मुवा थाईको मोह

गणेशलाल कक्षपति (३९) ले खेलकुद सुरु गर्दा लक्का जवान थिए- १६ वर्षको । खेलकुदप्रतिको लगाव, निरन्तरको साधनाले उनले छोटो समयमै आफूलाई प्रभावशाली खेलाडीका रूपमा स्थापित गराए ।

उनको परिवारले 'खेलकुद' बुझेको थिएन । राम्रोसँग जीवन-गुजाराको लागि कुनै एउटा पेसा अँगाल्नुपर्छ भन्ने मान्यता थियो परिवारको । सायद त्यसैले खेलकुदमा लाग्न गणेशलाललाई परिवारले कहिल्यै अनुमति दिएन । तर, गणेशलालमा मार्सल आर्टस् सिक्ने हुटहुटी थियो । मनले सेतो 'गी' र त्यसमाथि बेल्ट बाँधेर किक हान्ने निर्णय गरिसकेको थियो । मार्सल आर्टस्प्रतिको यही मोह र लगावकै कारण उनले परिवारबाट लुकिछिपी कराँते खेल्न थाले ।

वि.सं २०५१ सालमा त्रिपुरेश्वरको क्योकोसिन कराँतेको केन्द्रीय डोजोमा कराँतेको प्रारम्भिक शिक्षा लिन सुरु गरे । तर, भित्रभित्रै निकै डराएका थिए । बुवा-आमाले केही भनिहाल्छन् कि भन्ने डर उनमा थियो । त्यसैले दक्षिणकाली नगरपालिका चाल्नाखेलका स्थायी बासिन्दा गणेशलालले आफ्नो नाम परिवर्तन गरेर कराँते खेले ।

परिवारबाट सहयोग नपाए पनि उनले गुरुको सहयोग र सद्भाव पाइरहे । गुरु जगत गौचन, काजीमान श्रेष्ठ र भगीरथ राईको प्रशिक्षणलाई उनी अझै पनि स्मरण गर्छन् । 'ममा मार्सल आर्टस् खेल्ने हुटहुटीमात्र थियो । मार्सल आर्टस्बारे कुनै जानकारी थिएन । गुरुहरूले मार्सल आर्टस्को प्रारम्भिक ज्ञान दिनेदेखि मेरो खेलमा निखार ल्याउने काम गर्नुभयो,' गणेशलालले भने ।

गणेशलालका दाजु रमेशलाल तेक्वान्दोका खेलाडी थिए । दाइले पुन्से गरेको उनी हेरिरहन्थे । दाइले खेलेको देखेर नै उनलाई मार्सल आर्टस् खेल्ने हुटहुटी पलायो । त्यतिबेला उनका दाजुलाई अहिलेका माओवादी केन्द्रका नेता एवं पूर्वउपप्रधानमन्त्री टोपबहादुर रायमाझी तेक्वान्दो सिकाउँथे । अर्घाखाँचीका स्थायी बासिन्दा टोपबहादुर टौदह मावि पढाउँथे । दिनभर स्कुल पढाउने टोपबहादुर बिहान-बेलुका टौदह माविकै केही विद्यार्थीलाई तेक्वान्दो सिकाउने गर्थे । तीमध्येका एक थिए- गणेशलालका दाइ रमेशलाल । टोपबहादुरले दाइलाई सिकाएको कला उनी पनि हेरिरहन्थे । दाइले किक हान्दा गणेशलाल पनि लुकेर किक हान्थे ।

नेपालमा मुवा थाई लोकप्रिय भएकोमा गणेशलाल खुसी छन् । विभिन्न क्लबले मुवा थाई सिकाउन सुरु गरेका छन् ।

एक दिन साथी गौतम महर्जनले 'क्योकुसिन कराँते राम्रो हुन्छ' भन्दै केन्द्रीय डोजो पुर्‍याए । घरमा थाहा नदिई केन्द्रीय डोजो पुगेका उनले आफ्नो नाम परिवर्तन गरेर खेले । उनी क्योकोसिन खेल्न केन्द्रीय डोजोमा त भर्ना भए तर खेल्ने लुगा 'गी' थिएन । उनले साथीको पुरानो 'गी' मागेर खेले । 'गी' पुरानो र च्यातिएको थियो । केही दिन त्यही 'गी' लगाएर खेलेका उनलाई भगीरथ गुरुले थोत्रो र च्यातिएको 'गी'मा खेल्न नदिने भए ।

