लेखन सुधार्ने 'शैली पुस्तक'
भाषाले मानिसका सोच, भावना र अवधारणालाई आकार दिन्छ । सूचना सम्प्रेषण तथा ज्ञान र सीपको विनिमयका लागि पनि भाषा चाहिन्छ । भाषाबिना अभिव्यक्ति सम्भव छैन । अध्यात्मवादीहरू भाषालाई जीवनका लागि नभई नहुने ईश्वरीय उपहार मान्छन् । भाषाले नै अन्य जीवहरूभन्दा मनिसलाई पृथक र विशेष बनाएको उनीहरूको भनाइ छ ।
यस्तै शिक्षाशास्त्रीहरू भाषालाई बाल विकास र शिक्षाको आधारका रूपमा स्वीकार्छन् । भाषामा राम्रो भएका बालबालिकाको पढाइ पछिसम्म पनि राम्रो हुने तथा भाषामा राम्रो भएका बालबालिकाले अन्य विषयमा पनि राम्रो गर्ने तथ्य शैक्षिक अनुसन्धानहरूबाट पुष्टि भएका छन् ।
सर्जकहरू विचारलाई सिर्जनाको आत्मा र भाषालाई शरीरका रूपमा लिने गर्छन् । यस्तै मानवशास्त्रीहरूले भाषालाई मानव विकासको एक अपरिहार्य तत्व मानेका छन् । जन्मँदा भाषाविहीन एक बालकले पाँच वर्षभित्र बिनाकुनै औपचारिक तालिम सयौं शब्दहरू, वाक्यहरू र भाषाका निश्चित संरचनाहरू सिक्ने र मानवीय विकासमा यसको बेग्लै महत्व हुने मानवशास्त्रीय मान्यता छ ।
यस हिसाबले जीवनमा भाषाको ठूलो महत्व छ ।
रोजगार, उद्योग-व्यवसाय, सञ्चार, सिर्जना, कार्यालय सञ्चालनजस्ता हरेक क्षेत्रमा भाषा नभई हुँदैन । एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा ज्ञान, सीप, प्रविधि, संस्कृति, सभ्यता आदि हस्तान्तरणमा पनि भाषाले काम गरिरहेको हुन्छ । जति धेरैवटा भाषामा दख्खल भयो, त्यति नै धेरै अवसरको पनि लहर लाग्छ । भाषा विचारको वाहन हो । यो साहित्य, कला, सञ्चार र अभिव्यक्तिको एकमात्र माध्यम पनि हो । यसर्थ हरेक व्यक्ति भाषामा पोख्त हुनु जरुरी छ । आफ्नो भाषामा शुद्ध सम्प्रेषणको क्षमता राख्नुपर्छ । यद्यपि हाम्रो नेपाली भाषामा अधिकांशमा भाषिक शुद्धता पाइँदैन । लेखाइमा त हामी झन् कमजोर छौं । अझ अशुद्ध छौं । हामी 'नेपाली जान्दिनँ, अंग्रेजी राम्रो छ' भन्नुमा गर्व गर्छौं । यो हाम्रो दास मनोवृत्ति हो । अंग्रेजी दबदबाको परिणाम हो । र, भाषिक साम्राज्यवादको प्रभाव पनि हो।
आफ्नो भाषाको यही महत्वबोध गर्दै नेपाली शुद्ध लेख्न मार्गदर्शन गर्ने खिरिलो पुस्तक बजारमा आएको छ । 'नेपाली कसरी लेख्ने ? ' नामको यो पुस्तक नेपाली भाषाको प्रवद्र्धनमा समर्पित विद्वान् लेखक शरच्चन्द्र वस्तीले लेख्नुभएको हो । डेढ सय पृष्ठको यो चिटिक्कको किताब नेपाली राम्ररी लेख्न चाहने सबैका लागि अति उपयोगी रहेको छ ।
