अरुन्धतीको आवाजले बढी प्रचार पाइरहेको छ

दिल्लीस्थित जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयमा ‘मिडिया स्टडिज’का प्राध्यापक डा. राकेश बटबयाल भारतको निकट इतिहासका ज्ञाता मानिन्छन् । उनले विश्वविद्यालयको इतिहास, विश्वविद्यालयले समाजमा पारेको प्रभाव, राष्ट्रवाद र उपनिवेशवादको इतिहासबारे खोज गरेका छन् । उनका ‘कम्युनालिज्म इन बंगाल’, ‘जेएनयूः मेकिङ अफ अ युनिभर्सिटी’, ‘जेएनयूवाली एन्टिनेसनल डायरी’लगायत किताब प्रकाशित छन् । साउथ एसियन फाउन्डेसन फर एकेडेमिक रिसर्च (सफर) र सेन्टर फर एडभान्स्ड स्टडी इन् साउथ एसिया (कासा)ले आयोजना गरेको सेमिनारमा भाग लिन काठमाडौं आएका डा. बटबयालसँग लक्ष्मण श्रेष्ठले गरेको कुराकानी :

मिडिया र पत्रकारितामा के फरक छ ?

 मिडिया ठूलो क्षेत्र हो, जहाँ सञ्चारका विविध प्रकार अटाउँछन् । यो गहिरो र फराकिलो दुवै छ । गहिरोको हिसाबले हामीले प्राचीनकालदेखि अहिलेसम्म हेर्न सक्छौं । सञ्चारका जुनसुकै विधि भए पनि ती सबै मिडिया हुन् । मन्दिर पनि मिडिया हो । उदाहरणको लागि, विवाह पनि मिडिया हो । पुरानो परम्परामा रहेको अश्वमेध यज्ञ पनि मिडिया हो जसलाई राजाहरूले आफ्नो शक्ति प्रचारप्रसार गर्न प्रयोग गर्थे । अचेल दिल्लीको राजपथमा २६ जनवरीमा आयोजना गर्ने परेड पनि मिडिया हो । त्यसैले मिडिया धेरै प्रकारले जोडिन्छ । पत्रकारिता भने सञ्चारको एक अंगमात्र हो । मिडियाको भने धेरै प्रकार हुन्छन् । संस्कार पनि मिडिया हो । के तपाईं संस्कारलाई पत्रकारिता भन्न सक्नुहुन्छ ? पत्रकारिता (जर्नालिज्म) वा पत्रकार (जर्नलिस्ट) पत्र (जर्नल) बाट आएको हो । आजको सन्दर्भमा, टेलिभिजन आउनुभन्दा पहिला पत्रकारिता भन्नाले प्रिन्ट माध्यममात्र बुझिन्थ्यो । जबकि मिडिया भने प्रिन्ट माध्यम वा इलेक्ट्रोनिक माध्यमभन्दा अरू पनि हुनसक्छ ।

अर्थात् मिडिया भनेको शक्ति प्रसार गर्ने माध्यम हो ?
- शक्ति, सन्देश आदि । त्यसैले त म्याकलुहान (क्यानेडाली प्राध्यापक, दार्शनिक, पब्लिक बौद्धिक जसले मिडिया सिद्धान्तबारे निकै काम गरेका छन्) मिडियम मसाज हो भन्छन् नि !

समकालीन संसारमा मिडियाको भूमिका के छ ?
- यो प्रश्न अब अनावश्यक भइसकेको छ किनभने जीवन र मिडिया निकै गहिरोसँग गाँसिएका छन् । कुनै साधनको भूमिका के भनेर छट्याउनै सक्दैनौं । हामी अहिले बिहानदेखि बेलुकासम्म आफैं मिडिया बनेका छौं । आइकन पनि मिडिया बनाइएका छन् । सचिन तेन्डुलकर मिडिया हुन् । दीपिका पादुकोण मिडिया हुन् । उनले के कुरा गर्ने, कस्तो कपडा लगाउने, कुन पर्फ्युम प्रयोग गर्ने भन्न सन्देश प्रसार गर्छन् । त्यसैले मिडियाले अहिले जितिरहेको छ । हामी बिहान उठ्नासाथ मेल चेक गर्छौं र फेसबुक हेरेरमात्र निदाउँछौं । त्यसैले हामीले मिडियाको भूमिका के भन्नुभन्दा मिडियाबिनाको जीवन कस्तो होला भनेर चिन्तन गर्दा उपयुक्त हुन्छ ।

