अन्यायमा परेको देवकोटाको यात्री कविता

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको 'यात्री' कविता मैले २०२९ सालमा पहिलोपटक पढेको हुँ । काव्यको मर्म खोतलेर पढाउने गुरु थिएनन् । हरफहरू अध्ययन गर्‍यो । त्यसका पछाडि कति गहिरो सन्देश छ, त्यो थाहै नपाई समय खेर हाल्यो । कण्ठ गर्नपट्टि लागियो । केके न जानेको छु भन्ने घमण्डले गद्र्धन फुलायो । जमघटमा सामेल हुँदा नसुहाउने लवजमा बर्बरायो । महाकवि देवकोटाको कविता पो त भन्यो । छेउ न टुप्पो केही नसमायो ।

वल्लो छेउ न पल्लो भित्तो भयो । रिँगटा लागेजस्तो गर्‍यो । सेउले धामीको जस्तो कम्पन दियो । 'अर्थ न बर्थ गोविन्द गाई - टाउको दुखेको दबाई नाइटोमा लाई ।' जाँचै लेखियो । नम्बर ल्याइयो । प्रमाणपत्र नै हातमा आए पछि त दुनियाँसामु अन्तर्वार्ता दिन तत्पर भइहालियो । ज्ञानको सतहले या छचल्किने पानीको गाग्रोले काम चलाइयो ।

'मानिसहरूको काँध चढी कुन देवपुरीमा जाने हो ? '
हाम्रा ग्रन्थहरूमा गरिबको गौरव छैन । गौरव त छैन छैन गाथा पनि छैन । शोषकको शोषणले सबै पाना भरिएका छन् । 'जसको सिता खाई उसकै गीता गाई' आफ्नो परि श्रमले आर्जेको पुन्की पकाएर गाँस हाल्दा पनि मालिकको निगाहले ज्यान बचाएँ भन्ने बानी बसेको छ । माथिको हरफमा देवकोटाको मानस र शरीर विम्ब उभिएको छ यसरी :

मैतीदेवी (काठमाडौं)मा लक्ष्मीप्रसादको घर थियो÷छ । फुत्त कुनै कामले बाहिर बाटोमा निस्किए । पाल्कीमा अनमत्त भुँडे बसेको । चारजना मानिसले मुर्दा बोकेसरह बोकेका । कविले दृष्टि दिए भरिया बनेका चारजना 'मानिस'तर्फ । तमाखु घुटघुटाइरहेको छ भुँडे । फुस्स फुस्स धूवाँ उडिरहेको छ । भुँडेले भन्यो, 'लक्ष्मीप्रसाद कता हिँडेका ? महाकविलाई पनि झनक्क रिस उठ्यो ।

जर्का तताएर बोल्दिए । सोधिदिए साहेब कता नि ? भुँडेलाई छाँटा खनिए । उसको मनोविज्ञानमा पशुपतिले ढसमस्सै बसाहा बसाएको थियो । तँभन्दा धर्मात्मा केही छैनन्, भएनन्, हुने छैनन् भनिरहेको भान थियो । भुँडेको साइत बिग्रियो । धर्म गर्न मान्छेको काँध चढेको ठमेलदेखिको बाटो नापिसकेको । चार भागमा बाटोको तीन भाग सकिएको अवस्थामा एउटा लिखुर लिखुरे बाउनले साइत बिगारिदियो । कता ? सोधिदियो । रुढिग्रस्त ठालुको दिमाग खल्बलियो ।
उसको लागि पशुपति रिस्सिनु रिस्सियो । भुँडे आफूलाई राज खान्दानको ठान्थ्यो । यथार्थमा चौतरियाको पगरी पनि पाएथ्यो । चौतरिया मनविज्ञान दुई तर्फबाट कायर हुन्छ । एकातर्फ रजौटोले पगरी खोसिदेला भन्ने कम्पन । अर्कातर्फ पगरी खोसियो भने दुनियाँका आँखामा भीरबाट लडाउनुपर्ने गोरु भइने डर । यी दुवैतर्फका आतेसले आत्तियो भुँडे । खुर्मुराएर मुर्मुर्रिएर गन्हाउने सासले बोल्यो, 'साइत बिगारा काठा ! मैले आजसम्म गरेको धर्म सबै नष्ट गरिदिइस् ।' कविलाई झोंक चलेपछि कविता लेख्छ । सबै काम छोडेर लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले यात्री कविता लेख्नुभयो । यो कविता नेपाली कविताका जति करोड संख्या छन्, ती सबै मध्येको नायक कविता हो ।