मार्सल आर्टस्को भोक मेट्न नाम परिवर्तन गरेर केन्द्रीय डोजो छिरेका गणेशलाल त्यसपछि भने समस्यामा परे । खेल्न जाउँ 'गी' छैन । नजाउँ मनले मान्दैन । उनी धेरैबेर घोत्लिए । त्यसपछि उपाय निकाले-बुवालाई 'गी' किनिदिन भन्ने । उनले डराइ-डराइ बुबालाई आफ्नो समस्या भने । बुवाले गाली गर्छन् भनेर निकै डराएका थिए । तर, बुवाले केही भनेनन्, चुपचाप कुरा सुनिरहे । छोराले के गर्दैछ भन्ने उनले थाहा पाइसकेका थिए । भोलिपल्टै उनलाई 'गी' किनेर ल्याइदिए । 'बुवाले 'गी' ल्याइदिएपछि म निकै खुसी भएको थिएँ । मेरा लागि त्यो 'गी' संसारकै ठूलो उपहार भएको थियो,' गणेशलालले भने । घरबाट सहयोग पाएपछि गणेशलालको हिम्मत दुगुना भयो । घरपरिवारबाट सहयोग पाएपछि उनले आफ्नै नामबाट खेल्न थाले ।

उनले मार्सल आर्टस् खेल्न थालेको दुई वर्षपछि वि.सं २०५४ सालमा 'ब्ल्याक बेल्ट' लिए । ब्ल्याक बेल्ट लिएपछि कीर्तिपुरमा क्योकुसिन कराँते डोजो खोले । आफ्नै ठाउँमा डोजो खोलेपछि आफूजस्तै खेलाडी उत्पादन गर्न केन्द्रित भए । उनले २०५८ सालमा जेवी आले क्योकुसिन कराँते प्रतियोगिता आयोजना गरे । गणेशलालले खेलाडी, प्रशिक्षक हुँदै आयोजकको पनि अनुभव बटुले । त्यसपछि उनको हौसला बढ्दै गयो । २०६० सालमा सशस्त्र प्रहरी बलका तत्कालीन आईजीपी कृष्णमोहन नुडुप श्रेष्ठको स्मृतिमा प्रतियोगिता गरे । यस प्रतियोगितापछि सबैबाट प्रशंसा पाएका उनी क्योकोसिन बुदोकाई संघको कोषाध्यक्ष एवं सहायक प्रशिक्षक भए ।
यसरी भित्रियो नेपालमा मुवाथाई

क्योकोसिन कराँतेका संस्थापक जगत गौचन उत्कृष्ट खेलाडीलाई समयसमयमा प्रशिक्षणका लागि थाइल्यान्ड पठाउने गर्थे । यही क्रममा केही खेलाडीले मुवा थाई (थाई बक्सिङ) का बारेमा जान्ने र बुझ्ने मौका पाएका थिए । तर, नेपालमा त्यो खेल वञ्चित भएकाले कसैले पनि खेलाउने हिम्मत गरेका थिएनन् ।

२०५५ सालतिर बर्माका प्रशिक्षक दीपक श्रेष्ठ निजी क्लबमा मुवा थाई सिकाउने गर्थे । त्यसबेला क्लबमा सीमित मान्छेले मात्र त्यो खेल खेल्न पाउँथे । क्लबमा छिर्न पनि धेरै गाह्रो थियो । गणेशलाललाई मुक्तिसंग्राम विष्टले सहयोग गरेपछि नियमित मुवा थाई सिक्न पाए । मुवा थाईको कला र खेल्ने शैली अरूले चोर्लान् भनेर बर्माका प्रशिक्षकले क्लबका साथै जंगल र खोलाको डिलमा लगेर छापामार शैलीमा सिकाउने गर्थे । यो खेल सबैले सेल्फ डिफेन्सका लागि मात्रै खेल्ने गर्थे । उनले पनि सोखको लागि मात्र मुवा थाई सिकेका थिए ।

