रमाइलो यमपञ्चक
बलि राजाको पालामा देवदास र देवदासीको प्रचलन थियो । यिनलाई मागी खानका लागि बलि राजाले आज्ञा दिएपछि उनीहरू भैलिनी र देउसिरे भन्दै तिहारमा घरघर जान थालेका हुन् । देवदासीहरू भैलिनी भन्दै भैलो खेल्ने र देवदासहरू देउसिरे भन्दै देउसी खेल्ने काम नियमित भयो र प्रचलनका रूपमा विकास भयो । जीवनवृत्तिका लागि उनीहरू गाउँगाउँ गएर अन्न र रुपैयाँ माग्ने गर्थे । संस्कृतिविद् जगमान गुरुङ यी बलि राजा पौराणिक नभई कर्णाली अञ्चलको जुम्लाका बलि राजा भएको दाबी गर्छन् ।
समयक्रमसँगै समाजका अन्य मानिसले पनि यसरी नै देउसी भैलो खेल्ने, अन्न र रुपैयाँ संकलन गर्दै चाडका रूपमा तिहार मनाउन थाले । तर, पछिल्ला वर्ष यो चाडको वास्तविकतामा तोडमोड भएको संस्कृतिविद् गुरुङको भनाइ छ । ‘अहिले कतिपयले त यसलाई दबाब सिर्जना गरेर आर्थिक संकलन गरी माग्ने भाँडो बनाएका छन्, यो संस्कृति होइन विकृति हो’, उनी भन्छन्, ‘आदर्श समाज र मर्यादा कता जाँदैछ ? लोप भइरहेको देख्छु ।’ उनका अनुसार पुरुष दौरासुरुवाल, कोट र टोपी अनि महिला सारी चोलोमा व्यवस्थित ढंगबाट सुरुदेखि अन्तिमसम्म विधि पुर्याएर भट्याउने र आशिक दिएर हिँड्ने परम्परा अहिले मेसिनमा बाजा बजाएर डान्स गर्नमा सीमित हुन थालेको छ ।
बडा दसैंको १५ दिनमा सुरु हुने नेपालीको दोस्रो महान् चाड तिहार (यमपञ्चक) नेपालीको घरआँगनमा आइसकेको छ । कार्तिक कृष्ण पक्ष त्रयोदशीका दिन कागको पूजा गरेर यमपञ्चकको सुरुआत गर्ने चलन छ । काग तिहारको नामले सुरु भएर कार्तिक शुक्ल पक्षको द्वितीया तिथिको भाइटीकासम्म पाँच दिन मनाइने भएकाले तिहारलाई यमपञ्चक पनि भन्ने गरिएको हो ।
सूर्यका छोरा यमराजले आफ्नी बहिनी यमुनाको निम्तो स्वीकार गरी बहिनीका घरमा गई पाँच दिनसम्म बिताएकाले तिहारलाई यमपञ्चक भनिएको हिन्दु धर्मशास्त्रमा उल्लेख छ । बहिनीको घरमा रहँदा-बस्दा उनको सत्कारबाट प्रसन्न भई यमराजले बहिनी यमुनालाई वर माग भनेका थिए । यमुनाले हरेक वर्ष आजकै दिन भेट्न आउनुपर्ने, दिदी-भाइ र दाजु-बहिनीको प्रेम र सद्भाव सदा अटल रहनुपर्ने साथै दाजु-भाइको आयु, कीर्ति सदा उच्च हुनुपर्ने वरदान मागेकी थिइन् । यमराजले तथास्तु भन्दै मन, वचन र कर्मले शुद्ध चित्त बनाएर भ्रातृपूजा गर्ने र गराउनेको सदा उन्नति हुनेजस्ता वर दिएका थिए ।
संस्कृतिविद् गुरुङ यमपञ्चकका पाँच दिनले पाँचवटा धर्म र नीतिले मानव सभ्यता र संस्कृतिको पाँच शृंखलालाई संकेत गर्ने बताउँछन् । यमको अर्थ धर्म अर्थात् विधान वा नीति भएको उल्लेख गर्ने उनको भनाइ छ । ‘कागले घुमन्ते जीवन (अवस्था), कुकुरले सिकारी जीवन, गाईले पशुपालन गर्ने जीवन, गोरुले कृषि जीवन र भाइटीकाका दिन दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई लगाउने चलनको सभ्य र सुसंस्कृत मानव जीवन र यसलाई नैतिकतामा आधारित जीवनका रूपमा चित्रण गर्छ’, गजमानले भने । पाँच दिन मनाइने काग, कुकुर, गाई (लक्ष्मीपूजा), गोरु (गोवद्र्धनपूजा) र भाइटीकाबारे शास्त्रमा समेत वर्णन गरिएको छ ।
कार्तिक कृष्ण त्रयोदशी यमपञ्चकको पहिलो दिन । यो दिन चलाख एवं सर्वभक्षी पन्छी कागको पूजा गरिन्छ । यमराजको दूत मानिएको कागले सबैलाई समान दृष्टिले हेर्छ र अन्नबालीमा लाग्ने कीरा-फट्यांग्राहरू खाइदिन्छ भन्ने मान्यता छ । दोस्रो दिन कार्तिक कृष्ण चतुर्दशी पर्छ । कुकुर तिहारको यो दिनलाई नरक चतुर्दशी पनि भनिन्छ । कुकुरलाई पनि यमराजको प्रिय भक्त र दूतका रूपमा लिइन्छ । भैरवको वाहन कुकुरले घरको रेखदेख गर्छ ।
गाईलाई गौमाता वा लक्ष्मीको रूप मानिन्छ । कार्तिक कृष्ण औंसीको यो तेस्रो रातलाई अँध्यारो रातका रूपमा लिइने भएकाले उज्यालो प्रकाशले आलोकित पारेर लक्ष्मीको आह्वान गरिन्छ । लक्ष्मीलाई ऐश्वर्यको प्रतीक एवं धनधान्यकी देवी मानिन्छ । गाईलाई लक्ष्मीको प्रतीक मानेर यसै दिन बिहान लक्ष्मीपूजा गरिन्छ भने साँझ दीपावली गरिन्छ । चौथो दिन, गोरुतिहार भएकाले गोवद्र्धन पूजा पनि गरिन्छ । पौराणिक कथाको मान्यतामा आधारित भई यस दिन घरघरमा गाईको गोबरले गोवद्र्धन पर्वतको प्रतिमा बनाई सोको पूजा गर्ने चलन छ । उक्त दिन खेतीपातीमा सहयोग गर्ने गोरुको पूजा गरिन्छ ।
यमपञ्चकको अन्तिम दिन कार्तिक शुक्ल द्वितीया तिथिका दिन तिहारको समापनको दिनका रूपमा विशेष उत्साहका साथ भाइटीका पर्व मनाइन्छ । दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई विशेष मानसम्मानसहित विधिपूर्वक पूजाआजा गर्ने र सप्तरंगी टीका लगाइदिने काम यो दिन हुन्छ । उनीहरूले मेवा-मिष्ठान्न ख्वाउने, दिदीबहिनीलाई दान-दक्षिणा एवं वस्त्र आदि दिने गरिन्छ । यो काम दिदी वा बहिनीको घरमा दाजु वा भाइ जाने र मनाउने गरिन्छ ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