ठूला मान्छे बाटो लागेका समयमा कता भनेर नसोध्नू है कहिल्यै पनि, उनीहरूको साइत बिग्रिन्छ । मलाई पनि सभ्यतामा घिसार्दा मेरी आमैले पनि सिकाउनुभा थियो । आजसम्मको छिप्पिएको बुद्धिमा आउँदा ठूला मानिस थरीथरीका र असल मानिस एकथरी हुन्छन् भन्ने बीपी कोइरालाको भनाइको स्टेथिस्कोप लगाउँदा भुँडे चै ठूलोमा पर्‍यो, असलमा परेन । भुँडे धर्मको मखुण्डोले आफ्ना अनाचार पापाचार दुराचार छोप्न चाहन्थ्यो । असल मानिसमा कवि पर्थे । अझ निरपराध बाँचेको जीवनले साइत, कुसाइत छुट्याउनु पर्दैन । उहाँमाथि अधर्म नगरेकाले धर्म गर्नै पर्दैन । धर्म भनेको पछुताउको पत्या (प्रायश्चित्त) पनि हो ।

'यात्री' कविता प्रख्यात भइहालेकाले देवकोटाले समाज भाँड्यो भनेर बालकृष्ण समले शासक राणाका घरघरमा र शाही नातेदारकहाँ पोल लगाईकन दिन बिताएका थिए । समले यात्रीलाई विस्थापन गर्न 'इच्छा' लेखे । 'इच्छा'मा धर्मान्धता छ । 'यात्री'मा मानवता छ ।

कुनै समय समाजका सबै मन्त्रालय, प्रेक्षालय प्रतीक्षालयदेखि शौचालयसम्म सबै धर्म शीर्षकमा चल्थे, चलाएथे । रजौटा गुण्डाहरू समाज कज्याउन समर्थ भएदेखि धर्म शब्द नै बलियो हतियार रह्यो । यसअन्तर्गत धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष शब्दका दर्शन बनाइए । हाम्रो समाजमा चाहिँ कामको अर्थ श्रम नभएर सहबास भन्ने व्याख्या गरियो ।

बारम्बार पशुपतिको प्रसंग उठाइरहेको छु । यो मादेउ धेरैमा परिचित छ । नेपालको राजधानीको छातीमा बसेकाले त्यस्तो परिचय यसलाई मिल्यो । समयका प्रवाहमा सिकारी युगदेखि नै यसलाई चिन्ने, लेख्ने र थप्ने विजेता आए । यसलाई जोडेर स्कन्दपुराण लेखियो । यसभन्दा पहिले खप्तड इलाकामा मार्कण्डेय पुराण तयार गरिएको थियो । लिच्छवि वैष्णव धर्मका चिरामा थिए । र, पनि यसलाई भत्काएनन् । पछिका धर्मान्धले तन्त्रवाद पनि थपे । संयोग देवकोटा पनि यसैको छिमेकमा जन्मी हुर्किए । विसं १९९२ मा 'यात्री' कविता आयो । यो कविता आउनुपहिले नेपाली साहित्य ईश्वर र धर्ममा या शृंगारमा आश्रित थियो ।

चेतनाको बीजमा परम्परा बनेको र रूढिग्रस्त रुघाजस्तो डरलाग्दो ईश्वरमात्र जताततैका विषय बन्थे । उता लक्ष्मीप्रसादलाई बाहुनको घेरामा मात्र राखेर 'राणा' घमण्डमा एक प्रकारको घोरण्डो क्षेत्रीवादको कुलीनता राख्ने मानस तयारीमा बालकृष्ण सम थिए । 'यात्री' कविता प्रख्यात भइहालेकाले समाज भाँड्यो देवकोटाले भनेर समले शासक राणाका घरघरमा र शाही नातेदारकहाँ पोल लगाईकन दिन बिताएका थिए । समले यात्रीलाई विस्थापन गर्न 'इच्छा' लेखे । 'इच्छा'मा धर्मान्धता छ । 'यात्री'मा मानवता छ । एकै समयका कविको हानाहान मिहिनसँग पढ्दा थाहा पाइन्छ । सम पनि पश्चिम पढेका बौद्धिक हुन् देवकोटाजस्तै । तर, शासक वर्ग र शासित वर्गको नसा नै फरक हुन्छ । स्नायु नै फरक हुन्छ । हेक्का नै फरक हुन्छ । यो खोज्न अन्त जानु पर्दैन । सम र देवकोटाको कित्ता साँध चिने थाहा हुन्छ ।