यो खेल निकै जटिल र कठिन थियो । त्यसैले यसलाई बाहिर सिकाउने हिम्मत कसैले पनि गरेनन् । थाइल्यान्ड गएको बेला गणेशलाले मुवा थाईबारे विस्तृत जानकारी लिए । नेपालमा आधिकारिक रूपमा कसरी भित्र्याउन सकिन्छ भनेर थाइल्यान्डका पदाधिकारीसँग जानकारी लिए । थाइल्यान्डका पदाधिकारीले सहयोग गर्ने प्रतिबद्धता जनाएपछि सन् २००८ मा नेपाल राष्ट्रिय मुवा थाई संघ गठन गरे । संघ दर्तासँगै उनी खेलाडी उत्पादनमा केन्द्रित भए ।

निजी क्लबका साथै संघमा खेलाडीलाई तालिम दिन सुरु गरे । खेलाडी उत्पादनमा सक्रिय रहँदारहँदै गणेशलालले सन् २०१० मा विश्व च्याम्पियनसिपमा पनि सहभागिता जनाए । सो प्रतियोगितामा उनीसँगै नमराज भण्डारीले पनि प्रतिस्पर्धा गरेका थिए । उनले अहिले पनि विभिन्न क्लब र डोजोमा गरी दुई सय जनालाई प्रशिक्षण दिँदै आएका छन् । सन् २०१४ मा ए श्रेणीको प्रशिक्षक र ट्रेनरको प्रमाणपत्र प्राप्त गरेका गणेशलालले सन् २०१५ मा ए श्रेणीको रेफ्रीको पनि प्रमाणपत्र प्राप्त गरे ।

मुवा थाईको एमेच्योर स्पर्धामा नेपालले स्वर्णपदक जितिसकेको छ । त्यसैले यो खेललाई व्यावसायिक बनाउन गणेशलाल लागिपरेका छन् । मुवा थाई खेल खेलेरै खेलाडीले बाँच्न सकुन् भन्नेमा तल्लीन रहेका उनले खेलाडीलाई पारि श्रमिक र नगद पुरस्कार राखेर प्रतियोगिता आयोजना गर्दै आएका छन् । अहिले उनका खेलाडीले पनि विभिन्न क्लबमा मुवा थाई कला सिकाउन थालेका छन् । क्लबमा स्वदेशीका साथै विदेशीले पनि तालिम लिने गरेको गणेशलालले बताए ।

नेपालमा मुवा थाई लोकप्रिय भएकोमा गणेशलाल खुसी छन् । विभिन्न क्लबले यो खेललाई सुरु गरेका छन् । 'पछिल्लो समय मुवा थाईले धेरै फड्को मारेको छ । यो देख्दा आफैंलाई खुसी लाग्छ । यो खेलेका खेलाडीले पनि खेलमा लागेर बाँच्न आधार बनेको छ,' हँसिला स्वभावका गणेशलालले मुस्कुराउँदै भने, 'तर ओलम्पिक, एसियाड र दक्षिण एसियाली खेलकुदमा यो खेल समावेश नहुने भएकाले खेलकुदका निकायको नजरमा पर्न सकेको छैन।'

उनी अहिले मुवा थाई खेललाई व्यावसायिक बनाउन लागिपरेका छन् । उनकै पहलमा विभिन्न क्लबका साथै विभागीय टोली त्रिभुवन आर्मी क्लबमा यो खेलले प्रवेश पाइसकेको छ । उनका धेरै चेलाले क्लबहरूमा सिकाउन थालेका छन् । तर, लाइसेन्स नै नलिएकाले पनि मुवा थाई सिकाउने गरेकोमा भने उनले दु:खेसो पोखे । 'मुवा थाई जटिल खालको मार्सल आर्टस् हो । यस्तो जटिल खेल केही व्यक्तिले लाइसेन्स नै नलिई क्लबमा सिकाउने गरेका छन् । केही व्यक्तिको व्यक्तिगत स्वार्थका लागि मुवा थाईलाई पनि विवादित बनाउने काम भएको देख्दा दु:ख लाग्छ,' गणेशलाल भन्छन् ।