भाषा सयौं, हजारौं वर्षदेखि चल्दै आएको हुन्छ र यो कसैले चाहँदैमा रातारात परिवर्तन हुने जिनिस होइन । यो त प्रयोगकर्ताको शैली र वर्षौंको अनुभवअनुसार परिस्कृत हुँदै जाने विधा हो । यद्यपि नेपाली भाषामा केही समययता विविध बबन्डर आएका छन् । कहिले दीर्घ हटाएर सबै ह्रस्व लेख्न त कहिले युनिकोड सजिलो पार्ने नाउँमा संयुक्त अक्षरलाई हलन्त दिएर लेख्न उर्दी जारी हुन्छ । कहिले श, ष आदि हटाएर स मात्र लेख्न निर्देश गरिन्छ । यस्ता अराजक सन्देशले विद्यार्थी त अन्योलमा पर्छन् नै, जीवनभर नेपाली भाषाको साधनामा लागिपरेकाहरू पनि अज्ञानी साबित हुन पुग्छन् या त यस्तो साबित गर्ने प्रयास गरिन्छ । यो अराजकता हट्नै लाग्दा आएको छ, 'नेपाली कसरी लेख्ने ? '
पुस्तकमा सात अध्याय छन् । नेपाली कसरी लेख्ने, हिज्जे, शब्द, वाक्य, अनुच्छेद, शैली र परिशिष्टमा समेटिएका व्यावहारिक तथा उदाहरणसहितका तर्कपूर्ण भनाइले पुस्तक रोचक र संग्रहणीय बनेको छ । अझ राम्रो पक्ष त पुस्तकको परिशिष्टका पछिल्ला पचास पृष्ठमा चल्तीमा आइरहने तर अलमल पर्ने शब्दहरूको वर्णानुक्रमानुसारको सही लेखनसूची छ, जुन नेपाली लेख्नैपर्ने पेसा, व्यवसायकर्मीका साथै नेपाली सुधार्न चाहने सबैका लागि समेत अति उपयोगी छ ।
नेपाली कसरी लेख्ने, हिज्जे, शब्द, वाक्य, अनुच्छेद, शैली र परिशिष्टमा समेटिएका व्यावहारिक तथा उदाहरणसहितका तर्कपूर्ण भनाइले पुस्तक रोचक र संग्रहणीय बनेको छ ।
यति बेला नेपाली भाषालाई कमजोर पार्ने केही अतिवादी सोच पनि हामीबीच व्याप्त छन् । एकथरी भन्छन्— विभिन्न समुदाय र जनजातिका भाषाहरूलाई कमजोर पार्ने र थिचेर राख्ने भानुभक्तीय खस भाषाको प्रयोजन छैन । उनीहरूका अनुसार जनजाति भाषा या मातृभाषापछि सीधै अंग्रेजी जाने पुग्छ । अनि अर्काथरी पण्डितहरूको मत छ— जे हो नेपाली भाषा मात्र हो, अरू कुनै जातीय भाषाको आवश्यकता छैन । वास्तवमा यी दुवै अतिवादी सोचले नेपाली भाषालाई कमजोर पार्छ । नेपाली हाम्रो राष्ट्रभाषा हो । यसको आफ्नै उच्च स्थान छ । अरू सयभन्दा बढी राष्ट्रिय भाषाहरू जो छन्, ती सबै हाम्रा सम्पदा हुन् । हाम्रा सम्पत्ति र हाम्रा सान हुन् । हाम्रा पहिचान हुन् । यी सबै भाषाको संरक्षण हुनुपर्छ । अझ साना नानीहरूले त ती राष्ट्रिय भाषा अर्थात् मातृभाषामा शिक्षा पाउने वातावरण भयो भने त्यो झन् सुनमा सुगन्ध हुनेछ । यस परिवेशमा पनि भाषाको गरिमा र शुद्ध लेखनको महत्वबोध गराउने यो पुस्तक साँच्चै महत्वपूर्ण रहने निश्चित छ ।
कतिपयलाई लाग्छ— लेखनमा जति साहित्यिक क्लिष्ट शब्द घुसाउन सक्यो, त्यति नै स्तरीय बन्छ । वास्तवमा यो भ्रम हो । लेखन जति सरल र सबैले बुझ्न सक्ने भयो, त्यति नै राम्रो हुन्छ । प्रचलित र सजिला शब्द क्रम मिलाएर लेख्नुपर्छ । एउटा वाक्यमा एउटा कुरा मात्र लेख्नु पर्छ । अर्थ राम्ररी बुझेका शब्द मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ । पुस्तकको पहिलो अध्याय 'नेपाली कसरी लेख्ने' कोे सार यही हो । 'हिज्जे' मा चाहिँ उस्तै ध्वनि हुने तर हिज्जे फरक हुने शब्दलाई कहाँ कसरी प्रयोग गर्ने उदाहरणसहित विवेचना गरिएको छ । यसमा हलन्त, संयुक्त अक्षर, ह्र्रस्व-दीर्घ, अंक र मिति, पदयोग-पदवियोगलगायत विषयमा दृष्टान्तहरू प्रस्तुत गरिएको छ । शब्दबारे नाम, सर्वनाम, विशेषण, अव्यय, विभक्ति र क्रियाको उदाहरणसहित प्रयोगको चर्चा प्रस्तुत छ । पुस्तकमा 'वाक्य' अध्याय अझ रोचक छ । यसमा शब्दको क्रम नमिल्नाले लाग्ने अर्थको अनर्थका नमुनाहरू असाध्य रमाइला छन्।