अब पत्रकारिताबारे कुरा गरौं । दक्षिण एसियाको समकालीन पत्रकारिताका चासोहरू के के हुन् ?
- केही विश्वव्यापी चासोहरू छन् । सबैभन्दा पहिलो त शक्तिकेन्द्रहरूसँग बोल्ने स्वतन्त्रता हो । त्यसपछि पारदर्शी समाजको प्रसार हो । यी विश्वव्यापी चासोहरू हुन् । यी आधारभूत मानवीय मूल्यहरूको पक्षमा पत्रकारिता उभिन्छ । पत्रकारिता केवल सत्य बोल्नु होइन, शक्तिसँग सत्य बोल्नु हो । समाज र राजनीतिक अघि बढ्दै गएपछि चासोहरू पनि थपिन्छन् । उदाहरणका लागि समानता त्यस्तै अर्को एक चासो हो । सबैले समानतालाई मुख्य चासोको रूपमा नलिन सक्छन् । पहिले समानतालाई माक्र्सवादी चासोको रूपमा लिइन्थ्यो । अहिले यो माक्र्सवादी चासोको रूपमा मात्र नरहेर विश्वव्यापी चासो बनिसकेको छ । त्यस्तै मानवताको एक हिस्सा हुनुको हिसाबले पनि केही चासोहरू छन् जस्तै जलवायु परिवर्तन । तपार्इं भारतीय वा नेपाली आवश्यकतालाई मात्र जोड दिएर विश्वव्यापी तापमान वृद्धिलाई नजरअन्दाज गर्न सक्नु हुन्न ।

केही क्षेत्रीय चासोहरू पनि त होलान् नि ?
- यिनै विश्वव्यापी चासोहरूबाटै क्षेत्रीय चासोहरू जन्मिने हुन् । असमानता त्यसैमध्ये एक हो जसमा विश्वव्यापी र क्षेत्रीय दुवै चासो जोडिन्छ । हामीले यति ठूलो असमानतालाई कसरी समाधान गर्छौं भन्ने ठूलो प्रश्न हो । अर्को चासो हो, गरिबी । अर्को हो, स्वास्थ्य । अहिले संसारकै सबैभन्दा अस्वस्थ मानिस दक्षिण एसियामा बस्छन् । अर्को हो साक्षरता । साक्षरता केवल अक्षर चिन्नु होइन, गतिलो शिक्षा पाउनु पनि हो । यी चासोहरू राज्य व्यवस्थासँग जोडिन्छन् । प्रजातन्त्रले नयाँ नयाँ राज्यव्यवस्था ल्याएको छ जोसँग यी चासोहरू नहुन सक्छन् । पत्रकारको भूमिका राज्यव्यवस्था र राजनीतिक वर्गलाई यी चासोबारे बताउनु हो । त्यसैले दक्षिण एसियामा पत्रकारिता चुनौतीपूर्ण बनिरहेछ । राजतन्त्रविरुद्ध संघर्ष गर्दा होस् वा बेलायती उपनिवेशविरुद्ध संघर्ष गर्दा शत्रु चिनिन्थ्यो । तर, अहिले त्यस्ता शत्रु छैनन् । त्यसैले त गान्धीले भनेका थिए, प्रजातन्त्रमा तिमी प्रजातान्त्रिक आन्दोलन कसरी चलाउँछौं किनकि त्यहाँ त आफ्नै दाजुबहिनी शासक हुन्छन् । पत्रकारिता अहिले किन पनि चुनौतीपूर्ण बनेको छ भने पत्रकार पनि त्यही वर्गबाट आएका हुन् । तपाईं कसरी शक्तिबीचको फरक छुट्टाउनुहुन्छ ? अनि शक्तिकेन्द्रसँग कसरी आवाज उठाउनुहुन्छ ?