अर्कातिर धर्मका व्याख्याताले राजनीतिक सत्ताका कुपात्र रिझााउन र आफूले कोदालो नचलाउन गरेका प्रयत्नहरू काव्यको गर्भमा पसेका छन् । गहिराइ र सतहको कुरा 'यात्री' कवितामै छ । शैव साहित्यमै पनि भुँडे गणेश र छरितो स्कन्दकुमारका विवाद देख्ने कथाले ध्वन्यर्थ खोजेका छन् । त्यो समयमा मान्छेलाई खास नेपालीलाई जीवनको कार्यान्वयन सिकाउन धर्ममा जोडिएका लेखनले मात्रै काम चलाउनुपथ्र्यो । तर, कुनै पनि शिवपुराण सुनाउने-नवाह लाउनेले जीवन सञ्चालनमा चाहिने सन्देश प्रवाह गर्न सकेन । यसर्थमा सबै धर्ममा गाँसेर हेरे पनि मानिसका जिन्दगीलाई उत्थान दिनभन्दा धनीका स्वार्थ घमण्ड अहंकार प्रदर्शन गर्ने माध्यम धार्मिक, धर्मात्मा शब्द बने । हुने खाने क्रूरहरू धार्मिक, धर्मात्मा र अर्थ-कमजोरहरू पापात्मा कहलाइए ।
'पापोऽहं पापकर्माऽहं पापात्म पाप संभव'
(पापी हुँ, मेरो काम पनि पापैमा पर्दछ र भविष्य पनि पापै हुने ।)
गरिबलाई लिएर यस्ता तुच्छ साहित्य बनाए तोत्रेहरूले । यसले गर्दा अर्कालाई पासोमा पारेर आफू धनाढ्य बनेकाले मान्छे मारिरहे ।

'यात्री' कविता नेपाली भाषाको प्रथम आलोक हो र आजसम्मका सबै कवितामध्ये जिउँदो र ढुकढुकी भएको कविता हो । चार सयभन्दा बढी समीक्षा यसै कवितालाई आधार मानेर लेखेका छन् । तर, आजसम्मका उद्भट नेपाली समालोचकद्वय ईश्वर बराल र रामकृष्ण शर्माले पनि 'यात्री' कवितालाई न्याय दिएर समीक्षा गरेनन् । वासुदेव त्रिपाठीले प्राध्यापन गर्दाका चातुर्यमा प्रशस्त कक्षा समाए, बुद्धि ओइर्‍याए तर यस कवितालाई न्याय दिएनन् । माधव घिमिरेको जन्मघर लमजुङ भएको र त्रिपाठीको जन्मघर तनहुँ भएकोले 'कालीगण्डकी' कवितामाथि अत्यन्तै गरिमापूर्ण समालोचना दिएका छन् ।

अर्कोतर्फको कमजोरी छ— माधव घिमिरे महेन्द्रको खुनी राजनीतिलाई सघाउने कवि हुन् भने देवकोटा 'प्रजातन्त्रका पहराली' लेख्ने काठमाडौंमा जन्मघर भएका कवि हुन् । वासुदेव त्रिपाठीले राजनीतिक सत्ताको कित्तामा महेन्द्रसँग आफू र आफ्ना वर्कत लगाउने संकल्प नगरेका भए 'यात्री' कविलाई न्याय दिन घनघोर उचाइ गहिराइ र वेगवान पंख भएको समालोचना दिने थिए । तर, विश्वविद्यालयको प्राध्यापकीय जागिरलाई बढी महत्व दिएकाले 'यात्री'माथि अन्याय भयो ।

त्यसो त देवकोटा स्वयं टीएस इलियटजस्ता थिए । स्वयंले पनि पुग्दो जाँगरले 'यात्री'माथि समीक्षा दिएनन् । उनी उपल्लो तहका समालोचक पनि हुन् । भानुभक्त र लेखनाथमाथि देवकोटाका समीक्षाले यो तथ्य प्रकट गरेका छन् । वासुदेव त्रिपाठी नै नाम गरेका भोजपुरी कवि र उनको भोजपुरी भाषाको काव्यकारितामाथि देवकोटाको सारगर्भित समालोचना खुबै ओहदाको छ । तारानाथ शर्मा चिना समीक्षाको तहका समीक्षक ठहरेका छन् । चूडामणि बन्धु लेखक हुन् । समालोचना दिन सक्तैनन् । कुमारबहादुर जोशीले 'यात्री' कविताको कुरा गर्दा गीताका अनुष्टुप छन्दका कथा ल्याए र नसुहाएको मै थाहै नाइँ गरेर वाक्य बनाए ।