एउटा नमुना हेरिहालौं :
'दुइटा सगरमाथाका तस्वीर ज्यादै आकर्षक थिए ।' सगरमाथा एउटै हो, तस्वीर मात्र दुइटा हो । त्यसैले भन्नुपर्छ, 'सगरमाथाका दुइटा तस्वीर ज्यादै आकर्षक थिए ।'
एउटा वाक्यमा एउटा कुरा भनिन्छ । एउटा अनुच्छेदमा एउटा विषय, एउटा सन्दर्भ, त्यसको एउटा पक्ष वा एउटा बुँदा प्रस्तुत गरिन्छ । भनिन्छ, लामा अनुच्छेद पढिँदैनन्, हेरिन्छन् मात्र । 'अनुच्छेद' अध्यायमा सुझाइएको छ : चार-पाँचदेखि आठ-दस वाक्यका छोटा अनुच्छेद लेख्नुपर्छ ।
हरेक लेखनको उद्देश्य हुन्छ । आफ्नो कुरा अरूसम्म पुर्याउनु यसको मूल मर्म हो । लेखाइ सरल हुनाका साथै लालित्यपूर्ण र लयबद्ध हुनुपर्छ । लेखाइको तरिकाबारे 'शैली' अध्यायमा लेखकले २१ वटा उत्तम टिप्स प्रस्तुत गरेका छन् । यसमा परम्परागत हिज्जेको प्रयोगमा जोड दिइएको छ । उखान टुक्का र विशेषण कम प्रयोग गर्न भनिएको छ । नबोलिने तथा अनावश्यक शब्दलाई निषेध गरिएको छ भने छोटा वाक्य र कर्तृवाच्यको प्रयोगमा जोड दिइएको छ । साथै यसमा पाठकमाथि विश्वास गर्न र पुनर्लेखन गर्न पनि उत्प्रेरित गरिएको छ ।
एक दशकअघि एकता प्रकाशनबाट प्रकाशित वस्तीकै पुस्तक 'हाम्रो भाषा'का केही प्रसंग तथा पाँच वर्षअघि नेपाली भाषा प्रयोगकर्ता समूहका नाममा प्रकाशित 'नेपाली कसरी शुद्ध लेख्ने' गोजीपुस्तिकाका कतिपय प्रसंग यसमा पनि मिल्दाजुल्दा छन् । त्यसो त एकै प्रकृतिका प्रकाशनहरूका विवरणमा केही समानता पाइनु अस्वाभाविक पनि होइन । पत्रपत्रिका तथा पुस्तकका असल लेखनका उदाहरण तथा त्रुटिपूर्ण लेखनका नमुना दृष्टान्तहरू तथा सिर्जनात्मक लेखनका लागि थप टिप्स पनि समावेश गरिएको भए पुस्तक अझ खँदिलो हुने थियो ।
'शिक्षक' मासिकले प्रकाशन गरेको यस पुस्तकमा लेखक, पत्रकार तथा सम्पादकहरूका लागि अति आवश्यक जानकारीहरू रहेका छन् । साथै नेपाली लेखन सुधार्न या बनाउन चाहने सबैका लागि यो पुस्तक अत्यावश्यक छ । शिक्षक, विद्यार्थी तथा अड्डा, अफिसमा कार्यरत कर्मचारीका लागि समेत पुस्तक हितकारी रहेको छ । लेखनमा एकरूपता र मिठास तथा चुस्त-दुरुस्तका लागि प्रकाशनगृहहरूले आआफ्ना शैली पुस्तिका बनाएका हुन्छन् । नेपालीमा लेख्ने जोकोही स्वतन्त्र व्यक्तिले भने यसलाई शैली पुस्तककै रूपमा अपनाउँदा फरक पर्दैन ।
लेखक : शरच्चन्द्र वस्ती
प्रकाशक : शिक्षक मासिक
पृष्ठ : १४९
मूल्य : रु. ३००
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