काठमाडौंमा आयोजित एक कार्यक्रममा दक्षिण एसियाको सञ्चारबारे प्रवचन दिने क्रममा तपाईंले मूलधारको मिडियालाई पुँजी, राष्ट्रवाद र पब्लिक स्पेसका लागि भएको संघर्षले आकार दिइरहेको चर्चा गर्नुभएको थियो । सञ्चारमा पुँजीको भूमिकाबारे प्रष्ट पारिदिनुहोस् न !
- वास्तवमा यो विषय प्रविधिसँग जोडिन्छ । केही मानिस सरल ढंगले भन्छन्- पहिले मिसन पत्रकारिता थियो, अहिले छैन । यो साह्रै सरल बुझाइ हो । वास्तवमा यो पुँजीसँग सम्बन्धित छ । भारतमा १९औं शताब्दीमा पत्रकारिता सुरु भयो । त्यतिबेला सामाजिक रूपमा सचेत मानिसले पत्रिकामा लगानी गरेका थिए । सुरेन्द्रराज बेनर्जीले जम्मा १८ रुपैयाँमा पत्रिका सुरु गरेका थिए । गान्धीले त लगभग बिना पैसा नै पत्रिका सुरु गरेका थिए ।

त्यतिबेला पत्रिकाको सञ्चालनको लागि खासै धेरै पैसा चाहिँदैनथियो । सम्पादकको चारपाइ नै कार्यालय हुन्थ्यो । तर, अहिले मिडिया सञ्चालन अप्ठ्यारो भएको छ । नयाँ पुस्ता एक क्लिकमा संसारको जानकारी चाहन्छ । त्यसैले मिडिया अब लगानीउन्मुख भएको छ । जस्तै, काठमाडौंमै रिपब्लिकाले ‘न्युयोर्क टाइम्स’ पनि प्रकाशन गर्छ । तर, कुनै काठमान्डु टाइम्स न्युयोर्कबाट प्रकाशन हुन त सक्दैन । त्यसैले प्रकाशनमा असंगति छ । त्यो असंगति पुँजीमा पनि छ । तपाईंसँग पुँजी छ वा छैन भन्नेले अब अर्थ राख्छ । यसले सूचना प्रवाहमा पनि असंगति ल्याएको छ । वास्तवमा १९औं शताब्दीभन्दा पहिलेदेखि नै पुँजीले भूमिका खेलिरहेको थियो । तर, पछिल्लो समय पुँजी निर्णायक बन्यो । पुँजीको निर्णायक भूमिका अहिलेको मिडियाको लागि चुनौती हो ।

अर्थात्, पुँजीवादी अवधारणाले पनि निर्णायक भूमिका खेलिहरेका छन् ?
- यदि पुँजीले निर्णायक भूमिका खेल्छ भने कस्तो समाचार प्रस्तुत गर्ने भन्नेमा पनि भूमिका खेल्छ । त्यसैले अहिले भारतमा ग्रामीण रिपोर्टिङ दोस्रो प्राथमिकता बनिरहेको छ । अहिले पनि ६० देखि ७० प्रतिशत भारतीय कृषिमा निर्भर छन् । तर, इन्डिया टुडे, हिन्दुस्तान टाइम्सजस्ता पत्रिकामा ती किसानहरूको प्रतिबिम्ब पाइँदैन ।

मिडियाहरू के गरिरहेछन् त ?
- निकै रोचक प्रश्न । भारतीय पत्रिकालाई हेरौं । धेरैजसो पत्रिकाका रिपोर्टरहरू ग्राउन्ड लेभलमा छैनन् । ती सहरमा मात्र छन् । जबकि सन् १९८० को दशकमा पनि भारतीय पत्रिकाका रिपोर्टरहरू विदेशमा हुने गर्थे । अहिले त्यस्तो छैन । मध्यपूर्वमा पनि ‘द हिन्दु’लाई छोडेर भारतीय पत्रिकाका रिपोर्टरहरू छैनन् । मध्यपूर्वसँग त भारतको ऐतिहासिक सम्बन्ध हो । त्यसैगरी नेपाली पत्रिकाले न्युयोर्क वा अन्य ठाउँमा रिपोर्टर राख्न सक्दैन ।