आजसम्ममा ईश्वरलाई विषयका चुरो बनाएर जतिले कृति लेखे तिनले मान्छेलाई चुरो बनाएन्, ठानेनन् । मान्छेका सहृदयताले यो सृष्टि अडेको छ । दया भन्ने भाषा मान्छेले नै तयार गरेको हो । करुणा नभए प्राणी हुनुको अर्थ छैन । विवेकले शासक चल्दैनन् । अहंकारले हुंकारले कमलो मनका जीवलाई हप्काउनु दच्काउनु मूर्खको विजय तुष्टि हो । अनुगृहीत हुनुपर्ने आफैंलाई बोक्नेसँग हो । 'यात्री' कविताको पाँच महिनामध्ये धनाढ्य भुँडेसँग चर्म चक्षु मात्र छन् । तेस्रो आँखा छैन । ऊ अमानुष व्यवहार गर्दैछ । ऊ आफूलाई महाजन भनाउन चाहन्छ । अरू लघुजनको खुट्टा चर्चरी चिरिएका छन् । तिनका घाउमा मल्हम लेप्ने र गोडा सद्दे बनाउँदा मात्र धर्म प्राप्ति हुने निधो कविले गरेका छन् ।

'मल्हम लगाऊ आर्तहरूको चहर्‍याइरहेको घाउ'

कुनै दिन पतञ्जलि थिएन । चरक थिएन । धन्वन्तरी थिएन । वैद्य थिएन । चिकित्सक थिएन । आज चिकित्सा विज्ञानले संसार हल्लाएको छ । अति नै क्रूर मानिसले यो दुनियाँमा नाम राखे । पुरातत्वका भेट्नामा सात आश्चर्य पर्लान् । ग्रेटवाल पर्लान् । शाहजहाँ र मुमताजको नामसीमा आग्रा कहलियो । कालिञ्चोक होस् कि पलाञ्चोक कुनै पनि भगवतीका मूर्ति कुँद्ने कलाकारका हात काटिए।

हात काटिएका कालीगढको बाँकी जीवन सास नजाउन्जेल कुन सासले चल्यो होला ! संसारका जति पुल बनेका छन्, तिनमा कुनै विश्वकर्माका नाम छैनन् । बैंकबाट बजार विनिमयनिम्ति मुद्रा निष्कासन भए । धातुका मुद्रा लगेर वीरेन्द्र पशुपतिमा टाँस्छ र उसको नाम राख्छ । न त्यहाँ मन्दिर बनाउने कालीगढको नाम छ, न त कर्मीको नै नाम छ । ध्वनिगत मतमा त्यहाँ लिंग छ ।
लिंगमा पनि ६ वटा मुख बनाएर लिंगमा मुख बाउन लगाएर पञ्चामृत बर्बाद पारिन्छ । पञ्चबलि दिइन्छ । मुरीका मुरी एक सय साठी मुरीको भात पकाएर हरेक पूर्णिमामा एकैपटक घुर्‍यानमा फालिन्छ । सिद्धिनरसिंह मल्ल र कृष्ण मन्दिर नभए मान्छे भोको पर्दैन । तलेजु नभए मान्छे नांगो हुँदैन । चार नारायणको ठाउँमा चार मुठी सातु खोज्दैछ । पृथ्वीमा जन्म लिएको मान्छे । मान्छेबाट मान्छे लखेटियो मन्दिरको नाममा । देउताको नाममा मारिएका पृथ्वीभरिका मान्छे र जीवहरूको लेखाजोखामा कसले धर्मशास्त्र लेख्यो ?

देवकोटाको 'यात्री' आउनुपहिले औचित्यको साहित्य लेखनाथले लेखे । उनले काललाई (मरणलाई) उपनिषद्कै प्रिजन्ममा लगे । राजा र रंककै द्वन्द्वमा लेखे । पुराण र महाभारतका प्रभावमै लेखे । उत्प्रेरणा र प्रभावमा फरक छ । देवकोटा उत्प्रेरित हुन्छन्, प्रभाव ग्रहण गर्दैनन् । अंग्रेजका साहित्य पनि भरमार पढेका प्रतिभा हुनाले कतैकतै नाम ग्रहण गर्छन् । तर, प्रभाव ग्रहण गर्दैनन् । प्रकृति उनी स्वीकार्छन् । तर, मान्छेका पीडामा भएको ईश्वर चराको गानामा पनि छ ।

'फर्क फर्क हे जाउ समाउ मानिसहरूको पाउ'

