथीहरूलाई हँसिलो पाराले जिस्क्याइरहनु उसको ट्रेडमार्क थियो । सम्झन्छन्, 'आफ्ना समस्यामा पनि हाँसेर बस्ने उसले कहिल्यै गम्भीर भएर आफ्नो लागि सोचेको मैले पाइनँ । र, कहिल्यै नसोचेको प्रथम श्रेणीमा उत्तीर्ण हुँदा साँचो अर्थमा उसको हड्डी हाँसेको थियो ।'

प्लस-टु पढ्दा उसको जीवन अकल्पनीय दिशातिर धकेलियो । उसलाई एक प्रकारको रक्त क्यान्सरले छोइसकेको थियो । तैपनि ऊ अझै आफ्नै स्टाइलमा बात मारिरहेको हुन्थ्यो ।
एक दिन उपचार गरेर भारतबाट फर्किरहेको बेला बाटोमा आफ्नो आमाको काखमा त्यस प्रिय केटोले अन्तिम सास फेर्‍यो । तीर्थको लागि त्यो एउटा हृदयविदारक परिघटना थियो । बदमासी गर्ने बेला उसलाई तीर्थले पनि सजाय दिएका थिए । त्यो सजाय कहिलेकाहीँ अलि बढी नै भएको उनी बिर्सन्नन् । 'मलाई बिस्तारै पश्चात्ताप लाग्न थाल्यो', तीर्थ सम्झन्छन् ।

सुवासको किशोरावस्थामै भएको मृत्युले किशोरमाथि उपन्यास लेख्ने विचार आएको बताउँछन् तीर्थ । उनले उपन्यास लेख्न सुरु गरे । करिब १२ हजार शब्द लेखिरहँदा एउटा सामाजिक कार्यक्रममा रोशन शेरचनसँग भेट भयो । उपन्यास लेखिरहँदाको आनन्द शेरचनसँग शेयर गरे । संयोग वा विडम्बना- रोशनले पनि त्यस्तै विषयमा उपन्यास लेख्दै रहेछन् । त्यो थाहा पाएपछि तीर्थको उपन्यास-लेखन रोकियो ।

जीवनमा माग पनि बढी थिए । व्यवस्थित हुन सकेको थिएन । त्यसैले तीर्थ खाडी मुलुक हानिए- लेख्दालेख्दैको उपन्यास थाती राखेर । त्यहाँ उनले बास्किन रबिन्स तथा डंकिन डुनटको गल्फ फ्रेन्चाइसीमा काम गर्न थाले । त्यसै सिलसिलमा वालिदिनसँग भेट भयो । फिलिपिनो वालिद भयंकर गफाडी थियो । काममा ठग्ने र बढी बोल्ने भनेर धेरै सहकर्मीबाट जुनियरको रूपमा अस्वीकृत भइरहेको वालिद तीर्थसँग आएपछि अलि स्थिर भयो । तीर्थ उसको गफ सुन्थे ।

अधिकांश अरबीका विपरीत वालिद फरासिला कुरा गर्दै आइसक्रिम खान वा कफी पिउन आउने पश्चिमाहरूलाई राम्रै आदर देखाउँथ्यो । तर, उनीहरू बाहिरिनासाथ उसको अनुहारमा घृणाका भाव दौडिन्थे । बाले उसलाई कुटेको, टिचरहरूले गोदेको र फिलिपिन्समा आफ्नो सानो टापु भएका जस्ता गफहरू मच्ची-मच्ची सुनाउँथ्यो ऊ । र, तीर्थ उसको अनुहार हेर्दै उपन्यासको शैली बनाइरहेका हुन्थे।

मिर्गौला रोगको बहाना गरेर मृत्युले छिम्क्यौनी हानेपछि उनले थाती रहेको उपन्यास फेरि सुरु गरे । हातले लेख्दा काम्ने र केही दिनपछि हेर्दा आपैmंले लेखेका अक्षर नबुझिने भएपछि ल्यापटपमै लेख्न थाले सुस्त गतिमा । लगभग १२ वर्षअगाडि रोकिएको त्यो उपन्यासले ढिलै भए पनि नवगति पायो । एक्लै भएको बेला मात्र लेख्नसक्ने परिस्थिति भएकाले त्यसको गति भने स्वाभाविक थिएन ।

निकै कष्टसाध्य कसरतपछि बल्लतल्ल उपन्यास पूरा भयो । उपन्यासका पात्रको छनोट र नामकरणमा पनि उनले विशेष ध्यान दिएका छन् । धेरै पात्र भएकाले उनले आफ्नै सहपाठीको नाम प्रयोग गरेका छन् । तर, नाम र चरित्रमा कुनै तादात्म्यता नभएको जिकिर छ उनको । भन्छन्, 'यो छयालीसमा प्रवेशिका दिने साथीहरूको नामको सहारा लिएर बयसट्ठीमा प्रवेशिका परीक्षा दिने किशोरहरूको कथा हो ।'

'पाठशाला' पढिसकेपछि कसैले तीर्थ गुरुङमा अमेरिकी उपन्यासकार जेडी सालिन्जर र उनको उपन्यास 'क्याचर इन द राइ'को प्रभाव भेट्यो भने अन्यथा नमाने हुन्छ । तीर्थ गुरुङ स्यालिन्जरको प्रभाव सहजतापूर्वक स्वीकार्छन् । भन्छन्, 'जेडी सालिन्जरको 'क्याचर इन द राई'को प्रभाव उपन्यासमा परेको कुरा म रहस्यको बादलमा छोड्न चाहन्नँ । त्यो कल्ट क्लास्सिक म बारम्बार पढिरहन्छु । केही लेखकहरू यस्ता कुरा भविष्यमा बताउन उचित ठान्छन् ।

सालिन्जरको पात्र होल्डन काउलफिल्डमा मैले आम असन्तुष्ट किशोर पाएँ । हो, ऊ शीतयुद्धको प्रारम्भमा न्युयोर्क सहरमा भौँतारिइरहेको छ । सम्भ्रान्त परिवारको ऊ सबै प्रौढमा ढोँग देख्छ । तर, पाठशालाको गगन थापालाई काउलफिल्डको जस्तो सुविधा छैन । गगन थापा सम्भावित पारिवारिक विघटनको त्रासमा बाँचिरहेको केटा हो । वैदेशिक रोजगार, विश्वव्यापीकरण, सांस्कृतिक अतिक्रमण र राजनीतिक अस्थिरताको पचास र साठीको दशकमा सुरक्षा र सुव्यवस्था खोजिरहेको गगन थापासँग पनि होल्डनका जस्तै केही छटपटी छन् । नेपाली साहित्यमा पनि क्याचर इन द राई टाइपको उपन्यास आउनुपर्छ भन्ने मलाई लागिरहन्थ्यो ।'

नपोतिएको रङ

तीर्थ गुरुङको यो रेखाचित्र कोर्दाकोर्दै पनि उनलाई चिन्नेहरूलाई लाग्नेछ, यसमा एउटा महत्र्वपूर्ण करङ छुटेको छ । तीर्थको जीवन क्यानभासमा अँध्यारो देखिने त्यो रङ उनी पृष्ठभागमा छोड्न चाहन्छन् । जीवन आखिर त्यस्तै त हो जहाँ अँध्यारा गाढा रङलाई अरू उज्याला रङहरूले ढाक्ने प्रयास गरिन्छ । कहिलेकाहीँ त लाग्छ, खल्तीमा मिर्गौला उपचारको ओखती बोकेर हिँडिरहेका यी आख्यानकारको मनको खल्तीमा भने कतै ओखती नपाइने व्यथा छ ।