पुँजी प्रभावकारी हुनुको अर्को आयाम पनि छ । पुँजी प्रभावकारी भएपछि पुँजीको तर्क नै समाचारको पनि तर्क बन्छ । नाफा वृद्धि पुँजीको स्वभाव हो । त्यसैले सञ्चारमाध्यममा गरिएको लगानीले पनि नाफाको खोजी गर्छ । तर, पत्रिकाको मूल्य त निकै कम छ । मेरो विचारमा भारतमा जस्तो सस्तो पत्रिका त कतै पाइन्न । त्यसो भए नाफा कसले बढाइरहेको छ त ? विज्ञापनले । एक पाठकको रूपमा मैले पत्रिकाको नाफा वृद्धिको लागि भूमिका खेल्दिनँ, त्यसैले मैले चाहेको समाचार त्यहाँ पाउँदिन । पुँजीको स्वार्थ नै अहिले सञ्चारमाध्यमको स्वार्थ बनेको छ । त्यसको असर हो सत्य र भ्रष्टाचार दुवै मुद्दामा सञ्चारमाध्यम प्रभावित छ ।

त्यसो भए के हामी समकालीन पत्रकारितालाई समाचार र सत्यको पुँजीवादी उत्पादन भन्न सक्छौं ?
- अवश्य । त्यही त भइरहेको छ । त्यसैले हामीले विश्वव्यापी मानवीय चासोहरूलाई जोड दिनुपर्छ । त्यसोगरे मात्र नैतिकताको विकास हुन सक्छ ।

 तर, मूलधारका सञ्चारमाध्यमले त विश्वव्यापी मानवीय चासोहरूलाई खासै जोड दिएका छैनन्, होइन र ?
- किनभने उनीहरूले त्यसलाई स्थान दिने प्रयास गरिरहेका छैनन् । मूलधारका मिडियाको यही प्रवृत्तिकै कारण अहिले सामाजिक सञ्जाल र अरू वैकल्पिक मिडियाहरू उदाइरहेछन् ।

त्यसको अर्थ सामाजिक र वैकल्पिक मिडियाले यी चासोलाई स्थान दिन सक्छन् भन्ने हो ?
- तिनीहरूले मूलधारका मिडियालाई पुरानै ठाउँमा फर्किन र यी चासोलाई सम्बोधन गर्न बाध्य पार्न सक्छन् । तर, उनीहरू आफैंलाई पुँजीको शासनबाट बाहिर निस्केर यी चासो सम्बोधन गर्न गाह्रो छ । यही अर्थमा नै म भारतीय राष्ट्रवादको पक्ष लिन्छु । विचारधाराको हिसाबले भारतीय राष्ट्रवाद विश्वव्यापी छ । यसको केन्द्रमा गरिबी उन्मूलन, प्रजातन्त्र र धर्मनिरपेक्षता छ । यस्तो खालको राष्ट्रवाद भारतीय प्रजातन्त्रको मूल हुनसक्छ । यस्तो राष्ट्रवादमात्र ठूलो शक्तिविरुद्ध जुध्न सक्छ ।

अर्थात्, राष्ट्रवाद विश्वव्यापी पुँजीसँग संघर्ष गर्नसक्छ ?
- हाम्रो सन्दर्भमा सक्छ । केही मानिसहरू भन्छन्- राष्ट्रवाद त पूँजीवादी हुन्छ । तर, राष्ट्रवादका पनि प्रकार हुन्छन् भन्ने बुझ्नुपर्छ ।

तर, पंकज मि श्रजस्ता लेखकहरू त राष्ट्रवाद हिंसात्मक हुन्छ भन्छन् नि !
- त्यो निकै भ्रमित बुझाइ हो । यदि अहिले भारतीय राष्ट्रवाद हटाए भारतमा के रहन्छ त ?