यो कविता मोतीरामको शृंगार होइन । धेरै कविको 'कुक्ति सिन्धु' होइन । समको 'सप्रयत्न' होइन । यो कविताले अरू कविता जन्मायो । भूपि शेरचनको 'सर्पको खोजीमा' जन्मियो । सिंगै मोहन कोइराला जन्मियो । आहुतिको 'बाइसौं शताब्दी'मा जन्मियो । नवराज सुब्बाको 'आत्महत्या गर्नुअघि' जन्मियो । गणेश विषमको वसन्तलाई आत्मसात् गर्दा जन्मियो । ताराप्रसाद जोशीले सम्पादन गरेको आधुनिक नेपाली कवितासंग्रह छ, त्यो जन्मियो । साझा कवितासंग्रह छ, त्यो जन्मियो । मेरो जिल्ला खोटाङमा मात्र पचहत्तर हजार कवि भएछन्, एउटाले भन्यो । देवकोटाले 'यात्री' कविता जन्माउँदाका दिनमा नेपाली भाषा अपहेलित थियो । मैथिली ओजनमा थियो । भोजपुरी गरिमामा थियो । अवधि बोल्ने अयोध्याले तुलसीदास तयार पारिसकेका थिए । भर्खरै भानुभक्त घरघरमा जाँदै थिए ।

यदुनाथहरू खोजिँदै थिए । उदयानन्दले अंग्रेज इन्डियाबाट ज्यान नै जोगाउन छुलुबारमा लुक्नु परेको थियो ।देवकोटाले 'यात्री' लेखेर नेपाली जातिलाई नै अमर बनाउने साहित्य लेखे । आज जति नर्सिङ होम छन् । संसारकै गनौ । आज जति बिरामी कुरुवा छन् । संसारकै गनौ । आज जति अस्पताल छन् र स्वास्थ्य मन्त्रालय छन् । तिनलाई गनैाँ । तीन सय देशले अँचेटेका मानववादी गनौं । आर्त र चहर्‍याइरहेका घाउ अनि मल्हमका अर्थ रहेछन् कि रैनछन्?

कुनै दिन केन्दशमशेर राणाले न्वारान गरेकी जेठीलाई महेन्द्रले जेठी बुहारी बनाएथे । चाँदनी शाहको चकचकीमा आमनेपाल मरेथ्यो । तर, मधेसको एक देहातमा जन्मेहुर्केकी मरनीदेवी शाहले धेरै मनुवा बचाइथिन् । गरिब नेपालीका चहर्‍याइरहेका घाउले कविता दुर्नाममा पार्नु छ भने कालीप्रसाद रिजालजस्ता 'बौकाई' लेख्नेसमेत आउँछन् । 'सिल तोड्देऊ' कविताको ठूलो कलंक पनि नेपाली साहित्यमै आयो । यो कलंक वास्तवमा राज खान्दानको कुकृत्य हो । तर, सृष्टि माराको मतियार हुने आग्रह राखेकाले कालीप्रसाद रिजाल कुकवि पनि देखिँदैछन् । कुनै दिन फत्तेमान राजभण्डारीलाई लिएर 'गायक' भनिएको यस देशमा चौतारीमा कंकाल भेटिएका ठाउँमा बोक्सो भेटिएका कविता लेख्ने क्षेत्रप्रताप र फत्तेमान अपव्ययी पनि हाम्रोमा छन् । 'यात्री' अपव्ययी कृति होइन । कुनै पनि दरबारिया नाडर र हिस्टेरियाभन्दा भुइँको मानव सुन्दर हुन्छ ।

तान्त्रिकहरू आए । सनातनीमा आए । बुद्ध धर्ममा पनि आए । काठमाडौंमा सर्वत्र मन्दिरमा तान्त्रिकका कृत्यहरू छन् । यिनको षड्यन्त्रको तानाबुनाले सबै मन्दिरमा टुँडाल ढाकेका छन् । कतै पनि अश्लीलता खिप्न बाँकी छैन । त्यो बेला रजौटालाई फसाउन नसके भारदारको जीवन नै चल्दैनथ्यो । मुखमा माडै लाग्दैनथ्यो । नयाँ बिर्ता पाउन होस् वा जमिन पाउन, रजौटाले चाप्लुसी भाट भएर गर्थे । भारदार पछिको भ्रष्ट मति ताबेदार हो । आजको नागरिक भाषामा गद्दार हो । त्यो गद्दार वर्गले मानवता नास गर्‍यो । मन्दिरमन्दिरमा तन्त्रका दुहाई दिएर गरेका अशिष्ट र अभद्र चित्रहरू साक्षी छँदैछन् । त्यसकारण पनि हाडहरूका सुन्दर खम्बा र मस्तिष्कको यो सुनको छाना' लेखे । वेदले मस्तिष्कलाई 'हिरण्य गर्भ' भनेको छ ।