के भारतीय राष्ट्रवाद र हिन्दुत्वबीच केही सम्बन्ध छ ?
- अहँ छैन । भारतीय राष्ट्रवादको मूल सार उपनिवेशवाद विरोधी आन्दोलन र असंलग्न आन्दोलनबाट निर्माण भएको हो । यो विकास र क्षेत्रीय विकास, असमानताको अन्त्य, गरिबी उन्मूलन गर्ने शक्तिको रूपमा उदाएको हो । यी नै भारतीय राष्ट्रवादका चासोका विषय हुन् । हिन्दुत्व भने जिन्नाले धर्मको कोणबाट गरेको राष्ट्रवादकै अर्को रूप हो ।

तपाईंको विचारले म अल्मलिएँ । सीधै सोध्छु, के मोदीको राष्ट्रवाद भारतीय राष्ट्रवादसँग मेल खान्छ ?
- कुनै पनि हालतमा खाँदैन । उनीहरू सैन्य शक्तिलाई राष्ट्रवाद भनिरहेछन् । हिन्दुत्वलाई राष्ट्रवादको रूपमा व्याख्या गरिरहेछन् ।

ठीक छ । हामी राष्ट्रवादबारे नै कुरा गरौं । मूलधारका मिडिया र राष्ट्रवादबीच के सम्बन्ध छ ?
- हुन त बेनेडिक्ट एन्डरसनले युरोपको सन्दर्भमा प्रिन्ट मिडियाको विकाससँगै ‘काल्पनिक समुदाय’को जन्म भएको चर्चा गरेका छन् । (एन्डरसनले ‘इम्याजिन्ड कम्युनिटी’ नामक किताबमा छापाखानाको विकास भएपछि जन्मेका पत्रिकाहरूले एउटै भाषा बोल्ने र उस्तै तरिकाले सोच्ने फरक भूगोलमा बस्ने, समान विचार राख्ने काल्पनिक समुदाय बनेको तर्क गरेका छन् ।) म त्यसरी सोच्दिनँ । 
राष्ट्रको चिन्तन इतिहाससँग जोडिन्छ । जस्तैः कला, साहित्य सबै राष्ट्रियताको स्रोत हो । उदाहरणका लागि १९औं शताब्दीको भारतीय नृत्यलाई लिऔं । भरतनृत्यम् मन्दिरमा गरिने नृत्य हो । यो न भारतीय, न तमिल नृत्य हो । उपनिवेशवादविरुद्ध राष्ट्रिय आन्दोलनसँगै यी सबै भारतीय राष्ट्रियतासँग जोडिन पुगे । त्यही आन्दोलनले उच्च सिर्जनशीलतालाई सतहमा ल्यायो । त्यतिबेला हरेक लेखक, हरेक दार्शनिक, वैज्ञानिक महान् थिए । पछिल्ला केही वर्षमा त सबैभन्दा खराब चिज हामीमाझ आइरहहेका छन् । मानिसहरू मारिएका छन्, कुटिएका छन् । बेलायती उपनिवेशविरुद्धको संघर्षले भने उत्कृष्टताको निर्माण गरेको थियो । नेहरू, गान्धी कोही पनि औसत थिएनन् । त्यसैले त सबैले स्वतन्त्रताको आन्दोलनलाई समर्थन गरे ।

 तर, अहिले नेताहरू विश्वव्यापी पुँजीको एजेन्ट बनेका छन्, होइन त ?
- यही नै अहिलेको चिन्ताको विषय हो । भारतीय जनता पार्टी, आरएसएस, कांग्रेस सबैमा अहिले द्वन्द्व छ । म एजेन्ट त भन्दिनँ । त्यहाँ एकथरी शक्तिले पुँजीलाई जोड दिइरहेको छ भने अर्को शक्तिले खानाको अधिकार, वाक स्वतन्त्रता र सहभागिताको अधिकारलाई जोड दिइरहेको छ ।

के विश्वव्यापी पुँजीको लगानीमा चल्ने मिडियाले यस्तो खालको राष्ट्रवाद प्रवद्र्धन गर्न सक्छन् त ?
- अहँ कसरी सक्नु ? त्यसैले त तेस्रो विश्वमा राष्ट्रवादको विद्रुपीकरण गरिएको छ । भित्र र बाहिर दुवैबाट विद्रुपीकरण भएको छ । पंकज मि श्रजस्ता लेखकहरूको भ्रमपूर्ण बुझाइ त्यसैको परिणाम हो । तर, राष्ट्रवाद नभए के हुन्छ त ? राष्ट्रवाद सामाजिक शक्तिको मुख्य कारक हो । पश्चिमले अहिले देखिने उत्तम विचारहरू जस्तै व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, प्रजातन्त्रको निर्माणमा चार सयदेखि पाँच सय वर्ष लगायो । हामीले यसको अभ्यास गर्न थालेको सय वर्ष पनि भएको छैन । भारतले सुरुदेखि नै प्रजातन्त्रको पूर्ण प्रत्याभूति साथ विकासको यात्रा सुरु गरेको हो । संसारमा कुनै पनि देशले पूर्ण प्रजातन्त्रसहित विकास गरेको होइन । अमेरिकाले विकास गर्दा प्रजातन्त्र थिएन । जापानमा सेना र प्रजातन्त्र थियो । बेलायत उपनिवेशवादी शक्ति थियो । तर, भारतले त पूर्ण प्रजातन्त्रसहित विकासको यात्रा सुरु गर्‍यो । त्यसैले ठूलो मात्रामा शक्ति प्रस्फुटित भयो । माओले चीनमा किसान शक्ति प्रस्फुटन गरे । नेहरू, गान्धी र कम्युनिस्टहरूले भारतका गाउँबाट किसान, मजदुरलगायतका शक्ति प्रस्फुटन गरे ।

 तर, अरुन्धती रोयजस्ता लेखक त भारतमा ‘प्रजातान्त्रिक स्वेच्छाचारिता’ भएको आरोप लगाउँछन् त ?
- लेखक, साहित्यकारको रूपमा उहाँहरूलाई त्यसो भन्ने सहुलियत छ । तर, संस्थाकै एक अंगको रूपमा पत्रकार वा अरूहरूको त जिम्मेवारी छ । उहाँहरूले आफ्नो क्षेत्रको रक्षा गर्न सक्नुहुन्छ, मैले पनि त्यही गर्नुपर्छ । मसँग त प्रतिदिन सयौं विद्यार्थीले प्रश्न गरिरहेका हुन्छन् । त्यस अर्थमा म जिम्मेवार हुनुपर्छ । केही लेखकको आफ्नै खाले जिम्मेवारी हुन्छन् । रवीन्द्रनाथ टैगोरले जापानी राष्ट्रवादको विरोध गरेका हुन् । त्यसैगरी दार्शनिक, लेखकको फरक-फरक धारणा हुन सक्छ । तर, इतिहासकार, राजनीतिशास्त्री, प्राज्ञिकको रूपमा विद्यार्थीसँग छलफल गर्ने हुनाले हाम्रो भूमिका जिम्मेवारपूर्ण हुन्छ । किनभने ती सबै विद्यार्थी लेखकमात्रै त बन्दैनन् । यदि मैले भारतमा प्रजातान्त्रिक स्वेच्छाचारिता छ भन्ने हो भने जागिरबाट राजीनामा दिएर उपन्यास लेख्न बसे हुन्छ । तर, म त संस्थाको हिस्सा हुँ । मैले त परिवर्तन गर्नु छ । त्यसैले मेरो बुझाइ फरक छ ।

राष्ट्रवादबारे तपाईंको बुझाइ र जेएनयूमा भएको विद्यार्थी आन्दोलनले स्थापना गरेको बुझाइलाई कसरी व्याख्या गर्न सक्छौं ?
- मेरो किताबले भन्छ- जेएनयूलाई माक्र्सवादी अखडाको रूपमा लिइन्छ । तर, यो राष्ट्रवादीहरूले निर्माण गरेका हुन् । भारतीय राष्ट्रवाद युरोपेली राष्ट्रवादजस्तो होइन । भारतीय राष्ट्रवाद राजनीतिक रूपमा उपनिवेशको विरोध हो भने सामाजिक रूपमा छुवाछूत अन्त्य, दलित मुद्दा, असमानता उन्मूलन हो । अम्बेडकर, नेहरू, गान्धी, डाँगे योसँग जोडिन्छन् । जिन्ना, आरएसएस भने यसमा पर्दैनन् ।

 यो त उदारवादसँग समान देखिन्छ त !
- भारतीय सन्दर्भको उदारवाद । युरोपेली उदारवाद उपनिवेशको पैरवी हो । अहिले भारतमा आधुनिक उदारवादी भनेर चिनिइने रामचन्द्र गुहा, प्रताप, भानु मेहता सबै नयाँ आर्थिक नीतिका रक्षक हुन् । उनीहरू नयाँ आर्थिक नीतिका उत्पादन हुन् । विश्वव्यापी पुँजीवादले बनाएका पोस्टरब्वाई हुन् ती ।

तर, अघि मैले नाम लिएका लेखकहरूले माओवादी समस्या, काश्मिर समस्याबारे मुद्दा उठाइरहेछन् । राज्यले आवश्यक सुनुवाइ नगरेको आरोप लगाइरहेछन् नि ?
- आदिवासी समस्या त्यहाँ पहिलेदेखि नै छ । माओवादीले आदिवासी मुद्दालाई आत्मसात् गरेका छन्, म अपहरण गरेका छन् भन्दिनँ । र, उनीहरूले आफ्नै खाले समाधान दिएका छन् । तर, त्योभन्दा फरक समाधान पनि त हुन सक्छन् नि । प्रजातन्त्रमा विविध खाले विचार आउन सक्छन् । अरुन्धती रोयको समाधान नै एकमात्र समाधान वा नन्दिनी सुन्दरको समाधानमात्र अन्तिम त हुन सक्दैन । यत्ति हो उनीहरूको आवाजले बढी प्रचार पाइरहेको छ।

 उनीहरू राज्यले क्रूरतापूर्वक दमन गरिरहेको भन्छन् नि त ?
- राज्यका आफ्नै तर्क हुन सक्छन् । म भन्छु राज्यले फरक तरिकाले सम्बोधन गर्नुपर्छ ।

राज्य राष्ट्रवाद हो त्यो ?
- राज्य राष्ट्रवाद होइन । राज्यले भारतीय राष्ट्रवादबाट वैधानिकता प्राप्त गरेको हो ।

मोदी सरकारले पनि ?
- मोदी सरकारसँग वैधानिकता नभएकाले त्यो राष्ट्रवादलाई हटाएर आफ्नै खाले राष्ट्रवाद निर्माण गर्न खोजिरहेछ । त्यसैले उसले सेनालाई जोड दिइरहेछ र हरेकलाई अराष्ट्रवादी भनिरहेछ । त्यसैले द्वन्द्व बढिरहेछ । यो किन पनि भएको छ भने विश्वभरि नै धार्मिक राष्ट्रवाद मौलाइरहेछ । भारतीय राष्ट्रवादले गति लिन अब जनतासँग जानुपर्छ । पपुलर मुभमेन्टमा जोड दिनुपर्छ ।

 राष्ट्रवाद त चरित्रगत हिसाबले नै ध्वंसात्मक हुन्छ भनिन्छ नि ?
- त्यसो भए मलाई भन्नुस्, उपनिवेशवादविरोधी आन्दोलनमा मानिसलाई एक बनाउने र उत्कृष्टता दिने के थियो ? मैले राष्ट्रवादको वकालत गरिरहेको होइन । अन्ततः जनता नै मुख्य हुन् । जनतालाई केले हित गर्छ भन्ने हेर्ने हो । माक्र्सवादी सिद्धान्तअनुसार, सन्दर्भले निर्धारण गर्छ । अहिले पुँजीवादविरुद्ध लड्न पनि राष्ट्रवाद चाहिन्छ ।